M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

VIII BOB.
OMBORLARGA JOYLASH LOGISTIKASI
Reja:
1. Logistika tizimida ombor о
‘m i.
2. Ombor faoliyatining asosiy funksiyalari.
3. Omborda texnologik jarayonni tashkil qilish.
4. Omborga mahsulotlarni qabul qilish va joylashtirish.
5. Omborlar faoliyatini baholash.
8.1. Logistika tizimida ombor o‘mi
Omborxona tushunchasi. 
O m bor deganda tovarlarni qabul 
qilish, saqlash, joylashtirish va taqsimlash bo‘yicha amaliyotlar 
kompleksini amalga oshmshga moMjallangan, maxsus texnologik 
uskunalar bilan jihozlangan bino, inshoot va turli qurilm alar 
tushuniladi.
Om borlaming asosiy vazifasi — iste’m olchilar buyurtmasi zaxi­
rasini jam lash, ulam i saqlash va uzluksiz bir m e’yorda ta ’m in- 
lanishini amalga oshirish.
Ombor yoki om borlar majmuyi xizmat ko‘rsatish infrastruk- 
turasi bilan birgalikda om bor x o ‘jaligini tashkil etadi. Sanoat 
korxonasida om bor xo‘jaligining asosiy vazifasi sanoatning tegishh 
moddiy resurslar bilan to ‘g‘ri oziqlanishini, ularning saqlanishini 
tashkil etish va om borxona amaliyotlarini amalga oshirish bilan 
bog'liq 
xarajatlarni imkon boricha qisqartirishdir.
Logistika tizimida omborlaming ahamiyati va o 4rni. 
Omborlar 
logistika tizimining asosiy qismlaridan birini tashkil etadi. Logistik 
tizim omborlarga b o lg a n tashkiliy va texnik-iqtisodiy talablarni 
shakllantiradi, om borlar tizim ining m aqsadini va eng m aqbul 
ishlash m ezonini belgilaydi, yuklarni qayta ishlash shartlarini 
aniqlaydi. 0 ‘z navbatida, m ateriallarni omborga joylashtirishni 
tashkil etib (om bom i joylashtirishga joy tashlash, materiallarni
130

---

saqlash usullari va boshqalar) zaxiraning logistika tizimining turii 
qism larida aylanishi bilan bogMiq xarajatlariga, m iqdoriga va 
harakatiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatadi.
Logistikada om borlar ham ijobiy, ham salbiy ahamiyatga ega. 
Omborda saqlashning salbiy tom oni shundaki, zaxiralarni omborda 
saqlash bilan bog'liq xarajatlar hisobiga tovar narxi oshadi. Bu
— omborga joylashtirish amaiiyotlariga sarflanadigan xarajatlar, 
omborxonani ijaraga olish, omborlarni tartibda saqlash bilan bog‘liq 
joriy xarajatlar.
Bundan tashqari om borxona zaxirasi tashkil etilishi natijasida 
boshqa m aq sad lard a fo y d alan ilish i m um k in b o ‘lgan 
k o ‘p 
miqdordagi moliyaviy resurslar ishga solinmay qoladi. Shu sababli 
mahsulotlarni omborxonaga joylashtirish xarajatlami kamaytirishga 
yoki logistik servis sil'atini oshirishga imkon bersagina o ‘zini oqlaydi 
(talabga tez javob berishga yoki arzon narxlarda oldindan sotib 
olish hisobiga iqtisodga erishish).
O m borga joylashtirishning ijobiy tom oni shundaki, ishlab 
chiqarish to ‘g‘rilab olinadi, yuklarni butlashga, zaxiralarni to ‘p- 
lashga va taqsim lashga kerakli texnik va tashkiliy sharoitlar 
yaratiladi.
D em ak, obm or xizmati logistikasi — bu om bor xo‘jaligida 
oqim ning qayta ishlash jarayonida amalga oshiriladigan o ‘zaro 
bog‘liq operatsivalar kompleksidir.
O m bor xizm ati — logistikasining o ‘rganish obyekti tovar- 
moddiy qiymatliklarini omborga joylashtirish, yukni qayta ishlash 
va o ‘rash jarayonidir.
Omborga joylashtirish — logistik kanal ishtirokchilari tomonidan 
zaxiralarni saqlash, ularning butligini ta ’minlash, ularni maqsadga 
muvofiq (ratsional) joylashtirish, hisobga olish, doimo yangilab 
turish va xizmatlarning xavfsiz usullaridan iboratdir.
Omborlarning roli va o ‘rnini tahlil qilganda iyerarxiyaning 
turii bosqichlarida, ya'ni umumdavlat, regional, lokal va ishlab 
chiqarish bosqichlarida ко‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ombor 
xo‘jaligini tashkil etishning eng sodda variantlaridan biri keng 
tarmoqli tuzilmadir. Bunday tuzilmada qaysidir bir to ‘plash punkti 
boshqa bir nechta punktlar uchun manba — om bor b o lad i.
131

---

Bu tizim ning keyingi bir bosqichi eshelonlashgan tuzilm a 
bo‘lib, u bir necha iyerarxiya boqichi - joylashtirish eshelonlaridan 
iborat bo‘ladi.
Bunday tizimda iste’molchilardan talablar eng quyi pog'onadagi 
punktga tushadi. N orm al sharoitda tovarlar har bir pog'onadagi 
o m b o rla r y aq in jo y la sh g an y u q o ri p o g ‘o n a d ag i o m b o rd a n
toMdiriladi.
M asalan, kirim om b o rlarin in g zaxiralari ulgurji regional 
omborlardan toMdiriladi. Ba’zan tovar omborga to ‘g‘ri yetkazib 
beruvchidan regional va lcirim om borlarini cheklab o ‘tadi, yoki 
regional om bordan kirim om borlarini chetlab o ‘tadi.
O m bor xo‘jahgini tashkil etishning zamonaviy turlaridan biri 
do‘kon-om borlardir. K o‘p nomen klaturalik asso rtm en t sharoitida 
jo y lash , saq lash , q id irish u c h u n m oM jallangan ta ra -d o n a li 
m ahsulotni qanchadur darajadagi mexanizatsiya va avtomatizatsiya 
qilingan om bor sifatida d o ‘k o n -o m b o r nam oyon b o ‘ladi. Bu 
jihatdan om bor faoliyati oddiydir. Yangi narsa shuki, om borda 
rejalashtirilgan tranzit hajm dan ortiqchasi paydo b o ‘lsa, mayda 
ulgurji xaridorlarga tezkorlik bilan sotish ruxsat etiladi. Shu 
maqsadda om bor qoshida savdo zah va mayda ulguiji savdo uchun 
qabul, butlash va jo ‘natish zonalari, shuningdek, m a’muriy va 
xizmat ko‘rsatish binolari tuziladi.
Om bor xo'jaligining samarali faoliyat ко‘rsatish shartlari:
1) om bom ing ish zonalarini ajratgan holda ratsional rejalash­
tirish, bunda yukni qayta ishlash jarayoni xarajatlarini qisqartirish;
2) asbob-uskunalam i joylashtirishda joydan samarali foyda- 
lanish natijasida om bor quvvatini oshirish;
3) un iv ersal asbob -u sk u n a la r ish la tish hisobiga yuklab 
ko'tarish m ashinalar parkini qisqartirish;
4) om bor ichidagi tashish m arshrutlarini m inim allashtirish 
hisobiga om borning o ‘tkazish im koniyatini oshirish;
5) m arkazlashtirilgan yetkazib berishni q o ‘llab, transport 
xarajatlarini kamaytirish;
6) axborot tizim idan m aksim al foydalanib, hujjat aylanish 
vaqtini qisqartirish va h.k. (om bor xo‘jaUgi faoliyatiga oddiy texnik 
talablar m e’yoriy hujjatlarda mavjud).
132

---

Ombor turlari:
• asosiy binolar (mahsulot saqlash, qabul qilish va ombordan 
chiqarish, ochish, о crash, qadoqlash va butlash am alga 
oshiriladi);
• yordamchi binolar idishlar (tara), ko‘p marta ishlatiladigan 
konteynerlar va poddonlarni saqlash, shuningdek, b o ‘sh 
idishlarni ta ’mirlash ustaxonalari uchun m oljallangan;
• yordamchi-texnik (подсобно-технический) binolarda inje- 
nerlik m oslam alari jo y lash tirilad i (m ash in a b o 'lim la ri, 
ventilyatsion kameralar, isituvchi qozonxona (котельная), 
xo‘jalik m ateriallari om borlari, t a ’m irlash ustaxonalari, 
akkum ulyator stansiyalari);
• m a’m uriy-m aishiy binolar. Bundan tashqari ish zonalari, 
dam olish va kutish zonalari ajratiladi.
Omborlarning quyidagi asosiy tavsiflarini qayd etamiz:
• om bor sig' imi — bir vaqt ichida qancha miqdorda mahsulot 
sig'dirish imkoniyati;
• om bom ing foydali maydoni — saqlanayotgan m ahsulot bilan 
bevosita band bo ‘lgan maydon;
• ish joylarining m aydoni — om bor xizm atchilari uch u n
jihozlangan maydon;
• qabul qilish va butlash maydonlari (1 kv.m maydonda qancha 
miqdordagi m ahsulot qabul qilinib, butlanadi);
• jo ‘natish ekspeditsiyasi maydoni jo ‘natiladigan partiyalarni 
komplektlaydi.