Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   25
Умуртқалилар зоологияси

тема
 билан ажралиб туради.  Ю кори жагидаги катта курак тишларнинг 
иркасида  бир  жуфт  кичикрок  кушимча  курак  тиш  булиши  билан  ха- 
рвктерланади. Яна суяк танглайи чап  ва унг томон озик тишлар ораси- 
дпги  тор  кундаланг  куприкча  шаклида  булиши  билан  х;ам  кемирувчи- 
лардан ф арк килади  (кемирувчиларда суяк танглай кенг майдонча шак- 
ЛИДа булади).  Товушконсимонлар усимликхур \айвонлар булиб,  усим- 
ликларнинг  клетчаткага бой  булган  кисми  билан  озикланади.
Бу  туркумга  иккита  оила  киради.  Думсиз  сичконлар  ёки  пичан 
ишувчилар  (Ochotonidae)  оиласи,  асосан  Осиёнинг  токли  жойла- 
рида  таркалган  калта  кулокли  ва  калта  оёкли  х1амда  думсиз  кичик 
\.и"шонларни бирлаштиради.  Киш га хашак гамлаш одати билан маш- 
\ур.  Товушконлар  (Leporidae)  орка  оёклари  ва  кулоклари  узунлиги 
Оилан ф арк килади.  Буларга МДХ нинг тундра ва урмонларида яшовчи 
i»K  товуш кон  (Lepus  tim idus),  Европа,  Сибир  ва  Кавказда  яш айди- 
шп  малла товуш кон  (Lepus  europaeus),  М арказий  Осиёда таркалган 
кум  товуш кон  (Lepus  tolai),  Ж анубий  Уссурияда  таркалган  манжу- 
рии  товуш кони  (Lepus  mandschuricus)  ва  Иарбий  Европада  таркал- 
Г
йн
 
ёввойи  куён  (Oryctologus  cuniculus)  вакил  булади.  Товушконлар 
•иг  му^им  ов  даррандалари  х;исобланади.
Кемирувчилар  туркуми
  — 
Rodentia
Кемирувчилар ^озирги сутэмизувчилар ичида энг куп турли  булиб, 
.’ООО  га  якин  турни  бирлаштиради.  Пастки  ва  устки  жагларининг х;ар 
кайси  ярмида  факат  биттадан  курак тиш и  булади.  Кескич тиш и  йук,

210
диастема бор. О зи^тиш ларининг юзасида эмал буртмачалар ёки эгатча 
лар  булади.  Тиш ларининг  илдизи  йук ва  улар умр  буйи  усиб туради 
У симликнинг  каттик кисмлари  билан  озикданганлиги  туфайли  ичак 
найи анча узун.  Куричаги яхши ривожланган.  Ер ш арининг хамма жо 
йида хар  хил  ландш афтларда таркалган.
Кемирувчилар сони  ва турларининг куплиги туфайли инсон хаёти 
да  мухим  рол  уйнайди.  Бобрлар,  сугурлар,  тйинлар,  ондатра,  шин 
шилла,  норкалар  к,имматбахо  муйна  берувчи  хайвонлардир.  Сичкон 
лар,  дала  сичконлари,  кум сичконлар  ва  ю м ронкозиклар  орасида 
киш лок хужалик  зараркунандалари  ва  хавфли  юкумли  касалликлар 
ни  таркатувчилари  куп.  Кемирувчиларнинг  фаолияти  тупрок  х °сил 
булишида  ва  усимлик  крпламининг  ш аклланишида  нихоятда  к а п а  
рол уйнайди.  Тубанда уларнинг айрим  оилалари  билан танишамиз.
Тйинлар  (Sciuridae) 
Австралия  ва Антарктидадан  ташкари  деярли 
Хамма материкларда таркалган 260 га якин турни уз ичига олади. Оила- 
сининг  ти п и к  вакили  одатдаги  тйин  (Sciurus  vulgaris)  нинабаргли 
урмонларда таркалган  ва дарахтда яш айди,  уларнинг меваси  ва  кузи- 
Корин  билан  озикланади.  Тйин  жуда  каттик совувда  «гайна»  деб  ата- 
ладиган  уясидан бир  неча кунгача чикмайди.  Тйин  муйнали  хайвон- 
ларнинг  асосини  таш кил  этади.  Оласичкрн  (Eutamias  sibiricus)  тйин- 
дан  кичикрок,  танаси  йул-йул,  ерда  ва  дарахтда  яш айди,  ю м ронко­
зиклар  ва  сугурлар  оиланинг  ерда  яшовчи  гурухини  ташкил  этади. 
Улар дашт  ва  тогли  жойларда  яшайди.  Аксарият турлари  галлачилик 
хужалигига  зарар  келтиради,  хавфли  касалликлар  таркатади.  Кишда 
уйкуга кетади. Айник^са, У рта Осиёда ва Козогистон даштларида яш ов­
чи  сарик; юмронкрзик,  (Citellus  fulvus)HHHr уйкусиз  даври  4  ой  давом 
этади.  Тоглик жойларда сугурлардан  кизил  сугур  (M arm oto  caudata), 
кук  cyFyp  (M arm oto  menzbieri)  ва  чулларда  тарокдумли  юмронкозик, 
ёки  парпиоёк;  (Spermophilapsis  leptodactylus)  лар  таркалган.
Бобрлар  (Castoridae) 
оиласи  Европа  ва  О сиёнинг  шимолида  тар­
калган  одатдаги  бобр  (Castor  fiber),  Ш имолий  Америкада  таркалган 
америка  бобри  (Castor canadensis)  каби  турларни  уз  ичига  олади.  Бу­
лар  кимматбахо  муйна  беради.
Жайралар  (Hystricidae) 
оиласи  гавдасининг  устки  кисмини  узун 
ва уткир ниналар коплаб олганлиги  билан характерланади. Улар усим- 
лик  новдаси  ва  барги,  уг  ва  илдиз  билан  озикланади.  Fop  ва  ковак- 
ларда яшайди.  Уртаер денгизи буйлари,  Африка  ва Осиёда таркалган. 
Типик вакили ж айра (Hystrix leucura)  хисобланади. Ж айра баъзи ж ой ­
ларда  полиз  экинларига жиддий  зарар  етказади.
Кушоёклар  (Dipodidae) 
оиласи Африка ва Осиёнинг дашт ва чулла- 
рида таркалган. Олдинги оёкларига нисбатан  кейинги оёклари узун  ва 
кучли  булиши  билан  характерланади.
Курсичкрнлар  (Spalacidae) 
нинг  гавдаси  кайроксимон,  кулок супра- 
си  йук,  кузлари тери остига яширинган,  муйналари  калта ва бахмалдек

211
н кис, боши нисбатан кенг булади.  Кротлар ерни олдинги оёкдари билан 
Км шса, курсичконлар юкори жагидаги курак тишлари билан ковлайди ва 
I Vi 
1
|х>кни боши билан чикаради. Усимлик илдизи билан озикланади. Кавказ 
mi 1’оссиянинг европа кисмидаги даштларда таркалган.
Сичконлар  (M uridae) 
оиласига  сичконлар,  каламушлар,  олахур- 
*унли 
сичк,онлар,  к,ум  ва  дала  сичконлари  ва  бошкдлар  киради.  Бу 
оиланинг 
энг  мухим  вакиллари  уй  сичкони  (Mus  musculus),  урмон 
сичкони 
(Apodemus  sylvaticus),  кулранг  каламуш  (Rattus  norvegicus), 
одатдаги 
дала  сичкони  (M icrotus  arvalis),  ондатра  (Ondatra  zibethica) 
Лардир. Ондатра муйнаси учун  Ш имолий Америкадан  МДХ,нинг мар- 
Казий  ва  жанубий  худуддарида  иклимлаштирилган.
Денгиз чучкалари  (Caviidae) 
Ж анубий Америкада таркалган булиб, 
кемирувчилар  ичида энг йириклари  шулардир,  буйи  итдек  келадиган 
сув 
ч^чкаларидан капибара (Hystrochoerus capibara) гавдасининг узун­
лиги 
1,5 м, массаси 50-60 кг келади. Улар сувда яхши сузади ва шунгий- 
ди  ва 
сувутлари  билан  озикланади.  Денгиз  ч^чкаси  (Cavia  porcellus) 
\амма 
жойда  лаборатория  хайвон и  сифатида  ишлатилади.
Саккизтишлилар (Octodontidae) 
оиласига кирадиган нутрия (Myopotamus 
coepus) 
хам  Жанубий  Америкада таркалган.  Нутрия  сувда  яшайди  ва  си- 
фатли 
муйна беради,  шу сабабли бизда  иклимлаштирилган.
Жанубий Американинг  тогли жойларида шиншиллалар (Chinchillidae) 
таркалган  булиб,  буларнинг  муйнаси  энг юкори  ба\оланади.
Йирткичлар  туркуми  —  Carnivora
Йирткичлар  туркумининг  240  та  тури  бор  ва  Ер  юзида  кенг  тар­
калган.  Бу \айвонларнинг тиш тузилиши  узига хос.  Кескич  ёки  козик 
тишлари  катта ва уткир,  курак тишлари  майда,  ози к тишлари  буртма- 
ли  ва  уткир  киррали  булиши  характерлидир.  Устки  жагдаги  кейинги 
ёлгон озик тиш и  билан  пастки жагдаги  биринчи хакикий  озик тишла­
ри, одатда катта булиши билан бошкаларидан ажралиб туради ва 
йирт- 
к;ич тишлар
 деб аталади ( 143-расм). Тирнокдари яхши ривожланган, баъ­
зан  ичига тортиладиган  ва ёйсимон  букилган  булади.  Умров суяги  ёки 
рудимент холида,  ёки  й у к   Олдинги  мия  яримшарлари  кучли тараккий 
этган ва юзаси бурмали булади.  Бу туркум 7 та оилага булинади.
Виверралар  (Viverridae) 
оиласига  прим итив  йирткичлар  ки ра­
ди 
ва  Ж анубий  Европа,  Ж анубий  Осиё  ва Африкада таркалган  75  та 
тури  бор,  б и зн и н г ф аунам изда  й у к   Улар  майда ва уртача катталик- 
да 
булади.  Т и п и к   вакили  аф рика  виверраси  (Viverra zibetta)  ва  ман- 
густлар  (H erpestes)  хисобланади.
Сиртлонлар (Hyaenidae) 
оиласи Жанубий Осиё ва Африкада таркалган. 
Асосан улимтиклар билан озикланади, лекин  баъзан  йирик туёкди  \ай - 
вонларга  хам  хужум  килади.  Оёкдари  кучеиз,  жаглари  ута  бакувват  ва

212
143-расм.  Турли йиртцич 
сутэмизувчиларнинг устки ж ат 
даги тишлари:  1~ит,  2 —айик;,
3 —сувсар,  4—бурсиц,  5 —виверра,
6—сиртлоп,  7—арслон.
тишлари  йирик  б^либ,  каттик суякларни  ^ам  чайнаш  хусусиятиш  эга. 
МДХ нинг жанубида йул-йул сиртлон (Hyaena hyaena) таркалган.
Мушуклар  (F elid ae) 
оиласига  36  та  тур  ки ради ,  булар  Урта  ва 
й и р и к  катталикда  (м ассаси  1,5-275  кг)  булиб,  туркум  и чи да  ута 
гуштхурлари  х,исобланади.  Бош и  ю м алок,  кузлари  катта,  барм ок- 
да  ю ради.  Бу  й и р тк и ч л ар н и н г  характерли  ов  усули  —  п исиб  туриб 
ганими  устига  бирдан  таш лан и ш и д и р.  У ларн и нг  й и ртки ч   ти ш л а ­
ри  кучли  ривож ланган.  Т и п и к  вакилларига Узок; Ш ар ад а учрайди- 
ган  йулбарс  (Felis  tigris),  аф р и к а  арслон и   (Felis  1ео),  биздаги  тогли 
урмонларида  яшовчи  силовсин  (Felis  lynx),  Жанубий  Осиё  чулларида 
таркалган гепард  (Acionyx jubatus^ap киради.
Сувсарлар  (M uctelidae) 
оиласига уртача катталикдаги калта оёкли, 
ярим  товонда ёки товонда юрувчи  йирткичлар  киради.  Анал тешиги 
олдида ж ойлаш ган  х;ид  бези  яхши  ривожланган.  А встралиядан  та ш ­
кари деярли х;амма жойларда таркалган. Энг му\им вакилларига урмон 
сувсари  (M a rte s  m artes),  собол  (M artes  z ib e llin a ),  сассиккУ зан 
(Putorius),  ам ерика  норкаси  (Lutreola  lutreola),  оксичкон  (M ustela 
erm inea),  латча  (M ustela  nivalis),  кундуз  (Lutra  lutra),  бурсик  (Meles 
meles), россомахалар (G ulogulo)  киради.  Буларнинг хаммаси  муйнаси 
учун  овланадиган  ^айвонлар  булиб,  баъзилари  нихрятда  киммат- 
бахр  муйна  беради.  О к сичкон  билан  латча  кишда  ёздаги  ж игарранг 
м уйнасини  Узгартириб,  кордек  о к   рангга  киради.
Айиклар  (Ursidae) 
жуда катта ва кафтда юрувчи  йирткичлардир, асо­
сан шимолий яримшарда таркалган.  МДХда айикларнинг учта тури тар­
калган.  Ш имолий Муз океани киргокдарида ва оролларида таркалган ок 
айик  (Thalassarctos  maritimus)  тюленлар  билан  озикланади,  йил  даво­
мида фаол \аёт кечиради,  факат ургочилари  болалаш  пайтида кор уяла- 
рига  кириб  ётади.  Массаси  1  т  гача  боради.  Кунгир  айик  (Ursus  arctos)

213
Урмонларда таркалган. Усимлик ва хдйвонлар билан озикланади.  Кишда 
уйкуга кетади. Массаси 300-600 кг келади.  Крра afiHK(Selenarctos tibetanus) 
Жануби-Шаркий Осиёда, Россиянинг Уссурий улкасида яшайди. Улчами 
нисбатан  кичик,  ранги  кора  ва  кукрагида  окд о ги   булади.  Усимликлар 
билан озикланади, ерда ва дарахтларда яшайди.
Енотлар  (Procuonidae) 
уртача  катталикда,  оёклари  узун,  товонда 
юрувчи гажакдумли йирткичлардир.  Йирткич тишлари  кучли  ривож- 
ланмаган,  хура  булиб, 
купинча 
дарахтда  яшайди.  Типик  вакили  -  
америка  еноти  (Procyon  lotor)  ким м атба\о  муйна  беради.  Бу  \айвон 
Урта  Осиёда  (Ф аргона)  ва  Озарбайжонда  иклимлаштирилган.
Итлар  (Canidae) 
оиласи  уртача  катталикда,  бармокларида  юра- 
диган,  оёклари  узун,  бошлари  (тумшуги)  чузик  булиши  билан  ха­
рактерланади.  Ю гуриш гаяхш и мослашган.  Улжасини оркасидан югу­
риб тутади.  Ер  юзида кенг таркалган.
Итларга типик вакил  килиб тундрада таркалган  кимматбахр муйна 
берувчи о к  тулки ёки песец (Alopex lagopus), кенг таркалган ва муйна- 
чиликда асосий уринлардан бирин и  эгаллаган тулки  (Vulpes vulpes), 
б^ри  (Canis lupus),  чиябури  (Canis aureus) ларни олиш мумкин.  Енот- 
симон ит (N ystereutes procyonoides)  сиртдан  америка енотига ухшай­
ди. Уссурий Улкасида яш айди.  Енотсим он  ит кишда уй-куга кетади. 
МУйначиликда ишлатилади.
Куракоёк^илар  туркуми  —  Pinnipedia
К уракоёклиларнинг  30  га  як и н   тури  бор,  йирткичларга  якин 
туради.  Х,аётининг  куп  вактини  сувда  утказади,  киргокка  ёки  муз 
устига  дам  олиш ,  кушилиш  ёки  бола  тугиш  учун  чикади.  Уларнинг 
массаси  40-3600  кг  келади.  Териси  катти к  ва  калта  жун  билан  коп ­
ланган.  Тери  остида калин ёг катлами  бор.  Гавдаси чузилган,  Укдов- 
симон,  оёклари  ш аклан  узгариб,  сузгич 
куракка  айланган,  ти ш ла­
ри  бир  хил  конуссимон  (моржлардан  таш кари)  булади,  кулок  суп- 
ралари  яхш и  ривож ланмаган,  думи  жуда  кичик.
Бармоклари  орасида  калин  тери  пардаси  бор.  Кейинги  оёклари- 
нинг  кураклари  асосий  ^аракатни  таъминловчи  \исобланади,  олдин­
ги  оёкнинг кураклари  эса стабилизатор  ва  рул  вазифасини  бажаради.
Куракоёклиларнинг упкаси  ерда яшовчи  йирткичларнинг упкасидан 
анча  катга,  яъни  буларнинг упкаси  тана  массасининг  2,8%  ини  ташкил 
килса, тулкининг упкаси  1,1%  ни ташкил килади.  Сув остида  15 минут ва 
ундан \ам  купроктура олади.  Сутнинг таркибидаги ёг 43%  гача боради.
Куракоёк/гилар жуда катта саноат а^амиятига эга.  Уларнинг тери- 
сидан  ва ёгидан фойдаланилади, баъзи турлари эса кимматба^о муйна 
беради.  Куракоёкдилар учта оилага булинади.
Кулокли  тюленлар  (Otaridae) 
унча  катга  булмаган  кулок  супрасини, 
узун, хэракатчан буйнини х;али саклаб колган, курукликда юрганида орка

214
оёкдарининг кураклари олдинга крйрила олади. Териси калин тивитли муйна 
билан  копланган.  Бу  оиланинг  энг  куп  таркалган  тури  денгиз  мушуги 
(Calloruinus  ursinus)  хисобланади.  Буйи  2  м  га  боради,  Тинч  океанининг 
шимолвда таркалган, жуда хам кимматбахр муйна беради. Россияда Командор 
ороллари билан Жанубий Сахалинда яшайди. Денгиз мушуги полигам хай­
вон,  яъни  эркаги  ётиш  жойи  атрофига  5  тадан  80 тагача  урго-чиларини 
йигаб, «харам» хосил килади ва уларни уруглантиради.
Ханский  тюленлар  ёки  кулоксиз  тюленлар  (Phocidae) 
кулок супра- 
сининг йукдиги, орка оёкдарини олдинга караб бука олмаслиги, буйни- 
нинг  калта,  жун  коплагичининг  тивитсиз  ва  сийрак  булиши  билан 
характерланади. Улар хар иккала яримшар денгизларида таркалган. Грен- 
ланд тюлени  (Pagophoca  groendlandica)  (144-расм),  денгиз  товушкони 
(Erignathus  barbatus)  овлаш  учун  катта  ахамиятга  эга,  улар тери  ва  ёги 
учун, ёшлари эса муйнаси учун овланади. Ж анубий яримшарда таркал­
ган тюленлардан денгиз  фили  (Macrorhinus leoninus) диккатга сазовор, 
унинг буйи  6  м,  массаси  3600  кг гача боради.
Моржлар  (Odobaenidae) 
оиласига  кугб  доирасидаги  Европа,  Осиё, 
Шимолий  Америка  ва  Ф ранц-И осиф  ороли  киргокдарида  яшайдиган 
ягона тур —  морж  (Odobaenus rosmarus)  киради.  Моржнинг узунлиги  3-
4 м,  массаси  1000 кг атрофида булади.  Орка оёкдари кулокди тюленлар- 
нинг орка оёкдари  сингари,  олдинга кайрилиб харакат килишда ишти­
рок этади. Ташки кулок супраси й ук  Юкориги жагидаги кескич тишлари 
жуда узун  булиб, дандон тишларга ухшайди.  Бу тишлари  ёрдамида улар 
муз устига чикади  ва сув тубидан умурткасиз хайвонларни  казиб олади.
Китсимонлар  туркуми  —  Cetacea
Китсимонлар  туркуми  80  га  якин  турни  уз  ичига  олади  ва  булар 
Арктикадан Антарктидагача булган барча океан ва денгиз сувларида тар­
калган хамда сутэмизувчиларнинг тупик 
СУВ 
мухитида яшашга утган  гу- 
рухи хисобланади. Уларнинг барча хаёт фаолияти сувда угади ва бу хай­
вонлар сув тулкини билан тасодифий равишда курукдикка чикиб колса, 
узлари  мусгакил  сувга  кайтиб туша  олмайди.  Гавдаси  дуксимон,  буйин 
тутами  й у к   яъни  буйни  мутлако билинмайди,  олдинги  оёкдари  курак- 
ка  айланган.  Орка  оёкдари  эса  йуколиб  кетган.  Терисида жун  коплами 
йУк,  териси  ута  эластик,  тер  ва  ёг  безлари  йук,  бир  жуфт  сут  безлари 
бор,  эмчаги  чотида жойлашган  махсус  халтачаларга  очилади.  Териости 
eF катлами жуда кучли ривожланган.  Катта турларида тери ости 
ё?
 катла- 
мининг калинлиги  50 см  га етади.  Бу катлам  гавдани  совишдан  сакдай- 
ди,  унинг солиштирма огирлигини  анча  камайтиради.  Эластик тери  ва 
териости  ёг  катлами  сузган  вактда  пайдо булган  уюрманинг турбулент- 
лигини  камайтиради. Думи баликдарнинг думига карама-карши уларок 
вертикал  эмас,  балки  горизонтал  текисликда  урнашган,  бунинг  сабаби

215
144-расм.  Сутэмизувчилар:  1-гренланд тюлени,  2~де,1фин,  3 —делфиннинг бош скелети,
4-ламантин,  5 —африка фили,  6-даман,  7-найтиш,  8-т ун т з,  9-жайрон,  10-т ог цуйи 
(архар),  П-х,инд буйволи,  12~кутос,  13—канна кийиги,  1 4 -марал бугуси,
15—шимол бу/уси,  16—жуфттуёк,,  17—^инд тапири,  18—тапирнинг оёт,  19—^инд 
каркидони,  20-Пржевалский ёввойи оти, 21-лемур-катта,  22—ай-ай (к,улоёц), 
23—арвох, маймун,  24—лемур панжаси,  25—лемурнинг бош скелети,  26—уистит маймун, 
27—бак,ирок, маймун,  28—мандрил,  29—мартишка,  30—горилланинг бош скелети,
31—гиббон,  32—орангутанг,  33—шимпанзе,  34-горилла.

216
шундаки, китлар упкасини хаво билан тулдириши учун доим сув юзасига 
кутарилади. Купчилигининг орка сузгич каноти хам булади. Умуртка пого- 
насининг думгаза булими бошка булимлардан ажралмаган, баъзи турлари- 
да  сон  ва  болдир  рудиментлари  хам  булади.  Олдинги  оёкларида  беш 
бармокди оёкдарнинг барча элементлари сакпанади, лекин уларнинг шаклн 
анча узгарган. Дум ва орка сузгич канотларида суяк скелети йук, уларни 
каттик бириктирувчи тукима тутиб туради.  Бурун чиганоклари бутунлай 
редукцияланиб  кетган,  шу  сабабли  хидлов  бушликлари  хавони  упкага 
утказадиган най вазифасини утайди. Бурун тешиклари бошнинг устки то­
монига  караб  силжиган.  Совук  пайтларда  бурун  тешикларидан  чиккан 
совитилган сув бут фаввораси хосил килади. Бу фавворага цараб кит турини 
аникдаш мумкин.
Нафас олиш  йуллари узига хос тузилган.  Кекирдак усти  ва чумич­
симон  тогайларнинг Узаро  кушилиши  натижасида пайдо  булган  най­
ча бурун теш икларининг ички  йуллари га кушилиши натижасида хаво 
йули овкат йулидан бутунлай ажралади.  Упкаси  эгилувчан ва эластик. 
Бир  марта  нафас  олганда  упкадаги  хавонинг  80-90%и  янгиланади, 
одамларда  эса  факат  15%  янгиланади.  Крндаги  гемоглобиннинг  ва 
мускуллардаги  миоглобиннинг  куплиги  китларнинг  сув  остида  узок 
вакг  (20  минутдан  1,5  соатгача)  гуришига имкон  беради.  Кузлари  сув 
остида  куришга мослашган,  яъни уларда ясси  шох катлами  ва ш арси- 
мон  куз  гавхари  бор.  Сулак безлари  й у к
Китсимонлар  иккита  кенжа туркумга  булинади.
Тишсиз  китлар  кенжа  туркуми  —  Mystacoceti.
  Бу  кенжа  туркумга 
дунёдаги энг катта хайвонлар киради. Жагларида тиши булмайди (бирок 
эмбрионларида  тиш   булади),  танглайининг  хар  иккала  томонида  кит 
«муйлови»  деб  аталадиган  сувни  сизиб  утказувчи  аппарат  хосил  кила­
диган  шох пластинкаси булади.  Кит муйлови элак вазифасини бажара- 
ди,  кит  сув  билан  кирган  майда  денгиз  хайвонларини  тили  ёрдамида 
шу элак билан элаб олади. Тишсиз китлар барча океанларда таркалган. 
Типик  вакилларига  буйи  33  м,  массаси  150  тоннагача  борадиган  кук 
кит  (Balaenoptera musculus)  киради.  Унинг ошкозонига  1,5 т  кискичба- 
Касимонлар  сигади,  11  ой  хомиладорликдан  кейин  битта  бола  тугади. 
Тугилган  боласининг  узунлиги  6-9  м,  массаси  2-3  т  келади.  Кук  кит 
хайвонот  оламида  энг  каттасидир.
Тишли китлар кенжа туркуми  —  Odontoceti.
  Жашарида бир хил тузи- 
лишдаги  конуссимон  тишлари  бор.  Бош  суяги  асимметрик,  чунки  эхо­
локация аппарати  кучли ривожланган.  Бурун тешикларининг бири эхо­
локация даврида товуш аппаратига айланади.  Бу кенжа туркумга кирув­
чи  кашалот  (Physeter  catadon)  тишли  китларнинг  энг  каттаси  булиб, 
буйи  20 м га етади.  МДХ нинг ички денгизларида таркалган буйи 4 м  га 
етадиган белуха (Delphinapterus leucas) ва узунлиги  1,5 м келадиган одат­
даги  делфин  (Delphinus  delphis)  каби  овланадиган  китлар  киради.

217
Жуфттуёцлилар туркуми  — Artiodactyla
Бу туркумга  йирик,  усимликхур туёади  хайвонлар  киради,  уларнинг 
оёкдари купчилигида баланд булиб, тез югуради,  3 ва 4-бармокдари куч­
ли  тараккий  этган  ва бир-бирига  баравар,  шу  сабабли  оёк ук,и  мана  шу 
икки  бармок; орасидан  утади,  1-бармок, йук,,  2  ва  5-бармокдар жуда хам 
кичкина. Умров суяклари  йук,. Бармок; фалангалари шох туёк, билан к;оп- 
ланган. Жуфттуёкдилар учта кенжа туркумга булинади.
Кавш цайтармайдигатар кенжа  туркуми  —  Nonruminantia.
  Бу кен­
жа  туркумга 
12 
та  хар  хил  катталикдаги,  танаси 
o f h p

оёкдари  калта 
\айвонлар  киради.  Озик, тишлари  буртмали,  кескич  тишлари  доимо 
Усиб туради,  ошк,озони бироз содда тузилган,  2  ва  5-бармокдари  нис­
батан  узун  ва  юрганда  ерга тегади.
Европа  ва  Осиёда  кенг  таркалган  тунгиз  (Sus  scrofa)  ва  Африкада 
тарк;алган сув айгири ёки бегемот  (Hi ppopotamus amphibiys)  кавш к,ай- 
тармайдиганларнинг типик  вакилларидир.  Сув  айгирининг  гавдаси  бе- 
Ухшов, массаси 3 т га етади, териси ялангоч.  Булар асосан сувда яшайди.
Кддоцоёцлилар кенжа туркуми  —  Tylopoda.
  Бу хайвонлар 2 
ва 
5-бар- 
мокдарининг  йукдиги,  озик,тишларининг чайнаш  юзаси  ясси  булиши, 
оёкдарида тирноксимон туёгининг булиши  билан  характер;
1
анади.  Бар- 
мокдари остидаги юмалок,ёстик,чаларгатаянади. Туялар (Camelidae) оила- 
сидан  икки  уркачли туя  (Camelus bactrianus)  Марказий  Осиёдаги  Гоби 
сахросида сааданиб к,олган, хонакилаштирилган холда У рта Осиё,  К,озо- 
гистон  ва  Жанубий  Волгабуйи 
хУДУДЛарида 
яшайди.  Бир  уркачли  туя 
(Camelus  dromedarius)  хонакилаштирилган  холда  Ш имолий  Африка, 
Жануби-Рарбий Осиё,  Кавказ ва Туркманистонда яшайди. Жанубий Аме­
рикада гуанако (Lama huanaochus)  билан  викуня (Lama vicugna) 
ва 
хона­
ки  лама  билан  алпакалар таркалган.
Кавш  цайтарувчилар  кенжа  туркуми  —  Ruminantia.
  Бу  кенжа тур- 
кум  хар  хил  улчамдаги  160 тур туёкли  хайвонларни  уз  ичига  олади.  2 
ва  5-бармокдари  кичкина  ва  юрганда  ерга  тегмайди.  Устки  жагида 
курак  ва  кескич  тишлари  й у к   Ош козони  мураккаб  тузилган  булиб, 
турт булимдан таш кил топган.  Купчилигида  пешона суягининг усим- 
таси  хисобланган  шох  бор,  озик  тиш ларининг  чайнаш  юзаси  ясси 
булади.  Кавш  кайтарувчилар 6 та оилага булинади.
Бугучалар  (Tragulidae)  кавш  кайтарувчилар  ичида  энг  примитиви 
Хисобланади.  2  ва  5-бармокдари  нисбатан  бироз узун,  эркакларининг 
пастки  жагидаги  кескич тишлари  огзидан  чикиб туради.  Улчами  товуш- 
Кондек  келади,  Африка  ва  Ж ануби-Ш аркий  Осиёда  таркалган.
Кабаргалар  (M oschidae)  оиласи  буручаларга  анча  якин  туради  ва 
битта  кабарга  (M oschus  moschiferus)  деган  тури  бор.  Олтой,  Саян, 
LUapKHii 
С ибир  ва  У зок Ш арада таркалган.  Узунлиги  90  см,  баланд- 
лиги  65 см,  массаси  10-17  кг келади.  О рка оёкдари  олдинги  оёадари-

Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin