2. Multimodal tashishni rivojlantirishning hozirgi holati va istiqbollari
Transport tizimlarining muammolari ko‘p qirrali bo‘lib, mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida transportning rolini ta’minlaydi. Mijozlarning
ehtiyojlari va transport tarmoqlarining o‘ziga xos xususiyatlari asosida har qanday
yuklarni tashishda bir nechta transport turlari jalb qilingan. Yuklarni dengiz, daryo,
havo transportlari bilan tashish, odatda, avtomobil transporti orqali to‘ldiradi. XXI
asrning boshida jahon iqtisodiyoti tuzilmasida XX asrning oxiriga xos bo‘lgan
yo‘nalishlarning rivojlanishi davom etmoqda, ularning eng asosiysi globallashuv
va ishlab chiqarish va almashinuvning integratsiyasi.
Yuk tashish intermodal texnologiyasining paydo bo‘lishi XX asrning
o‘rtalariga kelib, Yevropaning ayrim mamlakatlarida va AQSHda yuk tashuvchi
avtotreylerlarda yiriklashtirilgan yuk birliklari (YYuB) shaklida yuk poezd
platformalarida o‘rnatilishga kirishdi. Avtotreyler oldingi g‘ildiraklarsiz yarim
tirkamadir, u tyagachga qo‘shib ishlatiladi.
SHu bilan birga, bu maqsadlar uchun old va orqa g‘ildiraklarga ega bo‘lgan
avtofurgonlardan
ham
foydalanish
boshlandi.
Biroq,
YYuB
tashishda
konteynerlarda tashish eng ko‘p tarqaldi. Hozirgi vaqtda intermodal tashish uchun
konteynerlar, olib-qo‘yiladigan kuzovli avtotransport vositalari, roll-treylerlar
YYuB sifatida ishlatiladi. SHu bilan birga, temir yo‘l vagonlari (paromli tashish
xizmatida), shuningdek
katta tonnali va suzuvchi konteynerlar
- lixterlar YYuB
rolini o‘ynaydi.
Jahon iqtisodiyoti va savdosining uch qutbli xususiyati SSSR parchalanib
ketganidan keyin - SHimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va Tinch okeani regionida
paydo bo‘lgan. Rivojlangan mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo xalqaro
savdoning umumiy qiymatining tahminan 60% ni tashkil qiladi va rivojlanayotgan
mamlakatlar eksportining 70% sanoati rivojlangan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi.
AQSH, Germaniya va Yaponiya singari sanoati rivojdangan mamlakatlar
xalqaro savdo markazlari bo‘lib kelgan. Janubiy Koreya, Xitoy, Hindiston,
Tayvan, Singapur, Indoneziya va Lotin Amerikasi mamlakatlarining ta’siri oshib
bormoqda. Natijada Amerika, Yevropa va Osiyo-Tinch okeani mintaqalarini
bog‘laydigan transport koridorlarining ahamiyati ortib bormoqda. Bunday hollarda
multimodal tashishni xalqaro yuk tashishni tashkil qilish usuli sifatida baholash
mumkin emas. Aralash tashish transportning kamida ikkita turi ishtirok etishini
anglatadi va bitta transport hujjati tashish shartnomasining tuzilishi va uning
mazmuni to‘g‘risida dalolat beradi. Yuk tashish to‘lovi tariflar miqdori bo‘yicha
bir marotaba amalga oshiriladi va yukni sotuvchiga barcha yuklarni tashish uchun
javobgarlik odatda bitta shaxs tomonidan amalga oshiriladi.
Bunday shaxsga multimodal tashish operatori, deyiladi, chunki bunday
tashish multimodal deb ham nomlanadi. Transport faoliyati sohasida ishlatiladigan
terminologiya ancha murakkab va standartlashtirishga muhtoj.
Modal tashish yuk birliklarini bir punktadan ikkinchi punktga harakatlanishini
nazorat qilish yagona dispetcherlik markazidan amalga oshiriladigan tashish deb
ataladi, bu transport vositasi sifatida faqat bitta shaxsning javobgarligini hisobga
olishni nazarda tutadi. Bunda yuk amalda har xil transport turlari tashish
vositalarida ketma-ket,parallel, hatto ularning kombinatsiyalari bo‘yicha amalga
oshirilishi mumkin.
Yuk egasi uchun modal tashuvlarning qulayligini isbotlashning hojati yo‘q,
chunki yuk tashish shartnomasi unga modal tashuv operatori bilan oddiy ikki
tomonlama shartnoma deb hisoblanadi. Multimodal tashishlar 1950-1960
yillardagi konteyner inqilobi bilan bog‘liq ravishda sezilarli darajada rivojlandi.
1927 yilda bunday birlashma zarurligi haqidagi masalani ko‘targan Xalqaro
savdo palatasining Stokgolьm konferentsiyasini hisobga olmaganda, XX asrning
birinchi yarmi multimodal yuklarni tashishni tartibga soluvchi me’yorlarni xalqaro
birlashtirish uchun deyarli samarasiz edi. Biroq, xalqaro vaziyat yuklarning
multimodal tashuvlarni xalqaro-huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq masalalarni
hal etishga yordam bermadi.
1969 yilda Xalqaro dengiz qo‘mitasining Tokio konferentsiyasida Tokio
qoidalari deb nomlangan multimodal tashishlar to‘g‘risida xalqaro konventsiya
loyihasi ishlab chiqilgan. Tokio qoidalarida ko‘zda tutilgan g‘oyalar Xalqaro yuk
ekspeditorlar uyushmalari assotsiatsiyalari (FIATA)
(Mejdunarodnaya federatsiya
ekspeditorskix assotsiatsiy), (ingl. International Federation of Freight Forwarders
Associations, FIATA),
, Boltiq va xalqaro dengiz kengashi
(BIMKO) (angl. Baltic
and International Maritime Council).
Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi
IATA) (angl. International Air Transport Association, IATA)
neytral havo yo‘li
avianakladnoyini ishlab chiqdi, bu esa aralash tashish er uchastkalarini ishlatish
imkoniyatini nazarda tutadi.
1973 yilda Xalqaro savdo palatasi Tokio qoidalariga asoslangan multimodal
tashishlar hujjatiga oid xalqaro qoidalarni ishlab chiqdi. 1980 yil 24 mayda
Jenevada BMT yuklarn xalqaro aralash tashish Konventsiyasi imzolangan bo‘lib, u
hali kuchga kirmadi, chunki etarli davlatlar uni ratifikatsiya qilish, qabul qilish,
tasdiqlash yoki qo‘shilish yo‘li bilan kuchga kiritishni afzal ko‘rdilar. Birlashgan
millatlar tashkilotining savdo va taraqqiyot konferentsiyasi (YuNKTAD), asosan
rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini ifodalashga qaratilgan bo‘lib,
Konventsiyani uzoq muddatga tatbiq etishdan qoniqishmadi, 1991 yilda olib
borilgan
multimodal
tashuvlar
hujjatlari
bilan
bog‘liq
qoidalarni
takomillashtirishga harakat qildi va keyinchalik Xalqaro savdo palatasi tomonidan
tasdiqlangan. Yangi Qoidalar 1992 yil 1 yanvardan kuchga kirdi va 1995 yildan
buyon mazkur Qoidalarning oxirgi ma’lum versiyasi amal qildi (
YuNKTAD/MTP
-(UNCTAD/ICC Rules 95).
Ushbu Qoidalar, o‘zlari o‘rtasida tuzilgan shartnomalarda ishlatadigan
shaxslar orasida ham juda ommaviy bo‘lib, aralash tashishda tovarlar tashishini
tartibga soluvchi mahalliy milliy huquqiy me’yorlarni yaratishda keng qo‘llaniladi.
YuNKTAD/MTP
qoidalari - agar xalqaro multimodal yuk tashish shartnomasi
taraflari ularni shartnoma bajarilishiga taalluqli me’yorlar deb hisoblasa, amal
qiladi.
Tokio qoidalarida bayon etilgan eng qiziqarli fikr - bu multimodal tashish
vositasi – aralash tashish operatori (ATO) kabi o‘ziga xos xizmatni taqdim etish
majburiyatini bajarishga mas’ul shaxsning huquqiy maqomini aniqlashdir.
Multimodal tashuvlar operatorining tasniflanishi yoki tipifikatsiyasi ham
ishlab chiqilgan:
1) dengiz kemalaridan foydalanish bo‘yicha ATO;
2) dengiz kemalaridan foydalanmaydigan ATO;
3) hech qanday transport vositalarini ekspluatatsiya qilmaydigan ATO. ATO
dengiz kemalari (
Vessel operator, VO
) - eng keng tarqalgan ATO turidir. Ushbu
guruh o‘z ichiga transportning boshqa turlari, shuningdek, transport vositalari va
suvlari, havo va avtomobil transporti, shuningdek transport terminallari va
konteynerlar parklariga ega bo‘lmagan transport kompaniyalari ham kiradi.
Xorijda ular "kombinatsiyalashgan" (ingl.
to combine -
aralashtirish) yoki
"multimodal" (
multimodal
so‘zlar birikmasi:
multi — ko‘p, modal — tur, shakl)
deb nomlanadi, bir xil transportda esa unimodal - bevosita aloqada tashish (temir
yo‘l, suv transporti) deb ataladi.
Dostları ilə paylaş: |