Menejmentning tadqiqot usullari

tavsiflash usuli
keng qo‘llanadi. Uning o‘ziga xos 
belgilariga quyidagilar kiradi: 

ob’ektiv mavjud bo‘lgan, lekin hali o‘rganilmagan dalillar, voqealar, 
epizodlarni aniq, hujjatli tavsiflash; 

dalillar mohiyatini ochib berish; 

haqiqiy materiallarni umumlashtirish va xulosalarni shakllantirish. 

---

31 
Tavsifli tadqiqotda ob’ektiv mavjud bo‘lgan, biroq amaliyot uchun hali 
ochilmagan, to‘liq darajada o‘rganilmagan birlamchi manbalar hal qiluvchi 
ahamiyatga ega. Ushbu manbalar nihoyatda turli-tuman bo‘lib, individual 
yondashuvni, ularning muhimligi, ishonchligi, to‘g‘riligini har tomonlama 
baholashni talab qiladi. Birlamchi manbalar bilan ishlash materiallarni har 
tomonlama tahlil qilishni, ularni shakli va mazmuni bo‘yicha qiyosiy o‘rganishni, 
o‘rganilayotgan ob’ektning rivojlanish qonuniyatlarini umumlashtirish va 
aniqlashni ko‘zda tutadi. 
Tavsiflar amaliy vaziyatning negizini tashkil qilishi, vaziyatlarga tarkibiy 
qism yoki qayta ishlashdan so‘ng tavsifga qo‘shiluvchi dalilga asoslangan material 
sifatida kirishi mumkin. 
Vaziyatni tuzish, vaziyat tahlili natijalari bo‘yicha tadqiqotni davom ettirish 
va h.k. uchun zaruriy dalilga asoslangan materialni olish uchun eksperimentlar 
olib borilishi mumkin. 
Eksperiment usuli 
ilmiy tadqiqot usuli sifatida 300 yildan ham avvalroq 
ma’lum bo‘lgan. Ushbu usul uzoq rivojlanish yo‘lini – dastlabki tajribalardan 
boshlab hozirgi yuqori rivojlangan tajriba o‘tkazish texnikasigacha bo‘lgan yo‘lni 
bosib o‘tdi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy eksperiment o‘tkazish muammmolariga bag‘ishlangan 
adabiyotlarda eksperiment turlicha ta’riflanadi: u ob’ektni tadqiq qilish bo‘lib, 
uning jarayonida biz, bizni qiziqtiruvchi hodisalarni namoyon bo‘lishi va 
o‘lchanishi uchun zaruriy va etarli bo‘lgan sharoitlarni yaratamiz (A.P. Kupriyan); 
ob’ektning faoliyat ko‘rsatkichlari hamda xulqining, unga ayrim boshqariluvchi va 
nazorat qilinuvchi omillarning ta’sir ko‘rsatishi natijasida miqdor va sifat jihatdan 
o‘zgarishi to‘g‘risidagi axborotni olish usuli. 
Ijtimoiy-iqtisodiy eksperiment o‘tkazishning asosiy belgilari quyidagilardan 
iborat: 
1) xo‘jalik tizimiga yoki uning bir qismiga (quyi tizimiga) aralashuv; 

---

32 
2) nisbatan izolyasiya qilingan eksperimental omilni rejali kiritish, uning 
juz’iy o‘zgarishi;
3) barcha ustunlikka ega muhim omillarni rejali nazorat qilish; 
4) qaram o‘zgaruvchilarning o‘zgarish samaralarini tobe bo‘lmagan 
o‘zgaruvchilarning (eksperimental omilning) ta’siri bilan bog‘lash. 
Ba’zan eksperiment deganda, boshqaruv tizimi faoliyatini yaxshilashga 
qaratilgan hamda maqsadga muvofiqligi ayon bo‘lgan choralarning muayyan 
to‘plami xato tushuniladi. Bunday turdagi “eksperimentlar” ko‘pincha taxminan, 
etarli asoslarsiz, metodik savodsizlik bilan amalga oshiriladi. 
Eksperiment – bu batafsil yangilik kiritish hisoblanadi. Uning maqsadi – 
yangilikni joriy etish yoki ma’lum bir o‘zgartishlar, cheklovlar bilan muayyan 
sharoitlarni hisobga olgan holda yoyish uchun qabul qilish imkoniyati to‘g‘risidagi 
qarorni qabul qilish uchun har tomonlama dalillar keltirishdir. Aynan shunday 
qaror eksperimentning natijasi hisoblanadi. Eksperimentni faqat uning natijasida 
sinalayotgan yangilikni tarqatmaslikka qaror qilinganligi sababli omadsiz deb 
hisoblash to‘g‘ri emas: salbiy natija ham ahamiyatga ega, chunki ko‘zda tutilgan 
variantlardan birini asosli ravishda rad etadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy eksperimentlarning har xil turlari mavjud.