Mavzu: Iqtisodiyot tizimda Xufyona iqtisodiyotning o’rni va funksiyalari. Reja
Mavzu: Iqtisodiyot tizimda Xufyona iqtisodiyotning o’rni va funksiyalari.
Reja:
1. Iqtisodiyot tizimida xufyona iqtisodiyotning mohiyati
2.Xufyona iqtisodiyot ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi omil sifatida
3.Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari
Xufyona iqtisodiyotning mohiyati
Xufyona iqtisodiyot mavjudligiga dastlab 20-asrning 30-yillarida e’tibor bera boshladilar. XX asrning 70-yillaridan boshlab xufyona iqtisodiyotni ilmiy tadqiq qilish boshlandi. Xufyona iqtisodiyotni tahlil qilish rivojlanayotgan mamlakatlar misolida ingliz sotsiologi K.Xart tomonidan birinchilar qatorida boshlandi U “uchinchi dunyo” mamlakatlarida ko‘plab shaharliklarning rasmiy iqtisodiyotga aloqador emasligini aniqladi. U norasmiy iqtisodiyot atamasini ilmiy muomalaga kiritdi. Daromad olishning formal va noformal shakllari o‘rtasidagi farq ish haqi va o‘zini o‘zi ish bilan band qilish asosida topilgan daromad o‘rtasidagi farq sifatida izohlandi3. P.Gutman (AQSh) xufyona iqtisodiyot ko‘lamiga va roliga e’tibor qilish lozimligini asosladi4.
Fernando de Soto “Boshqa yo‘l” asarida xufyona iqtisodiyotni xalqning korrupsiyalashgan davlatning qashshoqlashayotgan aholining asosiy ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligiga nisbatan stixiyali va ijodiy reaksiyasi (javobi) deb atadi. U tarnsaksiya xarajatlarini oshkoralik (legallik) va nooshkoralik (nolegallik) kriteriyalari asosida guruhlashni taklif etgan.
20-asrning 70-yillar ikkinchi yarmi- 80-yillarning boshlarida rivojlangan mamlakatlar olimlari va siyosatchilari amaldagi iqtisodiyot ko‘lamlari rasmiy iqtisodiyot ko‘lamlaridan ortiqroq ekanligini aniqladilar. E. Feyg xufyona iqtisodiyot ko‘lami 70-
3Hart K. Informal Urban Income Opportunities and Urban Employment in Ghana
//Journal of Modern African Studies.1973.Vol. 11. №1. P.61-90).
4 Gutmann P. The Subterranean Economy // Financial Analysts Journal. 1977. № 34. Р. 20.
yillarning oxirida AQSh rasmiy YaIM ning uchdan bir qismini tashkil etishini baholadi. Bu baho AQSh Kongressining Iqtisodiy qo‘mitasida maxsus muhokama qilindi. Faygning fikriga ko‘ra, har bir alohida xufyona iqtisodiyot turining tafsifi uning vakillari buzadigan institutsional qoidalar to‘plami bilan belgilanadi, ya’ni ularning faoliyati qoidalar va normalarning o‘rnatilgan tizimi doirasidan tashqariga chiqadi yoki uni chetlab o‘tadi va, o‘z navbatida, o‘lchanmaydi va ijtimoiy jihatdan hisobga olinmaydi5.
1991 yilda Jenevada Yevropa statistiklarining yashirin va norasmiy iqtisodiyotga bag‘ishlangan konferensiyasi bo‘lib o‘tgan. Uning materiallari asosida rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida xufyona iqtisodiyot statistikasi bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalari nashr etilgan.
Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli ta’riflar berilgan:
Xufyona iqtisodiyot qonun asosida man qilingan faoliyat turlari deb ta’riflanadi.
Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin faoliyat turi.
Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko‘ra hisobga olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo‘lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa tortishdan chetda qoladi6.
Xufyonalik – shaxslarning kundalik faoliyatni tashkil qilishda mavjud huquq(qonun) normalaridan foydalanishdan bo‘yin tovlash va yozilmagan huquqqa, ya’ni an’analar va urf-odatlarda qayd etilgan normalarga hamda mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash yuzasidan kelib chiqqan nizolarni hal etishning huquq doirasidan chetga chiquvchi mexanizmlariga murojaat etishidan iborat7. Bozor turlari bo‘yicha xufyonaviy iqtisodiy faoliyat turlari iste’mol tovarlari va xizmatlar bozorida; investitsiya tovarlari bozorlarida; moliya bozorlarida; mehnat bozorlarida; boshqa bozorlarda (axborot, texnologik, intellektual mulk) mavjud bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiy faoliyati uzoq vaqtdan beri rasmiy iqtisodiyot doirasidan tashqariga chiqdi va jamiyatning barcha sohalarida parazitar edi: uy xo‘jaliklari iqtisodiyotidan tortib yirik korxonalarga qadar, davlat faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan va mamlakat aholisining hayot darajasi va turmush tarzini o‘zgartirgan. Bularning barchasi, xufyonali iqtisodiyotni quyidagi ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy iqtisodiyotning alohida segmenti sifatida ko‘rib chiqish kerak, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi:
universallik;yaxlitlik;
rasmiy iqtisodiyot bilan huquqiy iqtisodiy tuzilmalar, shuningdek, davlat va jamiyat institutlari orqali o‘zaro yaqinlashish orqali o‘zini namoyon qiladigan tashqi muhit bilan bog‘liqlik;
xufyona iqtisodiyotida barqaror aloqalar va munosabatlar mavjud bo‘lgan tarkibi, uning yaxlitligi va o‘ziga xosligini ta’minlash turli xil ichki va tashqi o‘zgarishlar bilan uning asosiy xususiyatlarini saqlab qolish qobiliyati; iyerarxiya (strukturaning alohida holati sifatida) - xufyona iqtisodiyotining qismlari va elementlarini yuqoridan pastgacha tartibda joylashtirish;
o‘z-o‘zini tashkil etish va uzluksiz rivojlanish, jahon iqtisodiy munosabatlariga organik qo‘shilish qobiliyati; amaldagi maqsadlarga
erishish uchun odatiy uslublar va usullarning umumiyligidan iborat maqsadga muvofiqligi va universal ishlash mexanizmining mavjudligi;
bir-biriga qarama-qarshi ikkita ikkita tamoyilning mavjudligi - konstruktiv (ishlab chiqarish sektori) va buzuvchi (jinoiy sektor).
Aytish lozimki, xufyona faoliyatning turli xillari sifat jihatdan farqlanadi. Shu sababdan, xufyona iqtisodiyotning muammolarini to‘g‘ri tushunib yetish uchun uning asosiy segmentlari va sektorlarini ajratish kerak bo‘ladi. Xufyona iqtisodiyot milliy xavfsizlikka tahdid sifatida alohida shaxslar, shaxslar guruhi, institutsional sub’ektlari o‘rtasidagi moddiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish yuzasidan bo‘ladigan munosabatlar yig‘indisi bo‘lib, uning natijalari rasmiy statistikada hisobga olinmaydi va soliqqa tortilmaydi.
Xufyona iqtisodiyot amal qilishi davlat iqtisodiy xavfsizligiga potensial va real xavf, tahdid soladi. U normal iqtisodiy jarayonlarga, rasmiy iqtisodiyotda sodir bo‘ladigan daromadlarning shakllanishi va taqsimlanishi, xalqaro savdo, investitsiyalash, iqtisodiy o‘sish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy fanda iqtisodiyotning qaysi sektorga, ya’ni norasmiy, kiriminal, fiktiv, xufyona yoki ochiq, rasmiy iqtisodiyotga tegishli ekanligini aniqlashda quyidagi mezonlar asos qilib olinadi:
davlatning fiskal (soliq) manfaatlari;
YaIMning real hajmi;
huquqiy parametrlar;
ho‘jalik sub’ektlari o‘zaro harakati tavsifi.
Xufyona iqtisodiyot daromadlarni soliqqa tortishdan yashirishda namoyon bo‘ladi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullari quyidagilardan iborat:
turli banklarda bir necha hisob raqamlarini ochib, ular orqali buxgalteriya hisobida to‘liq ko‘rsatilmagan holda pul operatsiyalarini amalga oshirish
trast, veksel va boshqa hisoblardan foydalanish;
“ikkiyoqlama buxgalteriya” yuritish, naqd pullar bilan muomala qilish, shu orqali daromad va pul tushumlarini soliqdan yashirish;
korxonani bir shahar, tumanda ro‘yxatdan o‘tkazish, ammo hisob raqamini boshqa shahar, tumandagi banklarda ochish orqali soliq to‘lashdan korxona ro‘yxatga olingan joyda va faoliyat yuritgan joyda ham qochadi, ya’ni bo‘yin tovlashadi;
hisobga olinmagan xarajatlar hisobiga sotilayotgan mahsulot (xizmat, ishlar)ning tannarxini oshirib ko‘rsatish;
rasmiy hisob va to‘lov xujjatlarida tomonlarning kelishuviga asosan bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymati past narxlarda ko‘rsatiladi, uning qolgan qismini naqd pul shaklida o‘zaro taqsimlab oladilar. Naqd pullardagi daromad soliqqa tortishdan yashiriladi.
Xufyona iqtisodiyot diorasida amalga oshiriladigan operatsiyalarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
to‘liq buxgalterlik hisobidan chiqarilgan, hech qayerda hisobga olinmaydigan ho‘jalik-moliya operatsiyalari. Bunday operatsiyalarni huquqiy jihatdan ro‘yxatga olingan va umuman ro‘yxatga olinmagan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi;
qisman yashirilgan operatsiyalar. Bunda korxonalar tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning bir qismi, ya’ni olingan daromadning bir qismi buxgalteriya hisobga olinmaydi, soliqqa tortishdan yashiriladi.
Xufyona iqtisodiyot amaldagi qonunchilikka zid kelishi yoki zid kelmasligi nuqtai nazaridan kriminal, jinoiy yoki kuzatilmagan xufyona iqtisodiyot sektorlariga ajratiladi. Kriminal, ya’ni jinoiy, qora xufyona iqtisodiyotda umuman iqtisodiy faoliyat yashiriladi. Kuzatilmagan, norasmiy iqtisodiyot sektorida sarf xarajat yoki daromad yashiriladi yoki umuman hisobga olinmaydi13.
Xufyona faoliyatning turlarini farqlashning uch mezonidan foydalaniladi: ularni “oq” (“birinchi”, rasmiy) iqtisodiyot bilan bog‘liqligi, hamda iqtisodiy faoliyatning sub’ektlari va ob’ektlari. Shu nuqtai nazardan yashirin iqtisodiyotni uch sektor (soha)ga ajratish mumkin (1.2.1-jadval):
“ikkinchi” (“oq yoqalilar”);
“kul rang” (“norasmiy”);
“qora” (“maxfiy”) yashirin iqtisodiyot.
Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari yashirin ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. Rasmiy ro‘yxatga olinmagan xo‘jalik sub’ektlariga quyidagilar kiradi:
uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura shaklidagi to‘lovlar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga olinmagan jismoniy shaxslar;
16 Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Теневая экономика в системе рыночного хозяйства: учебник.-М., 2005. С.34.
aholigi pullik uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;
legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin korxonalar, sexlar. Ularning faoliyati statistika va buxgalteriyada hisobga olinmaydi.
Xufyona iqtisodiyot mikro, mezo, makro va megaiqtisodiyot darajalarida faoliyat yuritadi. Jahon miqyosida xufyona iqtisodiyot bank va korporativ sohalarida moliyaviy-iqtisodiy jinoyatlar, narkobiznes, foxishabozlik, odam savdosi, pornabiznes, yashirin qurol savdosi, “harom pullarni oqlash”, ya’ni jinoyatchilik orqali topilgan pullarni legallashtirish hamda korrupsiya shakllarida namoyon bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiyotining iyerarxik tarkibi tarkibiy qismlar o‘rtasidagi ko‘plab munosabatlar bilan tavsiflanadi, ularning eng xarakteristikasi muvofiqlashtirish va bo‘ysunishdir. Muvofiqlashtirish (gorizontal tartib) va bo‘ysunish (vertikal tartib) zamonaviy xufyona iqtisodiyotiga xosdir, shuning uchun xufyonali iqtisodiyot nafaqat iyerarxik, balki tarmoq tuzilmasi hamdir. Xufyona iqtisodiyotining aniq tuzilishi mamlakatda xuddi shunday rasmiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan parallel davlatning mavjudligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizga imkon beradi.
Xufyona iqtisodiyoti piramida prinsipiga muvofiq tashkil etilgan. Piramidaning shakli tasodifan tanlanmagan. Birinchidan, u xufyona iqtisodiyoti sub’ektlarining o‘zaro ta’sirining vertikalligini ("pastda joylashgan" ning "yuqorida joylashgan" ga bog‘liqligi) qo‘llab- quvvatlaydi. Ikkinchidan, ma’lum miqdordagi taxminlar bilan har bir gorizontal segmentdagi ishtirokchilar soni aniq ko‘rsatilgan.
Odatda, piramida uchta segmentdan iborat ko‘rinadi (birinchisi yuqori). Albatta, har bir mezo-, mikro- va makro darajadagi hukumat uchun, piramidaning tarkibi har xil bo‘ladi. Federal darajadagi piramidaning yanada batafsil qurilishi bilan, har bir segment, ehtimol, davlat tuzilishining piramidalari va mezo-mikro birlashganda elementlar guruhlari tomonidan shakllangan ma’lum bir relyefni aks ettiradi.
Tetraedral piramidaning sammiti quyidagilardan iborat: 1) ijro etuvchi hokimiyatning birinchi shaxslari, shuningdek, qonun chiqaruvchi organlarning yordamchilari, zarur qarorlarni qabul qilish uchun haqiqiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan sud, tergov, moliya
organlarining birinchi vakillari; 2) moliyaviy va sanoat kapitali - kapitali mikro va mezoskal budjetiga to‘g‘ri keladigan tadbirkorlar;
3) uyushgan jinoiy uyushma - bir tomondan, katta biznesning vakillari, ikkinchi tomondan - jinoiy olamning vakillari bo‘lgan jinoiy ishbilarmonlar; 4) pravoslav cherkovining avtoritar iyerarxik instituti davlat aralashuvi bilan yopilgan katta pul oqimi bilan ko‘chmas mulkning eng yirik egasidir.
Piramidaning o‘rta segmentini tadbirkorlar, ishbilarmonlar, moliyachilar, sanoatchilar tashkil etadi. Bu odamlarni bir narsa birlashtiradi - oddiy bozor iqtisodiyotiga ega mamlakat o‘rta sinfining asosi bo‘lish istagi va imkoniyati. Bu sinf shuningdek o‘z pozitsiyalarini shaxsiy foydalari uchun ishlatadigan bir qator "o‘rtacha" (ta’sir doirasi bo‘yicha) mansabdor shaxslar, jinoiy unsurlarni o‘z ichiga oladi.Piramidaning o‘rta qismidagi xufyona ishchilarining potensial ittifoqchilari, bizning fikrimizcha, uchinchi segmentning haddan tashqari qismi - yollangan ishchilar, oddiy davlat xizmatchilari, oddiy jinoiy elementlar bilan ifodalanadigan piramidaning oyoqlari.Xufyona darajalari va faoliyat shakllarining ramzi quyidagicha bo‘lishi mumkin: rasmiy, oligarx, jinoiy element, tadbirkor, yollangan ishchi. Shunga o‘xshash taqsimotlar noaniq darajalar va iqtisodiy faoliyat shakllarini belgilash bilan mos keladi (jinoiy unsurlar bundan mustasno). Buning sababi shundaki, mamlakat aholisining katta qismi xufyonali faoliyat bilan shug‘ullanadi. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari.
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari (masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va
h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning
aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi:
menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi.
boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir.Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni«qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida
qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash17.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi.
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun xosdir.
Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari va omillari xilma-xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1.Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati,
undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari.
Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotning siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi;
Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi;
Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal
etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati;
Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti;
iqtisodiy Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar Shakllangan xufyona iqtisodiyotining yana bir qancha omillari guruhlari mavjud. Sabablar va sharoitlar iqtisodiy sohada xufyona faoliyatini shakllantirish jarayonida boshqacha rol o‘ynaydi. Agar sabablar aslida uni yuzaga keltirsa, unda sharoitlar bu hodisani keltirib chiqarmaydi, balki avlod jarayonlariga ta’sir qiladi va uni aniqlashda ishtirok etadi. Xufyona iqtisodiyoti davlat va iqtisodiyot mavjud bo‘lgan har qanday jamiyatda mavjud. Iqtisodiy sohada noqonuniy xatti-harakatlarning sabablarini ikki darajada ko‘rib chiqish mumkin:
ma’lum bir iqtisodiy tizimning muhim xususiyatlari bilan bog‘liq fundamental sabablar: bozor, buyruq-ma’muriy, o‘tish davri;
asosan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq aniq sabablar.
Bozor iqtisodiy tizimiga xos bo‘lgan xufyona iqtisodiy faoliyatining muhim omillari uning asosiy institutlari - bozor va davlatning disfunksiyalari hisoblanadi.
Bozor, iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning muhim mexanizmlaridan biri bo‘lib, cheklangan iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlanishini ta’minlashi kerak. Biroq, u qaytarib bo‘lmaydigan, ichkarida mavjud bo‘lgan disfunksiyalarga ega, ular iqtisodiy nazariyada nuqsonlar, nomukammalliklar yoki kamchiliklar deb nomlanadi.Bozor yetishmovchiligi bu uning faoliyatining ichki namoyonidir, bu bozor sub’ektlarini jamiyat uchun maqbul bo‘lmagan yoki istalmagan iqtisodiy qarorlar qabul qilishga, ya’ni Pareto Optimallik mezoniga javob bermaydigan qarorlarni qabul qilishga undaydi.
Potensial jinoyatchilar bozorning buzilishlariga duch kelmoqdalar, chunki ular minimal xarajatlar bilan foydalanilishi yoki yaratilishi mumkin bo‘lgan vaziyatlar va noqonuniy daromad olish va yuridik javobgarlikdan qochish uchun xavf tug‘diradi.Davlatning muvaffaqiyatsizliklari noqonuniy foyda olish uchun xufyonali faoliyatda ham qo‘llanilishi mumkin.
Shunday qilib, davlat nazoratidan yashirilgan har qanday ma’lumot noqonuniy bitimlar mavzusiga aylanib, jinoiy vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, axborot to‘g‘risidagi noqonuniy kelishuvning natijalari har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin: bozor turi (pul shaklida ifodalangan foyda olish) yoki bozorga xos bo‘lmagan, guruhlar yoki jamoalar agar ma’lumotni oshkor qilmaslik uchun to‘lov har qanday harakatni amalga oshirishga yoki biron-bir norasmiy qoidalarga rioya qilishga majbur bo‘lsa. Ushbu jarayonni quyidagi mexanizmlar orqali ham tavsiflash mumkin:
giperselektuallik;
sudraluvchi effekt;
oldingi rivojlanish trayektoriyasiga bog‘liqlik.
Shunday qilib, bozor va davlat iqtisodiy sohada ijtimoiy xavfli harakatlarni amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadigan tubdan tuzatib bo‘lmaydigan kamchiliklarga (nomukammalliklarga) ega. Bozor va davlatning tuzatib bo‘lmaydigan nomukammalligi davlatning rolini haddan tashqari kuchaytirish sharoitida ham, davlatni o‘ziga xos vazifalarini bajarishdan asossiz chiqarib tashlash bilan ham kuchayadi.
Iqtisodiy tizimning chuqur xususiyatlari bilan bog‘liq asosiy sabablar va sharoitlar bilan bir qatorda, xufyona iqtisodiy faoliyatning sabablari majmui alohida mamlakatlar, sanoat, bozor, korxonalarning iqtisodiy holatining yanada aniq sharoitlari bilan bog‘liq. Eng muhim sabablarga quyidagilar kiradi:
moliya-kredit tizimini rivojlanishidagi nomuvofiqliklar;
iqtisodiyotni barterizatsiya qilish;
iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar;
iqtisodiyotdagi monopolizm;
aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
ajratilgan annuitet miqdorining oshishi;
korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashishi.Xufyona iqtisodiyotga dualizm xos bo‘lib, bu uning ikkiyoqlama rolidan, ya’ni: pozitiv (ijobiy) – biznes rivojlanishi bo‘yicha salbiy sharoitlarni yumshatish; negativ (salbiy) – jamiyat daromadlarining qayta taqsimlanishidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelishi va aholi turmush darajasining yomonlashuvi, iqtisodiyotni boshqarish tizimi samaradorligining pasayishining yuz berishida namoyon bo‘ladi. Shunga muvofiq ravishda xufyona iqtisodiyotga uch guruh o‘zaro bog‘langan funksiyalar xosdir
Xufyona iqtisodiy faoliyat oqibatlarini bir xil baholash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Xufyona iqtisodiyotning ko‘pgina turlari (ayniqsa “kul rang”) rasmiy iqtisodiyotni rivojlanishiga to‘siqlik qilmasdan, balki unga ko‘maklashadi ham. Shveysariyalik iqtisodchi Diter Kasselbozor xo‘jaligida xufyona iqtisodiyot rivojlanishining uchta ijobiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatgan: Umuman olganda, xufyona iqtisodiyotning jamiyatga ta’siri ijobiydan ko‘ra ko‘proq salbiydir. Xufyona iqtisodiyotning “ikkinchi” va “qora” turlari eng katta zarar keltiradi. Bir tomondan, jamiyat daromadlari nisbatan kam sonli imtiyozli guruhlar (byurokratlar, mafiya) foydasiga noijtimoiy qayta taqsimlash qayta taqsimlanadi. Ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning markazlashgan boshqaruv tizimi buziladi: qo‘shib yozishlar hukumatda yanglish farovonlik hissini vujudga keltiradi, aslida esa chuqur islohotlar zarurdir; “yashirin” bandlik hukumatning yangi ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha harakatlari ishsizlikni kamaytirishga olib kelishiga yo‘l qo‘ymaydi, ammo budjet taqchilligini oshiradi va h.k. Xufyona iqtisodiyotning har qanday shaklini rivojlanishi xo‘jalik etikasiga putur yetkazadi. Agar bu tendensiyalar juda chuqurlashib ketsa, insonlar umumqabul qilingan “o‘yin qoidalari” to‘g‘risidagi tushunchani yo‘qota boshlashadi, “hamma narsa mumkin” shiori ostida yashay boshlashadi, natijada jamiyat tartibsizlikka va beqarorlikka yuz tutadi.
Xufyona iqtisodiyotning ijobiy va salbiy samaralarining nisbati uning miqyosiga bog‘liq bo‘ladi O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligida 2019 yil 17 sentyabrda ”O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot: baholash, sabablari va uni qisqartirish yo‘llari” mavzusida o‘tkazilgan davra suhbatida O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyotning YaIMga nisbatan ulushi 40-50%ni tashkil etishi bayon qilindi.35 Специалисты выявили основные причины существования теневой экономики Узбекистана //https://www.spot.uz/ru/2019/09/18/shadow/
BMT Taraqqiyot dasturi konsultantlari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari ham ushbu davra suhbatida e’lon qilindi. O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot miqyosini monetar usullar asosida, shuningdek, respublika hududlarida 700 dan ortiq korxonalar va 30 nafar tadbirkor o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish yo‘li bilan baholangan. Xufyona iqtisodiyotning asosiy sabablari soliq turlarining, yig‘imlar, majburiy ajratmalar sonining va ular miqdorining ko‘pligi ekanligi ta’kidlandi. Ushbu sabablarga korxonalarda yetarli miqdorda mablag‘larning yo‘qligi , banklar bilan bo‘ladigan hisob-kitoblarni va to‘lovlarni amalga oshirishdagi, xizmat ko‘rsatish sifati, kredit stavkalarining yuqoriligi bilan bog‘liq muammolar ham kiradi. Noiqtisodiy tavsifdagi sabablarga tadbirkorlarning bilim va tajribalarining, raqobat, ishlab chiqarish infratuzilmasining yetarli emasligi, biznesni tashkil etish va yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarning mavjudligi, korrupsiya va mulk huquqining himoya qilinmaganligi kiradi36.
BMT taraqqiyot dasturi loyihasi doirasida monetar yondashuv asosida amalga oshirilgan hisob-kitob natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda “xufyona iqtisodiyot” salmog‘i 46,4 foizni tashkil etadi37.Ayrim ekspertlarning fikricha, O‘zbekistonda yashirin iqtisodiyotning YaIMdagi hajmi 50 foiz atrofida. Agarda raqamlarga murojaat etadigan bo‘lsak, 2019 yilda respublikamizda Davlat budjeti daromadlar qismi 102,6 trln so‘mni tashkil qilmoqda. Yalpi ichki mahsulot qiymati 424 trln so‘m qilib belgilandi. Shunda ekspertlar fikriga ko‘ra, yashirin iqtisodiyotning 50 foiz ulushi 212 trln.so‘mni tashkil etmoqda. Ushbu summadan yashirin iqtisodiyotning optimal hajmi 15% (424*15%=64)ni chiqarib tashlanganda, 148 trln so‘m (212-64) mablag‘ iqtisodiyotdan tashqarida aylanayotgani ma’lum bo‘ladi. Agarda biz ushbu mablag‘ning belgilangan tartibda qonuniy aylanmasiga erisha olsak, Davlat budjetiga soliqlar to‘lanishinatijasida qo‘shimcha o‘rtacha 15-20 trln.so‘m (2,3 mlrd AQSh dollariga teng) mablag‘ tushirilishi mumkin. Bugungi kunda bitta umumta’lim maktabini yangitdan qurish uchun o‘rtacha 5 mlrd so‘m mablag‘ sarflanadi. Demak, bir yillik yashirin iqtisodiyot keltirayotgan zararga teng mablag‘ni 4 mingga yaqin umumta’lim maktablari qurish yoki aholi turmush sharoitlarini yanada yaxshilash uchun yo‘naltirish imkoni paydo bo‘ladi38.
O‘zbekistonda valyuta qora bozorini yo‘q qilish uchun noqonuniy valyuta qora bozorlarini qonuniylashtirgan holda belgilangan intervallar doirasida bozor narxlarida savdo qiluvchi valyuta ayirboshlash shahobchalarini tashkil qilish darkor. Naqd xorijiy valyutani bemalol rasmiy soliq to‘lab faoliyat yuritadigan xususiy shahobchalarda almashtirish imkonini berish kerak. Shundan so‘ng yashirin savdo qilayotgan valyuta sotuvchilarni qattiq jazolash lozim.
Davlat tomonidan naqd pulsiz savdo qilayotgan tadbirkorlarga imtiyoz preferensiyalar berish orqali qo‘llab-quvvatlash mamlakatimiz iqtisodiyoti barqarorligini yanada ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, rivojlangan davlatlarda bugungi kunga kelib naqd pul muomalasi maksimal darajada qisqartirilgan, barcha pul aylanishi bank orqali amalga oshirilishi davlat iqtisodiyotining rivojlanishiga olib kelishi hech kimga sir emas.
«O‘zbekozikovkatxolding» xolding kompaniyasi raisi Tohirjon Jalilov O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari xufiya bozori hajmini 6,8 milliard dollarga baholadi. Kompaniya ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilning birinchi yarmi yakunlari bo‘yicha xolding korxonalarida umumiy ishlab chiqarish hajmi 18,2 trln so‘mni tashkil etdi. Kutilishicha, yillik hajm taxminan 38 trln so‘mga teng bo‘ladi.
«Bu juda kam. O‘ylaymanki, bizda 90-100 trillion so‘mlik mahsulot ishlab chiqariladi. Kompaniyalar past ko‘rsatkichlar qayd etilgan hisobotlarni taqdim etadi. Korxonalar esa kuniga 24 soat ishlayapti. Qolgan mahsulotlar qayerga ketyapti? Bozorga chiqarilmoqda,
masalan, «O‘rikzor»ga, naqd pulga. Albatta, bularning barchasi hech qayerda hisobga olinmaydi»39, - dedi Tohirjon Jalilov.
Xolding rahbarining ta’kidlashicha, kompaniya xufiya iqtisodiyotga qarshi kurashni tadbirkorlar yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash orqali amalga oshirmoqchi40.O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot ko‘lamining kattaligini norasmiy iqtisodiyot sektorida band bo‘lgan kishilar sonining kattaligi ham ko‘rsatib turibdi. 2020 yil 18 fevral kuni Toshkentda«O‘zbekiston Respublikasida davlat va jamiyat qurilishining yangi bosqichi, mamlakatni demokratik modernizatsiyalashda parlament va hokimlik vakillik organlarining rolini oshirish» mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirining o‘rinbosari B.X.Umrzoqov «[2020 yil 1 yanvar holatiga] band bo‘lgan aholi soni 13 million 541 ming nafar kishini tashkil etadi. Shundan 5 million 7 yuz ming kishi rasmiy mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadi. 8 millionga yaqini esa norasmiy. Ya’ni bu toifadagi insonlar har kuni norasmiy ishlab, cho‘ntagini pulga to‘ldirib uyga borishadi. Bolalari, maktab, bog‘chalar va hokazolarga berishadi. Lekin davlatga bular bir tiyin ham soliq to‘lamaydi, to‘lovlarni qilmaydi. Ya’ni davlatimizning qudratiga, quvvatiga hissa qo‘shmaydigan 8 million aholimiz bor»41, – deb ma’lumot berdi
Dostları ilə paylaş: |