Mehman ağayev

Sidikdə qlyukozanın təyini. Sağlam adamın sidiyində qlükozanın 
miqdarı çox azdır - 0,03-0,15 q/l-dir. Sidikdəki bu miqdarda olan qlü-
koza adi keyfiyyət sınaqları ilə  təyin olunmur. Sidikdə qlükozanın 
olması qlükozuriya adlanır, bu da fizioloji və patoloji olmaqla iki yerə 
ayrılır. Böyrəklərin normal fəaliyyəti zamanı qanda qlükozanın qa-
tılığı yüksəldikdə, yəni hiperqlikemiya olduqda qlükozuriya baş verir. 
Qanda qlükozanın böyrəkqapısı 9,9 mmol/l-ə  bərabərdir, bundan 
yüksək səviyyə müşahidə olunduqda qlükozuriya müşahidə olunur. 
Fizioloji qlyukozuriya qida ilə çoxlu miqdarda karbohidratlar qəbul 
etdikdə (alimentar), emosional gərginlikdən sonra (emosional), bəzi 
dərmanların qədulu (kofein, kortikosteroid hormonları) zamanı baş 
verir. Az hallarda böyrək qlyukozuriyası (renal) müşahidə olunur ki, 
bunun da səbəbi böyrək kanalcıqlarında qlyukozanın rezorbsiyasının 
pozulmasıdır. Bu hal hətta qanda qlyukozanın normal konsentra-
siyasında baş verir. Böyrək qlyukozuriyası birincili xəstəlik kimi renal 
diabetdə rast gəlir. Xroniki nefritlərdə, nefrotik sindromda, ikincili 
renal qlyukozuriya əmələ gələ bilər. 
Patoloji qlyukozuriya çox vaxt şəkərli diabetdə  (diabetik), tiro-
toksikozda (tirogen), İtsenko-Kuşinq sindromunda (hipofizar), qara-
ciyər sirrozunda meydana çıxır. 

---

 
55
Qlyukozuriyanın düzgün təyin edilməsi üçün (xüsusən  şəkərli 
diabetdə) gün ərzində yığılan sidikdə şəkər təyin olunmalı və sidikdə 
gün ərzində itirilən şəkər hesablanmalıdır. 
Sidikdə qlyukozanın təyini Qaynes və Nelander sınağı, qlyuko-
zooksidaza sınağı və Altqauzenin kolorimetrik üsulu ilə aparılır.  
Keton (aseton) cisimlərinin təyini. Sidikdə keton cisimlərinin 
(aseton, asetosirkə turşusu,  β-oksiyağ turşusu) tapılması ketonuriya 
adlanır. Ketonuriya əsasən  şəkərli diabetdə rast gəlir, həmçinin o, 
karbohidrat aclığında, cərrahi əməliyyatdan sonrakı dövrdə müşahidə 
olunur.  
Bilirubinin təyini. Normal halda sidikdə demək olar ki, bilirubin 
olmur. Bilirubinin sidikdə artıq miqdarda ifrazı (bilirubinuriya) 
qaraciyər və qaraciyəraltı sarılıqlarda meydana çıxır ki, bunun da 
səbəbi qanda birləşmiş bilirubinin (bilirubinoqlyukoronid) artması 
ilə izah olunur. 
Bilirubinuriya Rozin və Fuşe sınaqları ilə təyin olunur. Bu üsullar 
oksidləşdiricilərin təsirindən bilirubinin yaşıl biliverdinə çevrilməsi-
nə əsaslanır. 
Urobilinoidlərin təyini. Urobilinoidlərə urobilin, urobilinogen, uro-
bilinlər, sterkobilin, sterkobilinogen, sterkobilinlərin cisimləri aiddir, 
bunların sidiklə artıq miqdarda ifrazı urobilinuriya adlanır. Urobilinu-
riya çox zaman qaraciyər xəstəliklərində (hepatit, sirroz), hemolitik 
anemiyalarda, bağırsaq xəstəliklərində (enteritdə) müşahidə olunur. 
Urobilinoidlər Neybauer, Florans, Boqomolov keyfiyyət sınaqları ilə 
təyin olunur. 
Urobilinoidlərin miqdarının təyini onların R-dimetilaminobenzalde-
hid ilə çəhrayı rəngə boyanması əsasında aparılır. Onlar hidrogen-xlorid 
turşusu ilə qarşılıqlı təsirindən bu rəngə boyanırlar. Sonra alınmış məh-
lul kolorimetriya edilir. İndikator kağızlarının köməyi ilə ekspress-diaq-
nostik üsulla ketonuriya, bilirubinuriya və urobilinuriyanın təyini yuxa-
rıda qeyd olunmuş kimyəvi reaksiyaya əsaslanır.  
Sidik çöküntüsünün mikroskopik müayinəsi.  Müayinə üçün götü-
rülən sidik, yaxşıca qarışdırıldıqdan sonra 10 ml sentrifuqa sınaq 

---

 
56
şüşəsinə tökülür. Sentrifuqa edildikdən sonra çöküntü üzərindəki 
məhlul atılır, çöküntü əşya şüşəsi üzərində keçirilir, əvvəl kiçik bö-
yüdücü (ümumi tanışlıq üçün), sonra isə böyük böyüdücünün altında 
mikroskopda baxılır. Bu zaman sidikdə qanın formalı elementləri, 
silindrlər, duzlar öyrənilir. 
Eritrositlər dəyişilməmiş, yəni hemoqlobini itirməmiş (yaşıl-sarı 
rəngli disk şəklində) və dəyişmiş hemoqlobini itirmiş (rəngsiz, bir və 
ya ikikonturlu həlqə  şəklində) olur. Dəyişilmiş eritrositlər sidiyin 
xüsusi çəkisi aşağı düşdükdə müşahidə olunur, xüsusi çəki çox 
olduqda eritrositlər büzüşürlər. Sağlam adamların sidiyində 
mikroskopun görmə sahəsində 0-1, 1-2 eritrosit tapıla bilər. 
Eritrositlər sidiyə böyrəklərdən, yaxud sidik yollarından keçə 
bilirlər və bu hematuriya adlanır. Ancaq mikroskop altında aşkar 
edilən hematuriya mikrohematuriya, sidiyin adi gözlə müayinəsi 
zamanı qanlı olması makrohematuriya adlanır. Adi gözlə baxdıqda 
sidiyə 1 ml qan qarışdıqda belə onun qanlı olmasını aydın etmək 
mümkün olur. Hematuriyanın yumaqcıq, yaxud qeyri-yumaqcıq 
mənşəli olmasının xüsusi praktik əhəmiyyəti vardır. Yumaqcıq 
hematuriyası qlomerulonefritdə, qan laxtalanmasının pozulmasında 
və s. olur, daimi olması isə sidikdə zülalın da tapılması ilə xarak-
terizə olunur. 
Qeyri-yumaqcıq hematuriyası böyrəklərin və sidik yollarının 
daşları, şişləri zamanı təzahür edir, bu vəziyyətin arabir baş verməsi 
(sidiyin rəngi arabir tündləşir) və sidikdə zülalın olmaması ilə 
yumaqcıq hematuriyasından fərqlənir. 
Qanaxmaların yerini təyin etmək üçün üç qab sınağının da 
əhəmiyyəti vardır. Qanaxma sidik kanalında olduqda birinci porsiya-
da sidiyin rəngi daha çox intensiv, qanaxma sidik kisəsindən olduqda 
axırıncı porsiyada, başqa yerlərdə olduqda isə sidiyin boyanma 
intensivliyi bütün porsiyalarda eyni cür olur. 
Leykositlər sidikdə kiçik, yumru hüceyrələr formasında qeyd 
olunur. Sidiyin xüsusi çəkisi az olduqda onlar şişkinləşir. Normal 
sidikdə leykositlər  əsasən neytrofil leykosit formasında, mikrosko-

---

pun görmə sahəsində 1-2 ədəd (qadınlarda hətta 4-6 ədəd) olur. 
Bundan çox olduqda leykosituriya adlanır və sidik yollarının 
iltihabının (uretrit, prostatit, sistit, pielonefrit) olduğunu göstərir. 
İltihabın yerini təyin etmək üçün Tompsonun üç qab sınağı aparılır. 
Səhər sidik ifrazı zamanı birinci qaba sidiyin başlanğıc porsiyası, 
ikinci qaba orta, üçüncü qaba sidiyin axırıncı porsiyası ifraz olunur 
(şəkil 9). Leykositlərin bütün porsiyalarda olması böyrəklərin iltiha-
bını göstərir. Sidikdə  qələvi reaksiya olduqda hüceyrə elementləri 
parçalanır, ona görə leykosituriyanın səviyyəsi haqda fikir yürütmək 
çətin olur. Bəzən sidikdə eozinofillər aşkar edilir (onlar başqa leyko-
sitlərdən dənəvərliliyi ilə seçilir) ki, bu da xəstəliyin allergik təbiətli 
olmasını göstərir. 
 
 
 
 
Şəkil 9. Sidik çöküntüsünün 
mikroskopik şəkli. 
1 – leykositlər; 
2 – dəyişilməmiş eritrositlər; 
3 – az dəyişilmiş eritrositlər; 
4 – dəyişilmiş (qələviləşmiş) 
eritrositlər; 
5 – epitel hüceyrələri. 
 
 
Xroniki pielonefritdə leykosituriyanın dərəcəsi həmişə  xəstəliyin 
ağırlıq dərəcəsini göstərir. Aktiv iltihabi proseslər olmadıqda sidikdə 
leykositlərin miqdarı norma daxilində qala bilər. Hazırda 1940-cı 
ildə  Şternhaymer və Malbinin təklif etdiyi leykositlərin supravital 
rənglənməsi üsulu tətbiq edilir. Bu zaman xüsusi rəngləyici maddələ-
rin (su-spirt qarışığında 3 hissə-bənövşəyi gensian və 97 hissə safra-
nil) təsirindən leykositlər qırmızı, yaxud avazımış göy rəngə boyanır. 
 
57

---

Onların ölcüləri böyümüş, sitoplazma vakuollaşmış, dənəli olur və 
bu dənələr braun hərəkətində olurlar. Belə fərz edilir ki, pielonefritdə 
belə leykositlər tapılır və onlar Şternhaymer-Malbin hüceyrələri 
(«aktiv leykositlər») adlanır. Sonralar məlum oldu ki, belə hücey-
rələr sidik yollarının digər yerlərində  də iltihabi proses olduqda da 
aşkar edilə bilər. Aktiv leykositlərin meydana çıxmasının əsas səbəbi 
isə hipo-və izostenuriyadır. Ona görə sidiyin nisbi sıxlığını azaltmaq 
üçün müayinə zamanı sidiyə bir neçə damcı distillə olunmuş su əlavə 
edilir.  
Leykosituriya zamanı «aktiv leykositlərin» miqdarının artması 
sidik yollarının iltihabi xəstəliklərinin və ya pielonefritin aktivləş-
məsini göstərir (şəkil 10). 
 
 
 
 
 
  Şəkil 10. Sidik çöküntüsündə 
aktiv leykositlər; 
 
58
rən
safran
ı  və sidik kanalından düşür, xüsusi diaqnostik əhəmiyyəti 
olmur.  
а – metilen abısi ilə 
glənmiş; 
б – bənövşəyi gensian və 
ın ilə rənglənmiş. 
 
 
 
 
 
Sidik çöküntüsünün mikroskopiyası zamanı yastı, keçid və 
böyrək epitelisi hüceyrələrinə də rast gəlmək olar (şəkil 11). Yastı 
epitel hüceyrələri yumru, yaxud poliqonal formada olub, böyük 
ölçülü, rəngsiz, nüvəsi çox da böyük olmur. Sidiyə onlar cinsiyyət 
orqanlar

---

 
Şəkil 11. Sidik çöküntüsündə 
epitel hüceyrələri. 
1 – yastı epitel hüceyrələri; 
2 – keçid epitel hüceyrələri; 
3 – böyrək epitel hüceyrələri. 
 
 
 
 
 
 
 
Keçid epiteli (ölçüləri müxtəlif olur) nüvəsi dəyirmi, yastı epite-
lidən kiçik olurlar, böyrək ləyəni və sidik kisəsinin iltihabı zamanı 
sidikdə peyda olur. Böyrək epitelisi böyrək xəstəlikləri, hərarət, 
intoksikasiya və infeksion xəstəliklər zamanı sidikdə tapılır. 
Silindrlər – zülal və hüceyrədən əmələ gəlir, kanalcıq mənşəlidir, 
silindrik formada müxtəlif ölçüdə olur. Bir neçə növü vardır      
(şəkil 12). 
 
 
 
 
Şəkil 12. Sidik 
şöküntüsü
 
59
ndə silindrlər. 
1 – hialin; 
2 – dənəvər; 
3 – mumvarı; 
4 – epitel. 
 
 
 
 

---

 
60
Hialin silindrlər – zülaldan əmələ gəlir, kənarları incə, səthi azca 
dənəlidir, kəskin və xroniki qlomerulonefritdə, nefrotik sindromda 
və fizioloji keçici proteinuriyada meydana çıxır. Hialin silindrlər 
sağlam adamlarda sidiyin pH-i aşağı olduqda və xüsusi çəkisi yük-
səldikdə müşahidə edilir (dehidratasiya zamanı). Güman edilir ki, 
hialin silindrlər qlyukoproteinlərdən əmələ gəlir, bunlar da kanalcıq-
larda sekresiya olunurlar, amma bu firki hələlik sübuta yetirmək 
mümkün olmamışdır. 
Dənəvər silindrlər – möhkəm dənəli kütlədən ibarətdir, dağılmış 
böyrək epitelisindən  əmələ  gəlir. Bunların olması kanalcıqların 
distrofik prosesləri zamanı baş verir. 
Mumvari silindrlər – homogen strukturlu, nəzərə çarpan kontur-
ları vardır, sarı  rənglidir. Onlar böyrəyin ağır, xroniki xəstəlikləri 
üçün xarakterikdir. Sidikdə epitelial, eritrositar, hemoqlobin, leyko-
sitar silindrlər də ola bilər. Bəzi silindr formalı törəmələr də  aşkar 
edilə bilər (silindroid), bunlar da əsasən amorf duzlardan ibarətdir.  
 «Təşkil olunmamış çöküntü» sidikdə  əsasən duzlar və amorf 
kütlədən əmələ gəlir. Sidikdə duzların xarakteri sidiyin kolloid halın-
dan, pH və s. asılıdır (şəkil 13, 14). Turş sidikdə urat, qələvi sidikdə 
oksalat, fosfat duzlarının kristalları aşkar edilir. Bəzən sidikdə sistin, 
tirozin, leysin kristallarına rast gəlinir və bunlar qaraciyərin yarımkəs-
kin distrofiyasında, fosforla zəhərlənmədə müşahidə edilir. Lipoidlərin 
sidikdə tapılması nefrotik sindrom üçün xarakterikdir.  
Sidikdə formalı elementlərin miqdarını  təyin etmək üçün xüsusi 
sınaqlardan istifadə olunur.  
Kakovski-Addis sınağı – sidikdə formalı elementlərin miqdarca 
təyini tətbiq edilir. 10 saat ərzində sidik yığılır, qarışdırılır, miqdarı 
ölçülür və sonra 12 dəqiqə ərzində ifraz olunan sidik götürülür (yəni 
sidiyin 1/50 hissəsi), sentrofuqada sınaq  şüşəsində 5 dəqiqə 2000 
dairə/dəq fırladıb üstündəki maye götürülür, 0,5 ml çöküntü götürü-
lür və qanı saymaq üçün kameraya yerləşdirilir. 

---

        
 
Şəkil 13. Türş reaksiyalı sidik 
çöküntüsündə duz 
Şəkil 14. Qələvi reaksiyalı 
sidik çöküntüsündə duz 
kristalları.
 kristalları. 
1 – tripelfosfat; 2 – ammonium urat; 3 – kalsium karbonat. 
 
 
Leykositlər, eritrositlər və silindrlər ayrıca sayılır. Normada erit-
rositlər 1. 000 000 qədər, leykositlər 2. 000 000 qədər və silindrlər 
20 000 qədər olur. 
Son zamanlar Neçiporenko üsulu ilə eritrositlər  və leykositlər 1 
ml sidikdə sayılır. Bu üsulun üstünlüyü ondadır ki, sidiyin orta por-
siyası götürülür (sidiyə sidik yollarından irinin, qanın düşməsi im-
kanı aradan qalxır), üsulun çatışmazlığı ondadır ki, sidiyin miqdarı 
nəzərə alınmır. Normada 1 ml sidikdə 1 000 eritrosit, 4 000 leykosit 
və 220 hialin sidindrlər olmalıdır.