Tasniflanishi

---

1-MAVZU. 
YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA 
TASNIFLANISHI 
1.1. Multimodal tashishlar haqida tushuncha va uning mohiyati. 
1.2. Multimodal tashishni rivojlantirishning hozirgi holati va istiqbollari. 
1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tomonidan multimodal tashuvlarning 
xususiyatlari.
Tayanch so‘z va iboralar: 
multimodal, intermodal, unimodal, aralash 
tashish, kombinatsiyalashgan, , "Piggibeek" tashuvlar, piggibeking 
 
Yuklarni multimodal (modal) tashishlar deb har xil transport turlaridan 
foydalaniladigan tashishlarga aytiladi. SHunga muvofiq, multimodal transport 
deganda yuklarni butun tashish yo‘nalishi davomida tashish uchun jalb etilgan 
barcha transport turlari majmuasi tushuniladi. Ba’zi xorijiy manbalarda multimodal 
termin intermodal atamaga mos keladi. 
Xalqaro multimodal tashishlar odatda bitta tashuvchining javobgarligi ostida 
bir nechta transport turlaridan foydalanib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashish uchun yagona 
narx bo‘yicha bitta tashish hujjati bilan amalga oshiriladigan tashish sifatida 
belgilanadi. Bugungi kunda iqtisodiy va huquqiy adabiyotlarda bunday tashishlar 
"kombinatsiyalashgan", "aralash", "intermodal" deb ham ataladi. 
Ushbu atama, tashuvlarni amalga oshiruvchi tomonlar va huquqni muhofaza 
qilish organlari uchun bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, 
ko‘plab davlatlar qonunchiligiga va xalqaro miqyosda qabul qilingan multimodal 
tashishlarni aniq belgilashga hech qanday yondashuv mavjud emas.
Aralash tashishda qo‘shimcha yuk operatsiyalari va u bilan bog‘liq 
qo‘shimcha yuk ushlanib qolishlar va xarajatlar paydo bo‘ladi. 
Intermodal tashish - yuk birligi yukni qayta yuklamasdan bir xil yuk birligi 
yoki transport vositasida (TV) bir nechta turdagi transportlarda ketma-ket ravishda 
tashish. 
Bu yukni egasining ishtirokisiz transportning bir turidan ikkinchisiga yukni 
qayta yuklash punktlarida yuklarni yetkazib berish tizimi. 
Intermodal tashishda yuk egasi butun yo‘nalish bo‘ylab yuklarni tashish 
uchun bir vositachi (operatorga) bilan shartnoma tuzadi. Ko‘pincha yuk egasi 
nomidan operator sifatida tashish davomida barcha transport operatsiyalarini 
tashkil qilish va tashishni nazorat qilish majburiyatini oluvchi ekspeditorlik
kompaniyasi hisoblanadi. 
Intermodal tashishda har bir tashuvchi o‘z uchastkasi uchun transport hujjatini 
rasmiylashtiradi va operatorga faqat uning nomidan amalga oshiriladigan qismi 
uchun javobgar bo‘ladi.

---

Multimodal tashish – bu tashishni tashkil etuvchi shaxs tomonidan tashish 
jarayonida tashishda ishtirok etuvchi transport turlari sonidan qat’iy, nazar yagona 
tashish hujjati asosida tashish majburiyatini oluvchi tashishlar hisoblanadi. 
Masalan, tashishning dastlabki elkasida, tyagach, yuk avtomobili, tirkama yoki 
yarim tirkama, olib qo‘yiladigan kuzov yoki konteyner (20 fut yoki undan katta) 
avtomobil transportida va oxirgi elkasida - temir yo‘l, ichki suv yo‘llari yoki 
dengiz orqali (boshqa variant: temir yo‘l - ichki suv yo‘llari / dengiz tashish) 
transportlari ishtirok etadi. 
SHunday qilib, multimodal transportda yuk birligi belgilangan yo‘nalish 
bo‘ylab kamida ikki xil transport turi bilan tashiladi.
Yuklarni multimodal tashishlar uchun bir nechta shartlar bajarilishi lozim: 
- multimodal tashishlar aralash tashishlar shartnomasi asosida amalga 
oshirilishi kerak; 
- multimodal tashishlar bittadan ortiq transport turlari bilan amalga oshirilishi 
kerak; 
- multimodal tashuvlar ularni bir davlatdan boshqasiga yetkazib berish uchun 
yuklarni multimodal operatori boshqaruviga topshirish bilan birga amalga 
oshirilishi kerak. 
Bundan tashqari, Konventsiya, agar yuk turli transportlar tomonidan turli 
shartnomalarga muvofiq tashilib, aralash tashish shartnomasiga ega bo‘lmasa, 
bunday tashish multimodal hisoblanmaydi.
Multimodal tashish tamoyili yangi emas, u xalqaro savdoni aynan konteyner 
inqilobi bilan bog‘liq holda mutlaq e’tirofga sazovor bo‘ldi. Aynan 
konteynerlashtirish bilan bosh yuklarni multimodal tashish standart savdo 
amaliyotiga aylanadi. 
Bugungi kunda yo‘nalishga qarab, multimodal tashishlar dengiz, daryo, temir 
yo‘l, avtomobil, havo transportlarini o‘z ichiga oladi, ular har qanday 
kombinatsiyaga birlashtirilishi mumkin. Ushbu yetkazib berish usulining asosiy 
ustunligi - har xil transport turlarining afzalliklaridan maksimal darajada 
foydalanish, shuningdek operator tomonidan yuk tashishning rasmiylashtirilishi 
bilan bog‘liq qo‘shimcha xizmatlarni taqdim etish, masalan: tashish davomida yuk 
hujjatlarini rasmiylashtirish, port ichi rasmiylashtiruvi, qabul qilish, qayta ishlash, 
qayta yuklash, omborlashtirish va saqlash. 
Odatda yukni yetkazish bo‘yicha barcha multimodal yo‘nalishidagi eng katta 
transport xizmatlari dengiz orqali tashuvlar hisoblanadi. Dengiz transporti, odatda, 
ancha past va raqobatbardosh tashish narxiga ega. Ba’zi hollarda temir yo‘l 
transportida tashish yelkasining uzunligi asosiy transport vazifasini aynan shu 
transport turi o‘z zimmasiga oladi. Multimodal tashish, shuningdek to‘g‘ridan-

---

to‘g‘ri har bir tashuvchi bilan emas, balki, qulay va tejamkor bo‘lgan multimodal 
operator bilan bevosita aloqa o‘rnatishga imkon beradi.
Multimodal tashishlar multimodal operatordan transport zanjirining har bir 
bo‘g‘inida mutlaq nazorat qilishni talab qiladi. Bu transport vositasini va boshqa 
tashuvchilarni boshqa imkoniyatlarini samarali qo‘llashni emas, balki operatorni 
transport jarayonini rejalashtirish va boshqarishda erkinlikni ta’minlaydigan, 
transport vositalarini boshqarishni tartibga soluvchi tizimni yaratish, ushbu 
jarayonga jalb etilgan tashuvchilarning hamkorligini yaratish imkonini beradi. 
SHunday qilib, multimodal tashuvlar uchun asosiy mezonlar multimodal operatori 
tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning sifati, ularning muvaffaqiyati va 
multimodal operatori tomonidan nazorat qilish imkoniyati hisoblanadi. 
Multimodal tashuvlar operatori shartnoma asosida tashuvchi sifatida qatnashadi. U 
amalda tashuvchi bilan bitim tuzadi va butun yo‘nalish davomida mijoz oldida 
yukning saqlanishi uchun majburiyat oladi. Multimodal operatori sifatida transport 
kompaniyalari yoki ekspeditorlik firmalari faoliyat yuritish mumkin. 
Ekspeditor – 
yetkazib berishni tashkil etuvchi. Tashuvchi – bu bajaruvchi. Ekspeditorlik 
kompaniyasi bitta ofis va saytga ega bo‘lishi mumkin. SHuning o‘zi yuklarni 
yetkazib berishning hamma jihatlarini va tashishni tashkil etishni kelishish uchun 
yetarlidir. Tashuvchi avtokorxonaga ega. temir yo‘l sostavlari, kemalar va 
samolyotlarga ega. Ko‘p tashuvchilar – ular jismoniy shaxslar va ulgurji