Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25
Умуртқалилар зоологияси



иятларга  мувофик,,  тунда  ва  кундузи  фаол  \аёт  кечирадиган  сутэми- 
|унчилар кузининг тузилиши ва функцияси бошк;ача булади. Тунги сут- 
•мизувчилар  куз  косасининг куп  к,исмини  ташкил  калган  куз  гав\ари 
кшта  ва  буларнинг  кузи  жуда  уткир  булади.  Кундузги  хдйвонларда 
куш инг  уткирлиги  ошади,  бу  хусусият  кузнинг  аксинча  мослашиши 
м.п ижасида юзага келади. Уларда куз  косасининг ичидаги бушли^худди 
мдамдаги  сингари жуда катта,  куз  гав\ари эса  кичкина булади.

238
i
156-расм.  Сутэмизувчилар 
кузининг тузилиш схемаси:
1—курув уци,  2 —шох парда,  3 —ёй 
парда,  4—киприксимон мускул,
5—куз гавуари,  6—шишасимон 
танача,  7—тур парда,  8—тур 
парданинг тулцинсимон бурмаси,
9—пигментли парда,  10—томирли 
парда,  11—склера,  12—сарик, дог,
13—курув нерви.
Хазм к^илиш органлари.  Сутэмизувчиларнинг озиьутаниши никоя i 
да хилма-хил ва бирорта ум урткдш  кайвонларнинг бош ка синфлари 
бунчалик усимликларни  тули к узлаш тира  олмайди.  Булар  истеъмол 
Кил ад и га н  кайвонлар  кам  хилма-хилдир.  Сутэмизувчиларнинг  \а  чм 
Килиш  органлари  мураккаб тузилган  ва тулик такомиллаш ган.  Хазм 
йули аксарият купчилигида огиз бушлиги,  кизилунгач, ош козон,  ип 
гичка  ичак,  йугон  ва  тугри  ичакларга  руйирост  булинади  камда  бу 
йул мустакил хрлдаги орка чикарув тешиги билан таш карига очилади 
(бирйуллилардан ташкари). Хаммадан о ш з бушлигининг узига хос ху 
сусиятлари  бор.  К упчилик даррандаларнинг  огиз бушлиги  чин  оги i 
бушлиги билан огизолди бушлигига булинади. Сутэмизувчиларда жудн 
характерли булган гуштдор 
лаб
 ва 
лунж
 борлигидан улар билан тиш 
лар орасида торгина огизолди бушлиги булади.  Баъзи даррандалард;: 
огизолди бушлиги кенгайиб,  катта лунж халтасини косил килади.  Мм 
салан, оласичконлар, олахуржунлар ва маймунларда. Лаб озикни кабул 
килиб олиш , лунж халтаси уни  вакгинча саклаш  вазиф асини бажара 
ди. Хатто оласичкон ва олахуржунлар лунж халтачасида озикни уясиги 
келтиради.  Китсимонлар ва бирйуллиларда гуштдор лаб булмайди. 
O
fh
 

буш лигида о зи к м еханик майдаланади ва ким ёвий таъсирга учрайди. 
Сутэмизувчиларда  турт  жуфт  сулак  безлари:  тилости,  кейинги  тил, 
жагости ва кулоколди сулак безлари булади,  бу безлардан кулоколди 
сулак бези факат сут-эмизувчиларда булади. Сулак безларининг секрети 
таркибвдаги парчаловчи ферментлар озикка кимёвий таъсир курсата 
ди.  Сулак безларининг ривож ланиш и ози к турига боглик-  Китсимон 
ларда улар деярли ривожланмаган. Аксинча, кавш кайтарувчиларда жуда 
кучли ривожланган.  Масалан, сигирлар кунига озик таркибидаги клет- 
чаткани парчаловчи 56 л сулак иш лаб чикаради.
Сутэмизувчиларнинг жагларида жойлашган тишлари бошка умур! 
Калиларнинг тиш ларидан катор хоссалари  билан ф арк килади. Улар 
ни н г тиш лари  вазифасига  кура кар хил  (гетеродонт)  булади  ва курак

239
(llioisivi),  к,озик;  (canini)  х,амда  озик, тиш ларга  булинади.  Озик, тиш- 
Ь р н и н г  
узи, уз навбатида ёлгон  (кичик) озик, (praemolares)  ва х,ак,ик,ий 
(кипа)  озик,  (m olares)raiiiN apra  булинади.  Курак,  к;озик,  ва  кичик 
и «ик тиш ларнинг иккита генерацияси бор (сут тишлар доимий тишлар 
билан  алмаш инади),  бу диф иодонт  тиш лар  деб  аталади,  катта  озик,
I ншларнинг фак,ат битга генерацияси бор, яъни алмашинмайди.  Курак- 
ил 
ар вати ш ли   китларнинг тиш лари  гуру^ларга булинмаган.  К у­
ри к  тиш лар  озик,ни  тиш лаб  узиб  олиш ,  уткир  учли  конусга  ухшаш 
К,«> «ик,
тиш лар улжасини тутиб олиш ,  огизда тутиб туриш х,амда улди- 
|>иш  учун  хизм ат  к,илса,  озик, ти ш лар  озик;ни  майдалаш   учун  хиз- 
мит  килади.  Бу тиш лар  озик,тури га  к,араб \а р   хил туркум  вакилла- 
рида турлича ривожланган  (157-расм).  Сутэмизувчилар тиш ларининг 

пни 
х,ар бир тур учун доим ийдир.  М асалан,  ф илларда 6 та,  халтали 
пмоссумда  —  50,  бурида  —  42,  сичк,онда  —  16  ва  ^оказо.  У ларнинг
I о н и н и  
аникдаш да тиш   ф орм уласи дан  ф ойдаланилади.  Бунда ж аг- 
нинг бир томони — устки ва пастки томонидаги тишлар сони ^исобга
157-расм.  Баъзи сутэмизувчиларнинг 
тиш цатори (кщоридан пастга): 
1—%ашаротхур ерцазир,  2 —йиртцич 
(тулки),  3 —тоцтуёцлилар (от),
4 —товушцонсимонлар (цуён).

_____________________________________  
240 
____________ ____________________
олинади  ва 
йириндиси
  иккига купайтирилади.  Бунда тиш  форму Щ) 
си  тиш ларнинг лотинча  номлари  бош   ^арфлари билан  белгилаии ш
.3  


2 
i - ; c  -;р м   —;м — =  42.



3
.3  




Бурининг тиш  формуласи:  i - 5 Су,  p m —,  m — = 42.



3 
Товушконники:  i —,  с —,  p m - ,   m -  = 28.
Г   0 

3



3 
Одамники:  i —,  с - ,   pm —, m -  = 32.



3
Хар  бир  тиш  алощца  чукурчада жойлашади,  бу текодонт тишлар  лс< 
аталади. Сутэмизувчиларнинг доимий тишларида илдизи бир нечта бушиш 
Огиз  бушлигининг  турида  гуштдор  тил  жойлашган.  Тил  озик,ш 
ушлаш  ва 
йириш
  (туёк^илар),  чайнаш  ва  ютишда  иштирок  этади.
Ишланган  ва  сулак  билан  хулланган  овк;ат 
ориз
  бушлигидан  \;п 
кум ва к.изилунгач орк;али оцщозонга тушади (158-расм).  К^зилуш ач
158-расм.  Куённинг ички органяари: 
1—жаюсти сулак безлари, 2—цизилунгач,
3 —оищозон,  4—жигар,  4'—ут пуфаги, 
5—ошк,озоности бези,  5 '—ошцозоности 
безининг чщариш йули,  6—куричак, 
7—чувалчангсимон усимта,  8—орк,а 
чицарув тешиги,  9~чап юрак цоринчаси,
10—юрак крритаси,  11—чап юрак булмаси,
12—унг юрак булмаси,  13—чап  аорта ёйи,
14—чап умровости артерияси,  15—чап 
умровости  венаси,  16—чап буйинтурук,  ее 
наси,  17—йутничак, 
18—кейингиковаквеш1, 
19—орк,а аорта,  20—чап упка,  21—чап 
буйрак,  22—чап буйракусти бези,  23—унг 
сийдик йули,  24—сийдик пуфаги,  25—чап 
тухумдон,  26—чап тухум йули,  27—тало
1$, 
28—к,алк,онсимон без,  29—трахея,  30—ут 
пуфагининг чик,ариш йули.

L - _________________________________  
241 
_____________________________________
kin к,;! деворли най булиб, силлик мускулдан ташкил топган. Факат кавш 
к,ш!тарувчиларнинг кизилунгачи кундаланг-таргил мускуллардан таш- 
мш 
топган, бунинг ёрдамида овкат ошкрзондан кайтадан 
о р и з  
бушли- 
МГа тушади ва янгидан чайналади.  Ош козон х;амма сутэмизувчиларда 
их п т  т а р а н и й  этган хдмда кизилунгач ва ичакдан яхши ажралиб тура- 
пи  Ошкозоннинг улчами, шакли ва тузилиши х;ар хил туркум вакилла- 
рида турлича тузилган.  Масалан,  бирйуллиларнинг опщ о-зони оддий 
халта шаклида булиб, \азм  безлари йук.
Йирщичлар,  маймунлар  ва  х,ашаротхурларнинг  оищозони  бир  ка- 
мсрали булиб, унинг эпителийси куп  сонли \азм   килиш безларига эга. 
Ошкозоннинг кенгайган  уч  томони  кардинал  булим,  торайган  охирги 
тм о н и  -  пилорик булим деб аталади. Гуштхур ва хршаротхур сугэмизув- 
чиларда ошкозон унча катта булмайди,  кавш кайтарувчиларнинг ошк;о- 
|(>ни  мураккаб булиб, турт булимга:  сик^ма ёки карта, туркорин,  кат ко­
рни ва ширдонга булинади (159-расм). Бундай ошкозоннинг биринчи уч 
(>Улими  (сикма,  туркорин  ва  каткорин)  ошкозонолди  деб  аталади  ва 
девори куп  каватли эпителийдан тузилган,  х^азм  килиш безлари  йук ва 
С>у булимларда бактериялар иштирокида бижгиш юз беради.  Сикмадан 
озиклукмаси туркоринга утади. Туркориндан лукма кусиш туфайли яна 
огиз бушлиги га кайтади. Огиз бушлигада озик сулак билан яхши хулла- 
ниб,  чайналади,  энди 
о р и з
 
бушлиридан  ингичка  йулак  оркали  катко- 
ринга утади. Ширдонда озикдукмасига ошкозон шираси таъсирида ишлов 
Осрилади. Ошкозон ширасида оксилларни парчаловчи пепсин, ёгларни 
иарчаловчи липаза ва бошка ферментлар бор.
Сутэмизувчиларнинг  ичак  найи  12  бармокди,  ингичка,  йугон  ва
I Угри ичакларга булинади. Ингичка ва йурон ичак чегарасида катта кури- 
чак чикади.  Куричак «бижгитиш козони»  вазифасини бажаради.  Кур- 
ичак утхур даррандаларда яхши,  гуштхур даррандаларда эса кучсиз ри-
159-расм.  Сутэмизувчилар 
ошцозонининг  %ар  хил  шакли:  I  urn,  II 
каламуш,
III сичцон,  IV  сувсар  ва  V кавш 
цайтарувчилар ошцозонининг схемаси 
(пунктирли  чизик,  овцатнинг х,аракат 
йулини  курсатади);  VI одам,  VII туя, 
VIII ехидна  ва  IX ящовнинг  ошцозони:
1—щзилунгач,  2—ичак,  3 —ошкозоннинг 
кардинал булими,  4—ошкозоннинг пилорик 
булими,  5—ширдон,  6—каткорин, 
7—турк,орин,  8—сицма (карта).

242
вожланган.  Ингичка ичак деворидаги безлар х;ар хил овк,ат хазм к,илиш 
ферментларини ажратади ва шу ерда овкдт, асосан х,азм булади ва сурн 
лади.  Йугон  ичакдан к,ийин хазм буладиган озик,а бутк;аси утади. Тугри 
ичакда  озик, таркибидаги  сув  к;айта сурилади  ва тезак хосил  булади.
Ичак найи ва унинг булимларининг узунлиги озик; таркибига бог- 
лик,.  Курш апалакларнинг  ичак  найи  гавдасига  нисбатан  1,5-4  баро­
бар,  хашаротхурларда  2,5-4,5,  буриларда  6,5,  кемирувчиларда  5,12, 
отларда  12,  куйларда  29  баробар  узун  булади.
Овк,ат  хазм  к;илиш  безлари  хисобланган  жигар  ва  ошк,озоноа и 
бези  ферментлар  ишлаб  чикдриб,  хазм  к,илишда  фаол  иш тирок  эта- 
ди,  шу  билан  бирга  модцалар  алмашинуви,  айириш   жараёни  бошк,а- 
рилувида  хам  иш тирок  этади.  Ут  пуфаги  ва  оищозоности  безининг 
чик,ариш  йуллари  12  бармокди  ичак  бушлигига  очилади.
Н афас  олиш  органлари. 
Сутэмизувчиларда  хам  кушлардаги  каби 
упка ягона нафас олиш органи булиб хизмат кдлади. Фак;ат  1% кисло 
род тери  кон томирлари  оркдли  олинади.  Бурун  бушлиги дахлиз,  на­
фас ва хидлов булимларидан ташкил топган. Дахлизда хаво билан  ки 
раётган катта чанг таначалари ушлаб  к,олинади.  М айда чанг таначала 
ри  нафас  булимида ушланади,  чунки  унинг деворида киприкли  эпи 
телийдан таш кил  топган  шилимшик; парда  бор.  Х,аво  бурун  чиганок, 
лари  бурмаси  орасидан  утади,  хулланади  ва  исийди.  Хидлов  булими 
бироз кенгаяди ва бунга унинг  девори хисобидан хосил булган  буртма 
лар кириб туради. Хаво хоаналардан утиб, хикдгщокка тушади. Xhkjwi 
до^нинг асосида халк,а шаклидаги узуксимон тогай жойлашади. Хик,ил 
доцнинг олдинги  ва  ён деворини 
факдт 
сутэмизувчиларга хос  булган 
к,алк;онсимон тогай хосил кдлади. Жуфт чумичсимон тогайлари хик;ил- 
док,нинг орк,а томонида жойлашади.  К,алк,онсимон тогайнинг олдинги 
к,иррасига  юпк,а  хик,илдок; 
к
;
о п к
;
о р и
 
жойлашади,  бу  халкумдан  овк,ат 
утганда хик,илдок;к;а  кириш   йулини  тусиб туради.  Бу торай  хам  фак,ат 
сутэмизувчиларга  хосдир.  Узуксимон  ва  к;алк;онсимон  торайлар  ора 
сида  халтасимон  бушлик,  —  хик,илдок,  к;оринчалари  жойлашади.  То 
вуш  пардалари  к,алк,онсимон  ва чумичсимон тогайлар орасидаги  ши­
лимшик, пардали  к;аватлар  шаклида жойлашган  (160-расм).
Хик;илдок,трахеяга очилади. Трахеяни тогай халк,алар ушлаб тура­
ди. Трахея иккита бронхга булинади.  Бронхлар упкаларга кирар экан, 
иккиламчи  тартибдаги  бронхларга  булинади,  булар  эса  учламчи  ва 
туртламчи тартибдаги бронхларга булинади (161-расм). Энг майда най- 
чалар — бронхеоллар 
алъвеолалар
 билан тугайди.  У пканинг бундай ту- 
зилиш и унинг нафас олиш  юзасини  кенгайтиради. Сутэмизувчиларда 
упканинг нафас олиш юзаси тери юзасидан 50-100 марта купдир.
Сутэмизувчиларда  нафас олиш  механизми  икки  хилда  юз беради. 
Бир  томондан,  хамма  амниоталардаги  сингари  кукрак  к,афасинин: 
кенгайиш и  ва торайиши  орк;али  юзага  келса,  иккинчи томондан, ди-

243
161-расм.  Кунгир айицнинг трахея  ва броюслари тузилиши:  1—трахея, 
2 —трахеянинг цобиц цисми,  3 —бош бронхлар,  4 —бронхларнинг шохланиши.
160-расм.  Куённинг %ик;илдоги:  I  олдидан,  II 
орцасидан кури ниши:  1-^ицилдои; усти (цопцот),
2 —цалцонсимон томи,  3 —узуксимон тогай,  4-т ра­
хея,  5 —сантонинов тогайи,  6—чумичсимон томи.
ифрагманинг пастга туш иши  ва ю кори га кутарилиши натижасида \ам  
содир  булади.  Н афас  олиш  сони  ^айвоннинг  катта-кичиклигига  ва 
модцалар алмаш инувининг жадаллигига боклик  М асалан,  отда  1  ми- 
нугда  8-18,  каламушда  100-150,  сичконда  200  мартага  тенг.
К,он  айланиш  системаси. 
Сутэмизувчиларнинг  юраги  кушлардаги- 
дск турт камерали ва катга ва кичик кон айланиш доиралари тулик шакл- 
Ланган. Чап юрак крринчасидан битга 
чап аорта ёйи
 чикади. Аорта ёйи- 
л.щ  калтагина 
исмсиз артерия
 ажралади,  бу артерия унг умровости арте- 
риясига ва уйку артерияларига булинади;  чап  умровости артерияси аор- 
1 . 1
 
ёйидан  мустакдл щ вда чикади.  Чап аорта ёйининг давоми кисоблан- 
нш орка аорта мускулларга ва ички органларга кон томирларини беради 
( 162-расм). Унг юрак коринчасидан умумий упка артерияси чикади ва бу 
Унг ва чап  упка артерияларига  булинади,  булар  упкаларга  киради.
Орка оёклардан келаётган веноз кон жуфт сон венасига (v.femoralis) 
Нигилади.  Бу  веналар  чанок  олдида  узаро  кушилиб,  кейинги  ковак 
нснани  хрсил  килади.  Бундан  куриниб турибдики,  сутэмизувчиларда 
буйрак  к,оща  системаси
  й у к   Кейинги  ковак  вена  умуртка  погонаси

244
162-расм.  Сутэмизувчиларнинг к,он 
айланиш системаси схемаси:  1—тайней 
уСщу артерияси,  2 —ички у щ у  артерияси,
3 —умровости артерияси,  4—чап аорта 
ёйи,  5 —артерия,  6—чап  юрак булмаси,
7—унг юрак булмаси,  8 —чап  юрак 
щоринчаси,  9—унг юрак цоринчаси,
10~орк,а аорта,  11~ички органларга 
борувчи артерия,  12—буйрак  артерияси,
13—ёнбош артерияси,  14—буйинтурук, 
вена,  15—умровости  венаси,  16—чап тоц 
вена,  17—унг ток; вена,  18—кейинги 
ковак вена,  19—жигар венаси,  20—жигар 
цощ а венаси,  21—жигар,  22—буй рак, 
23—ёнбош венаси.
буйлаб юракка боради ва ички органлардан чикдан бир кднча веналпр 
ни  йул-йулакай  узига  кушиб  олади.  Ичак,  ошкрзондаги  веноз  кои 
жигарга  кириб,  капиллярларга  булинади,  жигар  копка  системасипи 
Хосил килади ва жигар венаси номи билан чикиб,  кейинги ковак вепаш 
кушилади.  Гавданинг  олдинги  кисмидан  келадиган  веноз  кон  жу<|п 
олдинги ковак веналарни хосил килади. Олдинги ковак вена  ум ровоа и 
веналари  ва  бошдаги  веноз  конни  йигувчи  буйинтурук  венасиниш 
куш илиш идан  хосил  булади.  Ш ундай  килиб,  кейинги  ток ковак  вен» 
ва  олдинги  жуфт  ковак  веналар  унг юрак  булмасига  куйилади.  Упка- 
ларда кислородга туйинган артериал кон упка веналарига йигилади  па 
булар кушилиб,  чап юрак булмасига куйилади.
Тубан  умурткалиларнинг  кейинги  кардинал  веналари  рудимент 
Холда  ток  веналар  хосил  килади,  бу  факат  сутэмизувчиларга  харак- 
терли  булиб,  олдинги  ковак  веналарга  куйилади.
Сутэмизувчилар юрагининг катталиги хар хил булиб, у хайвонниш 
Хаётига  ва  моддалар  алмаш инуви  ж адаллигига  б о т и к -   Масалан, 
каш алотнинг  юрак  индекси  (юрак  массасининг  умумий  гавда  масса- 
сига  нисбати)  0,3;  африка  филида  0,4;  ялковда  0,3;  малла  дала  сич 
Конида 0,6;  куршапалакда  1,2-1,4; ерказирда  1,4 гатенг.  Ю рак фаоли 
ятининг жадаллиги  билан  бир  каторда сутэмизувчиларда  кон  босимп 
Хам  баланд  булади.  Денгиз  филида у  120/90  мм,  сичконда  130/90  мм,

245
Iда  112/56 мм симоб устунига тенг.  Бу курсаткичлар тангачали судра- 
иС) юрувчиларда  14/10-30/60,  амфибияларда 22/12-30/25  мм атрофида 
лади.  Сутэмизувчиларда кушлардаги каби  к^оннинг микдори х,ам куп 
пади. Крндаги эритроцитлар ядросиз.
Сичкрнларда юракнинг бир минутда уриши 600 га,  итларда  140 га, 
филларда 24 га тенг. Сувда яшовчи даррандаларнинг юрак уриши сувга 
туш ганда пасаяди. Тюленларнинг юраги сув устида минутига  180 марта 
урса,  сувга чукканда 60-30  марта  уради.  Бу  кислородни  упкада тежаб 
сарфлашга имкон беради.
Айириш  системаси.  Сутэмизувчилар асосий азотли  алмашинув  ма\су- 
лоти  сифатида  амфибиялардаги  сингари  мочевина ажратиб  чикади.  Сув 
Ва  туз  алмашинуви,  асосан  буйрак  оркали  амалга  ошади  ва  буни  гипо- 
(|>изнинг  гормонлари  бошкаради.  Сийдик  чик;ариш  ва бирламчи сийдик 
мркибидан  буйрак каналчаларида сувнинг кайта сурилишини  гипофиз-
11 
инг кейинги булими идора килиб туради.  Сув ва туз алмашинувида дар­
рандаларда тери  ва ундаги тер безлари >(амда ичак найи иштирок этади.
Сутэмизувчиларда  \амма  амниоталардаги  сингари  чанок буйрак  — 
метанефрос булади. Буларнинг буйраги 
ловиясимон
 шаклда булиб, умурт- 
к,а  погонасининг  остида,  бел  кисмида  жойлашади.  Хар  бир  буйракдан 
биттадан сийдик йуллари чикади. Сийдик йули сийдик пуфагига очила­
ди.  Сийдик пуфаги эркакларида куш илу в органи  (penis)  га, ургочилари- 
да  кин  дарчасига  (anus)  очилади.  Буйракнинг  ташки  юзаси  купчилик 
даррандаларда силлик булади.  Буйрак 
ташци пустлоц
 каватдан ва 
инки 
марш
 катламларидан тузилган (163-раем).  Пустлоккаватида фильтрлов-
163-расм.  Сутэмизувчилар буйрагининг буйига кесими  (I) ва  Мальпиги таиачасининг 
тузилиш схемаси:  1—пустлок  цавати,  2 —м ат з кавати,  3 —пирамидалар,  4—сур/ич,
5—буйрак жоми,  6 —сийдик йули,  7—боумен капсуласи,  8—Мальпиги коптокчасини 
хрсил цилувчи  артерия,  9—веналар.

246
чи аппарат — гломерулалар жойлашган.  Гломерулалар крн томирлнри 
тугунчаларидан  ва уларни ураб олган  боумен  капсулаларидан  ташки  i 
топган.  Боумен капсулаларидан чикдриш найи бошланади. Чик,ариш найи 
турт  булимга:  биринчи  тартибдаги  бурама  найча,  Генле  халк;аси,  и к 
кинчи тартибдаги бурама найча ва йигувчи найчаларга булинади.  Булар 
нинг хаммаси  йигилиб,  нефрон дейилади.  Йигувчи  найчаларниш 
ip  
шиги буйракжомига очилади.  Буйракжомидан сийдик йули бошла!la/m, 
Сутэмизувчиларда окрил алмашинувининг охирги асосий махрулоги, 
аввал айтганимиздек, сийдик кислотаси эмас, балки мочевина (сийдик 
)дир.  Кушларда  сийдик  кислота  63-80%  булса,  мочевина  1-10%,  сум 
эмизувчиларда эса мочевина 68-91%, сийдик кислота 0,1-8% булади 
Купайиш органлари.  Сутэмизувчиларнинг жинсий органлари 
б ош  
к,а амниоталарга нисбатан анча мураккаб  (164-расм).  Уругдони жу(|и 
овал танача шаклида булади  ва тана бушлигининг орк;а томонида 
жоп 
лашади  (клоакалилар, хартумлилар, китсимонлар), баъзиларида фа к,,и 
купайиш   вак;тида тана  бушлигидан  ёргокда тушади  (типратиканлар, 
товуш крнлар),  купчилигида эса бутун умр буйи ёргокда туради  (жу«|| • 
ттуёк^илар,  йиртк,ичлар,  куршапалаклар,  маймунлар).  Уругдонга  мс 
зонефроснинг крлдиги булмиш уругдон ортиги Вольф найи 
ypyF 
йулиы 
очилади.  Урур йули жинсий органнинг асосида сийдик-таносил  найи 
га очилади.  Уруг йуллари  бу  найга очилиш дан олдин 
ypyF 
пуфак.па 
рини  хосил  к,илади. 
Y pyF 
пуф агининг  секрети 
ypyF 
хосил  булишил» 
иш тирок этади.  Ж инсий  о рган н и н г асосида  простата бези 
(glandulti 
p r o sta tic a ) 
ётади,  унинг  секрети  уругни  суюлтиради.  Ж инсий 
орган
164-расм.  Каяамушшшг сийдик-таносил  органлари  (I эркаги,  П  урючиси):
1—уругдон,  2 —уругдон усиги,  З —ypyF йули,  4—уруг пуфаклари,  5—простата  бези, 
6—сийдик пуфаги,  7—сийдик йули,  8—буйрак,  9-ёрюк,,  10—чап найи,  11—тухумдон, 
12—фаллопиев найи,  13—бачадон,  14—к;ин.

247
(penis)  да  горли  тана  булиб,  сийдик-таносил  найини  ураб  туради, 
ЛУшлик, кон билан тулганда жинсий орган таранг тортилади.  Ж инсий 
орган  билан  купер  ва  препуциал  безлар  \ам   боглик-  Купер  безлари 
уругнинг сую ккисмини ишлаб чикаришда иштирок этади.  Препуциал 
ftcзлар эса д а щ и  суюклик ишлаб чикаради,  бу кид жинсларнинг учра- 
шиши ва уларнинг жинсий кузгалишини таъминлайди.
Жуфт тухумдонлари х,ар доим тана бушлигида жойлашади ва овал- 
|  имон-япалок шаклда булади.  Тухумдоннинг улчами  бош ка умуртка- 
ниларнинг тухумдонидан  кичик  булади.  Тухумдондан  тухум  йуллари 
чикади  ва  булар  Мюллер  найларига  гомологдир.  Тухум  йуллари  тана 
пушлигигатухумдонга якин жойга воронка булиб очилади (165-расм). 
Гухум  йулининг  устки  букилма  булими  фаллопиев  найчаси  пастки 
кенгайган  к,исми  бачадон  деб  аталади.  Чап  ва  унг  бачадоннинг  кар 
(Ыри  ток 
Кинга 
(vagina)  очилади.  К,иннинг  орка  учи  дакпизга,  яъни 
(Ийдик-таносил  найига айланади,  чунки унга  сийдик пуфаги  х,ам  па­
стки  томондан  очилади.  Ни^оят,  кин дах„лизи  сийдик-таносил теши- 
I к  билан  ташкарига  очилади,  бунинг  пастки  четида  кичкина  усик ~  
юштор  бор,  клитор  сертешик  тукимадан  ташкил  топган  булиб,  эр- 
кикнинг жинсий  органига  мос  келади.
Тухум кужайралари — оогонийлар тухумдонда муртак эпителий- 
дан  косил  булади,  булар  усиб  ооцитларга  айланади.  Хар  бир  ооцит 
фолликуляр хужайралар билан  ураб олинади,  бу хужайралардан  фа- 
^ат  сутэмизувчилар учун  хос  булган  грааф  пуфакчаси  косил  булади
165-расм.  Урючи  куённинг жинсий органлари  (чап бачадон буйига кесилган (I); сийдик- 
таносил системасининг (II) ён томондан куриниши):  1—тухумдон,  2 —фаллопиев найининг 
воронкаси,  3—унг фаллопиев найи,  4—унг бачадон,  5 —унг бачадоннинг они,  6-кин 
тусиги,  7—чап бачадон,  8—чап бачадоннинг огзи,  9—кин,  10—купер бези,  1 1—клиторнинг 
сертешик таначаси,  12—сийдик йули,  13—сийдик пуфаги,  14—сийдик-таносил тешиги, 
15-m yipu ичак,  16—орка  чикарув тешиги.

248
(166-расм).  К ейин грааф пуфакчаси тобора катталашади ва тухумдоп 
деворига якинлаш ади. Тухум батамом етилгач,  грааф пуфакчасш ш ш  
пусти ёрилади ва фолликуляр хужайралар билан уралган кичкина тухум 
хужайра тана бушлигига тушади, тухумдонда хосил  булган яра битиО 
кетади ва сарик танача деб аталадиган эндокрин безга айланади.  Борд и- 
ю,  тухум  хужайра  кейинчалик  уругланмай  колса,  сарик танача те щи 
сурилиб кетади. Агар тухум хужайра уругланса, сарик танача эмбрион 
нинг ривож ланиш  даври тамом  булгунча сакданиб  колади.  Биринчи 
Холдаги сарик,танача сохта,  иккинчи холдаги сарик,танача чин сарик 
танача деб аталади.  Етилган тухум хужайрасининг тухумдондан ажралиб 
тана  бушлигига тушиш  жараёни  даврий  (вакти-вакти  билан)  булади 
ва овуляция деб аталади.  Тана бушлигидан тухум хужайра фаллописн 
найига тушади ва уругланади.
Э м брионнинг ривож ланиш  даврида бачадонда ф акат сутэмизуи 
чиларга хос булган бола урни,  яъни  йулдош   (placenta)  хосил булади 
Бу копчиклиларда ва асосан йулдош лиларда яхши ривожланган. Ал 
лантоиснинг таш ки девори билан сероз кобикнинг бир кисми куши 
лиш и натижасида хорион хосил булади.  Х орионнинг  таш ки юзасида 
ворсинкалар  (усиклар)  бачадон  деворига  ботиб  киради  ва  хакикиИ 
йулдош хосил булади.  Бу ерда эмбрион кон томирлари билан туташн 
ди.  Бу хол  эмбрионнинг она кони хисобидан озикданиш ини таъмин­
лайди. Йулдошнинг хосил булишига эмбрион имплантацияси дейилади
166-расм.  Бир парча цуён тухумдонининг кесими:  1—бирламчи тухум,  2 —тухум 
(етилгани),  3 —тухумни ураб олган фолликуляр хужайралар,  4—грааф пуфакчасининг 
ташк,и ^авати,  5 —грааф пуфакчасининг ички цавати,  6 —грааф пуфакчасининг бушлит, 
7—тухумдонни ураб олган эпителий хужайралар цавати.

249
Цулдош  уч хил  булади:  1) диффузли йулдош, бунда ворсинкалар хори- 
омда бир текис жойлашади (китсимонлар, туёкдилар, чала маймунлар);
булакчали  йулдош,  бунда ворсинкалар хорионда ало\ида  гурухдарга 
ишилади  (кавш  к^айтарувчилар);  3)  дискоидал  йулдош  —  ворсинкалар 
пир  жойда тупланиб,  диск  ^осил  килади  (кемирувчилар,  маймунлар). 
ЙУлдошнинг  эмбрион  кисми  (хорион)  ва  оналик  (бачадоннинг  ички 
шилимшик, пардаси) кисмлари орасидаги алок^а даражаси бир хил эмас. 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin