MergedFile

1.7. Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazası
  
Elmi–tədqiqat işinin refleksiv fazasına keçməzdən öncə bu anlayışın nə 
demək olduğuna baxaq.  
“Refleksiya” termini ilk dəfə olaraq J.Lokk tərəfindən işlədilmişdir. Bu 
termin  fəlsəfənin  müxtəlif  sahələrində  fərqli  mənalara  malikdir  [16]. 
“Refleksiya” anlayışı (lat.  Reflexio – geriyə müraciət) subyektin (insanın) – 
özü-özünə və şüuruna, xüsusi olaraq öz şəxsi aktivliyinin məhsuluna və ya 
onun analizinə müraciətidir. Refleksiyanı əsasən üç növə bölürlər [16]: 
 Elementar  refleksiya:  biliklərin  və  hərəkətlərin  analizi,  onların 
sərhədi və mənaları nəzərdə tutulur; 
 Elmi  refleksiya:  nəzəri  biliklərin  aid  olduğu  sahənin  metodlarının 
köməyi ilə tənqidi və analizidir;    
 Fəlsəfi refleksiya:  mövcud  olanın  və  təfəkkürün,  ümumilikdə  insan 
mədəniyyətinin  dərk edilməsini əhatə edir. 
Çox vaxt fəlsəfədə refleksiya dedikdə şəxs özünün öyrənilməsinə müra-
ciəti, öz düşüncəsi haqqında düşünmək başa düşülür. Bu bölmədə isə söh-
bət elementar refleksiyadan gedir.  Subyektin refleksiyası, yəni onun özü-
nün reallıq haqqındakı öz şəxsi düşüncələrinin, həmçinin fəaliyyətinin dərki 
avtorefleksiya adlanır. Bir çox humanitar tədqiqatlarda da elə avtorefleksiya 
nəzərdə tutulur.  İkinci  dərəcəli  refleksiyada isə söhbət  bir subyektin  digər 
subyektin düşünmə tərzi haqqında düşüncələrindən gedir. Məsələn, tərbiyə-
çinin məktəbdə uşağın davranışını izləməsi. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, refleksiya və qiymətləndirmə elmi işin 
təkcə refleksiv fazasına aid olmayıb, bütün proses boyu müəllifin işin aralıq 
nəticələrinin daimi qiymətləndirməsi, həmçinin onların və elmi fəaliyyətin 
refleksiyasını aparır. 
Elmi–tədqiqat  işlərinin  refleksiya  fazasına  ətraflı  nəzər  salaq.  Məsələ 
ondadır ki, tədqiqatçı nəticəni əldə etdikdən sonra, onu refleksiya etməlidir. 
O  geriyə  müraciət  edərək  başlanğıc  və  son  durumları  müqayisə  etməli  və 
alınmış nəticəni dəyərləndirməlidir.  
 Elmi  nəticələrin  qiymətləndirilməsinə  digər  tədqiqatçıların  əldə 
etdikləri  nəticələr  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  edir.  Məsələn,  istənilən 
dissertasiya  işi  bir  nəfərin  əməyinin  nəticəsi  olsa  da  o  iş  prosesində  araş-

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
36 
dırılan  mövzuya  dair  çoxlu  sayda  alimlərin  fikirlərini  nəzərə  alır. 
Laboratoriya, kafedra və elmi tədbirlərdə aparılan müzakirələr işin ümumi 
gedişinə  təkan  verir.  Bir  sözlə,  bir  nəfərin  gördüyü  işdə  bu  və  ya  digər 
dərəcədə digərlərinin də payı vardır. 
Elmi–tədqiqatların 
refleksiyasında 
(müəllifin 
özü 
tərəfindən 
qiymətləndirilməsi)  əlbəttə  ki,  onun  elmi  mütəxəssislər  tərəfindən 
tanınması  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  vacib  amil  üçün  elmi  işin 
nəticələrinin  çap  olunması  şərtdir.  Məqalənin  çapının  refleksiyaya  təsiri 
onun hansı mətbuat orqanında çap olunmasından asılıdır. Tirajı böyük olan 
jurnallarda  çıxan  məqalənin  tanınma  ehtimalı  əlbəttə  yüksəkdir.  Bundan 
ə
lavə hər bir jurnalda elmi kollektiv fəaliyyət göstərir və onlar çap olunan 
materialın  məzmunu,  onun  elmi  və  praktiki  əhəmiyyətini  dəqiq 
yoxlayandan  sonra  çapa  icazə  verirlər.  Bunun  özü  artıq  tədqiqatın 
nəticələrinin  müəyyən  qrup  mütəxəssis  tərəfindən  tanınması  deməkdir. 
Kitab  və  monoqrafiyaların  çapı  da  eyni  tərzdə  baş  verir.  Kitabların  çapı 
hal–hazırda asanlıqla başa gəldiyi halda, onun geniş kütlə tərəfindən qəbul 
edilməsi  elə  də  asan  məsələ  deyil.  Ona  görə  də,  Qərbdə  müəllif  yalnız 
satılan  kitabların  sayından  asılı  olaraq  honorar  alır.  Yerinə  yetirilmiş  işin 
cəmiyyət  tərəfindən  tanınmasının  digər  növü  dissertasiya  işlərinin 
müdafiəsidir.  
Artıq  son  vaxtlar  elmi  işlərin  səviyyəsini  qiymətləndirmək  üçün 
beynəlxalq  aləmdə  “işlərdən  sitat  gətirilmə  sayı”  kriteriya  kimi  götürülür. 
Bu o deməkdir, müəllifin elmi işi kənar mütəxəssislərin işlərində neçə dəfə 
sitat və ya mənbə kimi göstərilib. 
Elmi  işlərin  tanınması  və  qəbul  edilməsi  üçün  tədqiqatçının  elmi 
tədbirlərdə iştirakı  vacib sayılır.  Belə  yerlərdə  digər mütəxəssislərlə şifahi 
kontakta girən şəxs öz işi haqqında elə oradaca rəy əldə edə bilər. Sosioloji 
araşdırmalar göstərmişdir ki, alim konfranslarda baş tutan elmi çıxışlardan 
yalnız  30%  məlumat  əldə  edə  bilir  [5].  Yerdə  qalan məlumatları  o  qeyri–
rəsmi söhbətlər əsnasında qazanır. 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  özünə  qiymətvermə  və  öz  işlərinin 
refleksiyası tədqiqatçının bütün iş prosesi boyunca baş verir: elmi ideyanın 
işlənməsindən tutmuş  onun  çapına  qədər.  Bundan əlavə  tamamlanmış  işin 
qiymətləndirilməsi  və  refleksiyası  daha  vacib  rol  oynayır.  Burada 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  37 
mütəxəssis  öz  tədqiqatı  nəticəsində  nəyin  yaxşı,  nəyin  pis  alınması, 
nəticələrin  onun  gözlədiyindən  niyə  meyillənməsi  (bu  çox  hallarda  baş 
verir),  hansı  nəzəri  hissənin  izafi  olması,  empirik  tədqiqatların  həcmi 
kifayətliliyi,  hansı  hissəyə  lazımsız  vaxt  sərf  olunması  və  s.    haqqında 
suallara  cavab  axtarır.  Bu  sualların  cavabını  düzgün  qiymətləndirməklə 
mütəxəssis öz təcrübəsini artırır və onun gələcək işlərində tətbiqinə imkan 
yaradır.   
Elmi  refleksiya  haqqında  da  burada  qısa  məlumat  vermək  yerinə 
düşərdi. Elmi biliyin üzərində aparılan elmi (və ya nəzəri) refleksiya onun 
nəzəri  analizi,  müəyyən  təxminlər  və  ideallaşdırmalar  aparmaqla  tədqiq 
olunan  hadisələrin  və  proseslərin  modelləşdirilməsini  əhatə  edir.  Elmi 
refleksiya  sayəsində  real  asılılıqların  nisbətən  həqiqi  təsvirini  göstərən  və 
eyni zamanda bir çox sadələşdirmələrə yol verən yeni biliklər sistemi yara-
nır. Refleksiya əvvəlki biliklər sisteminin sərhəddindən kənara çıxmağa və 
beləliklə yeniliyə daxil olmağa şərait yaradır. Məsələn, refleksiya Qalileyə 
Aristotelin dünyaya baxış nəzəriyyələrini tənqid etməyə, Eynşteynə nisbilik 
nəzəriyyəsi  sayəsində  klassik  mexanikanın  gizli  olan  bir  çox  nəzə-
riyyələrini  açmağa  imkan  vermişdir.  Bir  sözlə  elmi  refleksiya  keçmiş  və 
gələcək biliklər arasında əlaqəni izah edir. Elmi refleksiyanın əsas metodu 
retrospektiv analizdir.