Kokanduni uz
Yüklə 15,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1-rasm. Bir yilda bo
ʻ ladigan xudkushliklar miqdori. 597 www. kokanduni.uz Bugungi kunda amalga oshirilayotgan choralar tarkibida, xususan o‘smirlarning ta’ lim jarayonidagi faolligini oshirish, shaxslararo munosabatlarga kirishishda empatiya hissini rivojlantirish, sh axs sifatida o‘zini to‘g‘ri baholash, jamiyatda o‘zo‘rnini topishida yordam berish hamda axloqiy ko‘nikmalar shakllantirilishining psixologik me xanizmlarini takomillashtirish dolzarb masalalar hisoblanadi. O‘zbekistonlik psixologlardan E.G‘.G‘oziyev, N.G‘.Kamilova, G.Q.To‘laganova, B.M.Umarov kabi olimlarning izlanishlarida bolalik va o‘smirlik davridagi psixik xususiyatlarni o‘rganishga qaratilga n tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lib, ularda asosiy e’tibor deviant xulq -atvor, xarakter aksentuatsiyasi, bolalar va o‘smirlar suitsidi, o‘z - o‘ziga baho berish va nazorat qilish muammolariga qaratiladi. Inson onogenizida o‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib , yangi xislar, sezgilar va jinsiy xayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan xam xarakterlanadi. O‘z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni psixik rivojlanishdagi krizis deb nomlagan. O‘smirlik yoshida ularning xulq –atvorigaxos bo‘lgan aloh ida xususiyatlarni asosan jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bo‘lmaydi. Jinsiy yetilish o‘smir xulq– atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir ko‘rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko‘proq bilvositadir. O‘smirlik davriga ko‘pincha so‘zga kirmaslik, o‘jarlik, tajanglik, o‘z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik, yig‘loqilik, kabi xususiyatlar xos. O‘smirlar va bolalar psixikasining yosh davrlarida o‘ziga xos xususiyati mavjud bo‘lib adabiyotlarda emotsional yetuk emaslik, kattalar avtor itetiga bo‘ysunish, ishonuvchanlik, jinsga oid munosabatlar haqida xabardorligi va hayotiy tajribasining yetarli darajada emasligi, boshqa insonlarni mavjud harakatlarini oldindan ayta olish va murakkab vaziyatlarda tanqidiy hamda to‘liq baholay olmaslik k abi sifatlar namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalar singari bir maromda rivojlanmaydi, shuningdek, ijobiy va salbiy psixologik xususityalar, nisbatan barqaror va tinch osoyishta kechadigan davrlar mavjud. Kattalarga nisbatan xulq-atvoridagi ijobiy va salbiy mu nosabatning paydo bo‘lishi, negativizm singari nohush xulq- atvor alomatlari o‘z–o‘zidan kelib chiqadigan bevosit a jinsiy yetilish tufayli poydo bo‘ladigan belgilar bo‘lmay, balki ular bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan o‘smir yashaydigan ijtimoiy shart – sharoitlar vositasi orqali, uning tengdoshlari, turli jamoalardagi mavqei tufayli, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi o‘rni munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o‘zgartirish yo‘li bilan o‘smirla rning xulq –atvoriga to‘g’ridan–to‘g’ri ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ular tashqi ta’sirlarga va xissiyotlarga juda b eriluvchan bo‘ladilar. Shuningdek ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik kabi psixologik sifatlar ham xosdir. Tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik o‘s mirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo‘la di. Shuning uchun ham ular ota –onalarning, atrofdagi kattalarning shuningdek, ustozlarning to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishlariga qaramay o‘z fikrlarini o‘tkazishga harakat qiladilar. Juda ko‘p o‘smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qoladilar. Bugungi kunda internet materiallarini tushunish yoki anglamasdan undan foydalanishga harakat qilishadi. Bu holatda chekuvchi, ichuvchi sin gari yangi rolda o‘zini normal, qulay his qiladi. Bunday holatlarga tushgan o‘smir juda tashvishga tushadi va un dakrizis holati yuzaga keladi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi psixikasidagi o‘zgarishlariga ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy m avqei o‘zgaradi, o‘zining yaqinlari, do‘stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng k atta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smiryoshi davridagi maktab o‘quvchilarida o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. Shuningdek, o‘zi xaqidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga to‘ri kelmayotganligi o‘smirni asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o‘smirda o‘zi xaqida salbiy fikr va qo‘rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Bunday o‘smirdagi o‘zgaris hlarni uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek ota – onasiga qarshi chiqayotganligini anglay |