Kasbiy faoliyat psixologiyasi
Yüklə 73,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.1. Kasbiy layoqatni aniqlovchi testlarning ishonchliligi. Shaxs psixodiagnostikasi. Tayanch so`z va iboralar: Kasbiy psixodiagnostika, individuallikning moxiyati, kasbiy faoliyatni taxlil qilish, kasbiy faoliyat yuzasidan ma’lumotlar, kasbiy faoliyat muvaffaqiyati, kasbiy layoqat, kritik incident, muayyan qoidalarga rioya qilish, test - retest ishonchliligi, parallel shakllar, konseptual validlik, mehnat metodi. 39 Psixologiya fanida kasbiy layoqatni aniqlash sohasida muayyan ilmiy izlanishlar olib borilgan, o‗ziga xos yondashishlar amalga oshirilgan. B.V. Kulaginning fikricha kasbiy psixodiagnostika deganda odamning individual xususiyatlarini tadqiq etish va baholash maqsadida kasbga saralash, kasb tanlashga yo‗naltirish, nomzodlarni (da‘vogarlarni) ixtisoslikka oqilona taqsimlash, kasbiy tayyorgarlikni takomillashtirish, kasbiy faoliyatni optimallashtirishning amaliy masalalari tizimini yechish tushuniladi. Individuallikning moxiyatini tushunishga umumiy yondashish kasbga saralash muammosini xal qilishda bevosita ahamiyatga ega. Ma‘lumki, kasbga layoqatlilikni tashxis (prognoz) qilish insonning kasbiy xislatlarini xisobga olishga asoslanadi. Mazkur jarayonda qiyosiy taxlil orqali shaxsning xususiyatlari ko‗rsatkichlari bilan kasbiy faoliyat muvaffaqiyatining mustaqil mezoni darajalari aniqlanadi. Xozirgi zamon psixologiyasining ma‘lumotlariga qaraganda, tashxis (prognoz) qilish modeli muayyan matematik algoritmga asoslanadi. Guruh uchun o`rtamiyona shaxs imkoniyati tanlanganligi faqat statistik samaraga ega, xolos. Bunday model tashxis (prognoz) qilishda cheklanganlikka ega bo`lib, tashxisning mutlaq aniqlik darajasidan quyiroqdir. Kasbiy faoliyatni taxlil qilmasdan turib, professional psixodiagnostika (kasbiy psixologik) muammolarini hal qilish mumkin emas, ya‘ni professiografiya moxiyatiga va uning tuzilishiga e‘tibor qilish zarur. Faqat shundagina faoliyatli yondashuv amalga oshirilib, uning xarakatlari va operatsiyalari testlar yordamida baholanishi mumkin. Chunki xarakatlar va operatsiyalar mazkur faoliyatning tarkibini tashkil qiladi, ularning qiyosiy tavsifi egallash jarayonini osonlashtiradi, unga layoqatli odamlarni tanlashga negiz yaratadi. Faoliyat samaradorligini tashxis qilish va baholash uchun testlarni saralash, asoslash, uning muvaffaqiyati o`lchovi mezonini aniqlashga imkon beradi. Professiografiya, (professiogramma) natijalarini umumlashtirish natijasida kasblarni tasniflash (klassifikatsiyalash) imkoni vujudga keladi. Kasbiy faoliyatning taxlili maqsadga yo‗naltirilgan va tashkiliy jarayon xisoblanib, u uch bosqichdan tashkil topgan bo‗ladi: a) kasbiy faoliyat yuzasidan 40 ma‘lumotlar to`plash; b) olingan ma‘lumot va axborotlarni qayta ishlab chiqish hamda umumlashtirish, ularning negizida professiogramma tuzish; c) amaliy va nazariy masalalarni yechish uchun professiogrammadan foydalanish (kasbiy faoliyat muvaffaqiyatini ta‘minlovchi mezonlar tanlash, uni baholash (tashxis qilish) uchun testlar saralash, kasblarni tasniflash va boshqalar. Kasbiy faoliyat yuzasidan ma‘lumotlar (axborotlar) turli manbalardan olinishi mumkin: 1. Muayyan mutaxassislarning kasbiy faoliyatini kuzatish katta ahamiyat kasb etadi. 2. Kasbiy faoliyat to‗g‗risida ma‘lumotlar to`plashning asosiy metodlaridan biri bo`lib suxbat - intervyu xisoblanadi. Mutaxassislar bilan standart yoki nostandart tarzda intervyu uyushtirish samarali natija beradi. 3. Ba‘zan kasbiy faoliyatning u yoki bu qirralari (jabxalari) ni qayd qiluvchi kundaliklar yoki varaqlardan ham foydalaniladi. 4. Kasb - hunar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar (axborotlar) umumlashtiriladi va xar hil shakllarda mutaxassislar xukmiga xavola qilinadi. Kasbiy faoliyat shaxsning munosabat va motivlaridan iborat bo`lib, xarakatlar va operatsiyalarni nazorat qilish hamda boshqarishni qamrab oladi. Faoliyatning dinamik xususiyatlarini o‗rganish uchun unga ko‗p yoqlama yondashishni amalga oshirish zarur. Faqat motivatsion va regulyativ jabxalarini xisobga olish bilan kasbiy faoliyat moxiyatini tavsiflab bo`lmaydi, modomiki shunday ekan, uning shaxsga oid, emotsional, kognitiv va operatsional, irodaviy jixatlar bilan bog`liq tomonlarini ham tadqiqot predmetiga kiritish lozim. Kasbiy faoliyatning taxlili uning muvaffaqiyatini baholashga xizmat qiluvchi mezonlarni aniqlashga imkon beradi. Bu narsa testlarning barqarorligi va validligini tekshirish uchun mutlaqo zarur. Kasbiy faoliyat muvaffaqiyatini ta‘minlovchi mezonlar sifatida shaxsning maqsadga erishuvini tavsiflovchi xar hil ko‗rsatkichlardan foydalanish mumkin. Mezonlar tariqasida kasbiy bilimlarga va malakalarga nisbatan o‗quvchanlik, mutaxassis faoliyatining bevosita va bilvosita ko‗rsatkichlari uning hamkorlik 41 faoliyatiga qo`shgan xissasi qo‗llanilinadi. Kasbiy faoliyat muvaffaqiyati mezonlari qatoriga quyidagilar kiritiladi: 1) samaradorlikning to‗g‗ridan to‗g‗ri ko‗rsatkichlari: sifat, ishlab chiqarish salmog`i; 2) kasbiy tayyorgarlikni aniqlovchi testlar; 3) kasbiy layoqatni ifodalovchi ma‘muriy tadbir va choralar: intizomga taalluqli choralar mukofotlash, xizmat lavozimida ko`tarilish, safarga yuborish, namuna tariqasida stenda joylashtirish; 4) kadrlar ko`nimsizligi; 5) noxush xolatlar (kechinmalar) va shikastlar (xaloqatlar); 6) faoliyat samaradorligini eksperimental tekshirish va o`zini o`zi baholash kabilar. Yuqorida bayon qilingan mezonlar ma‘lum talablarga javob berishi shart. Mezonlarning relevantlikligi (adekvatliligi, validliligi) deganda samaradorlik ko‗rsatkichi sifatida muxim ahamiyat kasb etishi tushuniladi. Tanlab olingan mezonlar kasbiy faoliyatning barcha nufuzli tomonidan aks ettirish lozimligi, ya‘ni mezonlar to`laqonligidir. Ular mutaxassislarning kasbiy layoqatining yuksakligi va qo`yiligi darajalarini farqlashga xizmat qilishi joiz (mezonlar diskriminativligi). Mezonlar xislatini ochishga yordam beruvchi uning omilkorligi, ya‘ni amaliy jixatdan qulayligi muxim o`rin egallaydi va u o`zining soddaligi, kam mehnat talab qilishligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Kasbiy layoqatni (yaroqlilikni) aniqlashda odatda nazorat, sinash natijalari qo‗llaniladi (masalan, duradgorning ish sifati, tezkorligi, vaziyatni payqashligi va boshqalar). Ko‗pincha mutaxassisning layoqati ma‘muriy xujjatlarda o`z ifodasini topadi (muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi qayd qilinadi). Ba‘zan kasbiy layoqatni o‗rganishda baxtsiz xodisalar (xaydovchi, uchuvchi, mashinist, operator va boshqa kasb egalarida) xisobga olinadi va shaxsning individual xususiyatlari baholanadi. 42 Kasbiy layoqatni aniqlashda o‗quvchanlik kategoriyasidan (bilim olishga nisbatan zexnlilik) foydalaniladi va o`zlashtirish tezligi, kasbiy tayyorgarligi, erishgan natijasi mezon rolini o‗ynaydi. Psixologiya fanida kasbiy muvaffaqiyat, maxoratning qirralari ekspert baholash metodi yordami bilan o‗lchanadi. Buning uchun balli shkala, juft (kuch) taqqoslash, tartibga keltirish (ranjirovka qilish) metodlari qo‗llaniladi. Shkalaning sodda ko‗rinishi ball bilan baholashga mo`ljallangan. Shkalani baholash o‗ziga 5 tadan 7 tagacha gradatsiyani qamrab oladi. Miqdorning kamligi uning differensiatsiyasini yanada kuchaytiradi, farqlar aniqligini ta‘minlaydi. Ba‘zi xollarda balli baholash grafik shkala tarzida ham uchraydi (kesma, shakl, parametrik ko‗rinish va xokazo). Lekin balli shkala kasbiy muvaffaqiyatni baholashda ayrim nuqsonlarga ham ega. Ayniqsa, chet el psixologiyasida qo‗llanilib kelinayotgan "galo - effekt" metodikasiga bunga yaqqol musoldir. Baholanuvchi bilan baholovchi munosabati bir nechta mustaqil shkalalar negizida umumiylikka bog`liq tarzda baholanadi. Natijada shaxsning hilma-hil xususiyatlarini differensiyalash imkoni yo`qoladi, yuzaki baholanish jarayoni yuzaga keladi. Buning oqibatida orttirilgan va pasaytirilgan baholash tiplari, ko‗rinishlari namoyon bo‗ladi. Ammo balli shkala baholash tizimini takomillashtirish uchun uning bir necha bosqichlardan, tarkiblardan tuzish ma‘qul. Faqat shundagina yaqqol misollar, namunalar negizida kasbiy faoliyatning turlicha samaradorligi namoyon bo‗ladi. Jaxon psixologiyasida keng qo‗llanilib kelayotgan metodlardan biri - bu kritik insidentdir. Muayyan o`lchamlarga asoslangan xolda ajratilgan insidentlar tasniflanadi (klassifikatsiya qilinadi), ya‘ni taxlil qilish orqali insident xususiyati aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda (u "pretranslyatsiya" deb ataladi) birinchi bosqichdagi mezonlarga asoslanib yangitdan tasnif qilinadi. Kasbiy layoqatni o‗rganishning yana bir metodi tartibga keltirish (ranjirovka qilish) deyiladi. Xar hil vaziyatlarda kuzatilgan shaxslar kasbiy layoqati darajasiga qarab muayyan tartibga solish, jixozlash mumkin. Birinchi rang darajasiga kiritish 43 uchun kasb sub‘ekti kasbiy maxoratning maksimal ko‗rsatkichini namoyish qilishi lozim. Kamroq muvaffaqiyatga erishsa, u navbatdagi rangga o`tkaziladi. Mazkur jarayonni osonlashtirish uchun quyidagilar tavsiya qilinadi: 1) guruhning alifboviy ro`yxatini tuzish; 2) maksimal muvaffaqiyatga erishgan sub‘ektlarni aloxidalash; 3) minimal muvaffaqiyatga erishgan sub‘ektlarni guruhlash va boshqalar. Tartibga solish (ranjirovka qilish) juft (kush) qiyoslash (taqqoslash) metodi yordami bilan amalga oshiriladi. Buning negizida ikki sub‘ektning xislatlari, imkoniyatlari o`zaro solishtirilib, umumiy va farqli tomonlari aniqlanadi. Bundan oldingi saxifalarda metodlarning nuqsoni yuzasidan muloxaza yuritilgan edi. Ulardan foydalanishda kamchiliklar miqdorini kamaytirish uchun muayyan qoidalarga rioya qilish lozim: 1) baholanishga mo`ljallangan shaxsning xususiyatlari yetarli darajada aniq va bir hil ma‘noli qilib aniqlanishi shart; 2) agarda bir guruh sinaluvchilarni bir necha xususiyatlar, fazilatlar bo`yicha baholash zaruriyati vujudga kelsa, u taqdirda yaxlit guruhning xar qaysi xislat bo`yicha baholash tavsiya qilinadi; 3) gala - samara moxiyatini ekspert tomonidan tushuntirish va uning bartaraf qilish zaruriyatini ta‘kidlash tavsiya qilinadi; 4) bir nechta mustaqil ekspertlar baholashini umumlashtirishda o`lchovning aniqlik darajasi (ishonchliligi) ortadi; 5) maxsus tayyorlangan va o`qigan ekspertlar ishonchliroq baholashga qodirdirlar; 6) turli vaziyatlar va xolatlarni uzoq muddat kuzatishda baholanishning aniqligi yuqori bo‗ladi. O`lchashda xatoga qabul qilingan omillarning farqlanishiga qarab testlar ishonchliligini baholashga nisbatan uch hil yondashuv xukm suradi: I. Test - retest ishonchliligi. Test bo`yicha ayni bir hil odamlarni takroriy o‗rganishning natijalari korrelyatsiyasi ishonchlilik koeffitsientiga teng. O`lchashdagi nuqsonlar sinaluvchilar xolatlarining tafovuti, takroriy sinovning 44 sharoitlari va tashkiliy daqiqalari, javoblarni esda olib qolish, matn bilan ishlash ko‗nikmalarini egallash jarayonlari bilan tavsiflanadi. II. Testning parallel shakllarining ishonchliligi. Testning parallel shakllarining korelyatsiyasi ishonchlilik koeffitsientiga teng. O`lchashdagi nuqsonlar yuqorida ta‘kidlab o`tilganlardan tashqari, testning parallel shakllarini ijro etish bilan aloqador operatsiyalar va xarakatlar xususiyatlaridagi farqlar bilan tavsiflanadi. III. Ishonchilik testlarining gomogenliligi sifatida qo‗llanilishi mumkin. Mazkur xolatda metodikaning qismlari o`rtasidagi interkorrelyatsiyasini xisoblash vositasi bilan ishonchlilik baholanadi, ularning xar qaysisi aloxida test sifatida qaraladi. Olingan korrelyatsion ma‘lumotlar yaxlit testning ishonchlilik darajasini xisoblashda aniq formulaga asoslanib foydalaniladi. Ishonchlilikdan farqli ularoq, validlik testlarini baholash bilan ularning u yoki bu faoliyatdagi xususiyatlari va roli to‗g‗risidagi tasavvurlar o`rtasidagi muvofiqlik o`lchovidir. Validlik kriteriaviy, konseptualli va ma‘noviy turlarga ajratiladi hamda ular xos talqini bilan o`zaro tafovutga egadir. Kriteriaviy validlik testning korrelyatsiya ko‗rsatkichi, aloqalar ko‗lami, uning tashqi mezonlari bilan o`lchanadi. Tashqi mezon testga bog`liq bo`lmagan ma‘lum faoliyatning o`lchami xisoblanadi. Kriteriaviy validlik test baholari bilan qay yo`sinda faoliyatli xususiyati aloqaga kirishganligini ko‗rsatadi. Kriteriyaviy validlik ko‗pincha korrelyatsiya koeffitsienti bilan baholanadi, vaxolanki boshqa metodlardan foydalansa bo‗ladi. Konseptualli validlik test ko‗rsatkichi bilan o`lchanayotgan xususiyat moxiyati to‗g‗risidagi nazariy tasavvurlar muvofiqligi o`lchovi bo`lib xisoblanadi. Konseptualli validlik biron bir statistik ko‗rsatkich bilan o`lchanishi mumkin emas chunki u test to‗g‗risidagi nazariy va emperik ma‘lumotlar umumlashmasini taxlil qilish yo‗li o`rnatiladi. Konseptualli validlik metodikasi test bo`yicha tekshirish natijalari bilan nazariy bashorat ma‘lumotlari muvofiqligida to`zilgan bo‗lishi kerak. Bunga V.D. Nebilistin tomonidan taklif qilingan metodika nerv sistemasi xususiyatini baholashga xizmat qilishi yorqin misoldir. 45 Ma‘naviy validlik o`rganilayotgan individual xislatlar xususiyatiga testning tarkibi va mazmunining muvofiqligi eksperimental taxlil qilish yo‗li bilan o`rnatilinadi. Validlikning mazkur turi kriteriaviy o`lchash bilan jips aloqaga ega, chunki bajolanishga qaratilgan xarakatlar va operatsiyalarning qat‘iy xususiyatlari umumiy xislatlari aloqasidan tashqari olib qaraladi. Mehnat metodi. Kimyo kasb ixtisosining psixologik mohiyatini o‗rganish uchun tekshiruvchining o‗zi ham bu faoliyatga kirishib Yüklə 73,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|