Kassa va kassa muomalalari auditi

Kassadagi pul mablag`lari hisobiga oid muomalalarni audit obyektlari

Xulosa qilib aytganda, auditor (auditorlar guruhi) kassadagi pul mablag`lari
va kassa muomalalarini hujjatli tekshirishni boshlashdan oldin, odatda, kassadagi
naqd pullar, qimmatli qog`ozlar va qat'iy hisobot blanklarini inventarizatsiyadan
o`tkazishlari shart. Bunda pul mablag`larini hisobga olishga doir
respublikamizdagi qonunlar va me'yoriy hujjatlarga asoslanish zarur.
2. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi
Kassa muomalalari odatda, kassir, bosh buxgalter yoki unga vakolatli shaxs
ishtirokida kassadagi pul mablag`larini inventarizatsiya qilishdan boshlanadi.
Korxonada bir nechta kassa mavjud bo`lgan hollarda pul qoldig`ining kamomadi
bo`lgan taqdirda, uni boshqa kassa hisobidan qoplanishi, kassa daftaridagi qoldiqni
o`zgartirish mumkinligini oldini olish maqsadida auditor boshqa kassa eshiklarini
muhrlab qo`yadi.
Auditor kassirdan inventarizatsiya o`tkazish vaqtigacha bo`lgan kassa
muomalalari bo`yicha kassa hisobotini talab qiladi. Shuningdek, barcha kirim va
chiqim hujjatlari uning tomonidan hisobotga kiritilganligi va inventarizatsiya vaqtiga kelib kassaga kirim qilinmagan va hisobdan chiqarilmagan pul mablag`lari
yo`qligi to`g`risida tilxat berishi lozim.
Shundan keyin kassir, pul kupuralarini guruhlashtirishni boshlaydi hamda
auditor va bosh buxgalter ishtirokida ularni to`la hisob-kitobini o`tkazadi, bank
muassasasidan olingan muhrlangan pul mablag`lari ham sanovdan o`tkazilishi
kerak.
Auditor shunga ahamiyat berishi kerakki, kassa chiqim orderida yoki uning
o`rnini bosadigan boshqa hujjatda pul oluvchining tilxati bilan tasdiqlanmagan
kassa pullarini berish, kassadagi naqd pul qoldig`ini qoplashga qabul qilinmaydi.
Kassa kirim orderlari bilan tasdiqlanmagan naqd pullar ortiqcha pul sifatida kirim
qilinadi. Xojalik yurituvchi subyekt rahbari va bosh buxgalteri imzosi bilan
tasdiqlanmagan kassa chiqim hujjatlari, kassadan vaqtinchalik pul olinganligini
bildiruvchi tilxat va shunga o`xshash boshqa hujjatlar inobatga olinmaydi va
kamomad deb hisoblanadi.
Auditor to`g`ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish
va unda tekshiruv paytida bo`lgan qoldiqni ko`rsatish uchun beradi. Tekshiruv
paytida kassada ish haqi to`liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo`lsa,
auditor bosh buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga
qo`shishni taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to`g`ri
kelib, ko`p xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo`lsa, bunday
vedomostlar kassir hisobotiga qo`shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga
kiritilmagan, qisman to`langan chiqim hujjatlari (to`lov vedomostlari) sifatida
yozib qo`yilishi mumkin. Bu holda har bir to`lov vedomostida qaysi tartib raqami
bo`yicha ish haqi berilganligi va uning jami summasi ko`rsatiladi. Ushbu yozuv
kassir, bosh buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog`ozlar
(aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), qatiy hisobot blankalari,
sanatoriya va dam olish uylari yo`llanmalari, aviachiptalar va boshqa qimmatli
qog`ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada ko`rsatiladi.
Auditor kassadagi pul mablag`larini tekshirish bilan birga ayni paytda
seyflar (yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa
eshiklariga seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o`rnatilganligi va uning
ishlashi, kassani qo`riqlishning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to`landi» degan
shtamplar bilan ta'minlanganligi ham tekshiriladi.
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to`liq va o`z
vaqtida kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o`zaro taqqoslash usulini
qo`llaydi. Bunda, I-sonli jurnal orderining vedomost tomonida 5010 - «Milliy
valutadagi pul mablag`lari» schyotining debeti bo`yicha aks ettirilgan summalarni
22-sonli jurnal orderda aks ettirilgan 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ning kredit
oborotlari bilan solishtiriladi ular bir-biriga to`g`ri kelishi shart. To`g`ri kelmaslik
hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank ko`chirmalari, kassir
hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur hollarda esa bevosita
bank muassasasida tekshiriladi.
Agar bank ko`chirmalarida o`chirilgan, to`g`rilangan, shuningdek qoldiqlar
to`g`ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko`chirmani olish
zarur.
Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan
hujjatlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl. «Kirim
va chiqim kassa hujjatlarini ro`yxatga olish jurnali», ordersiz rasmiylashtiriladigan
pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl «Kassir tomonidan
qabul qilingan va berilgan pullarni hisobga olish daftari», 5010 - «Milliy valutadagi
pul mablag`lari», 5020 - «Xorijiy valutadagi pul mablag`lari», 5520 - «Chek
daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710-«Yo`ldagi pul mablag`lari» va
58I0-«qimmatli qog`ozlar» schyotlari yuritiladigan hisob registrlari (Jurnalorderlar,
vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, tegishli sanaga tuzilgan balanslar va
boshqalar).
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e'tibor berish zarur, xususan
har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim
hujjatlariga esa «to`landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi
ko`rsatilganligi, shuningdek ularda o`chirilgan va tuzatilgan izlar yo`qligi
aniqlanishi lozim.
«Kassa operatsiyalarini tekshirayotganda auditor kassa operatsiyalari
tartibiga qanday rioya qilinayotganini, kassa intizomini, naqd pul bilan amalga
oshirilgan operatsiyalar qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlashi lozim.
Naqd pullarni olish va berishda amalga oshirilgan operatsiyalar bilan bog`liq
bo`lgan hujjatlar to`g`ri rasmiylashtirilganligini tekshirish, barcha kirim va chiqim
kassa orderlari, to`lov qaydnomalari va boshqa hujjatlar aniq, o`chirilmasdan va
to`g`rilanmasdan to`ldirilganligi, barcha orderlar va ularning ilovalari operatsiya
sodir etilgan sana va kassirning imzosi qayd etilgan holda, «olingan» yoki
«to`langan» degan tamg`alar bilan tasdiqlanganligiga ishonch hosil qilish lozim.
Chiqim orderlarida (qaydnomalarida) «to`langan» degan tamg`a bosilmaganligi
ayrim holatlarda ulardan qayta foydalanishga olib keladi»1.
Amaliyotda kassa muomalalariga doir suiste'mol qilishlar asosan ish haqi va
hisobdor summalar bo`yicha ko`p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o`lik jonlar» ni
kiritish, berilishi lozim bo`lgan jami summani oshirib ko`rsatish, kassa hisobotiga
qayta qo`shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib
olib, sanasini o`zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi.
Auditor bulardan tashqari kassa muomalalarini tekshirish jarayonida
quyidagilarga ham alohida e'tibor berishi lozim:
- kassani har oyda to`satdan tekshirilishi;
- kassirning kassa hisobotlarini o`z vaqtida buxgalteriyaga topshirishi;
- kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova
qilingan hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to`g`risida bosh buxgalter yoki
bosh buxgalter o`rinbosarining imzosi borligi;
- mehnatga haq to`lash, xizmat safari, xojalik sarflari va boshqa maqsadlar
uchun bankdan olingan naqd pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi;
- kassadagi naqd pul qoldiqlarining korxona uchun bank tomonidan
belgilangan limitga to`g`ri kelishi;
- deponent qilingan mehnat haqi summalari va realizatsiyadan tushgan naqd
pul mablag`larining bankka o`z vaqtida topshirilishi;
- kassadan naqd pullarni begona shaxslarga berish hollari va shunga
o`xshashlar;
- naqd pul olish uchun to`ldirilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter
tomonidan imzo qo`yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul olish mobaynida
mustaqil to`ldirish uchun berish hollari;
- naqd pul olish uchun chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi
holati;
- korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-Z
shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl) ning mavjudligi, daftarlarning barcha
varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko`rsatilganligi, ip o`tkazib
bog`langanligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib,
muhrlanganligi;
- kassa chiqim orderlari, to`lov vedomostlari va boshqa chiqim pul
hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul oluvchilar imzolarining mavjudligi
va ularning haqiqiyligi;
- kassa hujjatlariga maxsus «so`ndirilgan» (pogasheno) shtamp bosilishi;
- pul mablag`lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib
hisobot takdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi;
- kassa muomalalariga oid schyotlar bog`lanishlari (korrespondentsiyalari)
ning to`g`riligi;
- to`lanmagan summalarning o`z vaqtida deponentga o`tkazilishi va h.k.
Auditor yuqoridagi faktlarga rioya qilinmaganligi to`g`risida buzilish hollari
mavjud bo`lganda bu muomalalarning sababini, ular kimnning farmoyishi bilan
amalga oshirilganligi va buning orqasida suiiste'mol, tovlamachilik holatlari
berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.