Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar

 

 

 

Mövzu  №  1:  ″″″″ darəetmənin,  dövlət  idarəetməsinin  və  icra  hakimiyyətinin  anlayışı, 

məzmunu və prinsipləri″″″″ 

 

P L A N : 

G R Ş 

1.

  darəetmənin anlayışı, xüsusiyyətləri, elementləri və funksiyaları. 

2.

  Dövlət idarəetməsinin anlayışı, subyektləri, əlamətləri, prinsipləri və funksiyaları. 

3.

  cra hakimiyyətinin anlayışı, xüsusiyyətləri və məqsədi. 

4.

  Daxili işlər sahəsində dövlət idarəetməsinin anlayışı, xüsusiyyətləri və prinsipləri. 

NƏT CƏ 

Ə

 D Ə B   Y Y A T: 

1.

  Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 

2.

  Azərbaycan Respublikasının  nzibati Xətalar Məcəlləsi.  

3.

  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 09 avqust 1994-cü il tarixli ″Cinayətkarlığa qarşı 

mübarizənin  gücləndirilməsi,  qanunçuluğun  və  hüquq  qaydasının  möhkəmləndirilməsi 

tədbirləri haqqında″ Fərmanı. 

4.

  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  22  fevral  1998-ci  il  tarixli  ″ nsan  və  vətəndaş 

hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında″ Fərmanı. 

5.

  E.Abdullayev. ″ nzibati hüquq″.  Dərslik.  Bakı, 2007. 

6.

  V. Abışov, A.  smayılov, H. Eyvazov.    ″ nzibati hüquq″ 1 hissə. Dərslik.  Bakı, 2007. 

7.

  A.Abdullayev, F.Nağıyev. nzibati hüquq.Dərslik.Bakı,2008. 

8.

  ″ nzibati  hüquq″  (sxemlərdə).  Dərs  vəsaiti.    Azərbaycan  Respublikası  D N-nin  Polis 

Akademiyası. Bakı, 2002. 

9.

  A.P.Korenev. Administrativnoe pravo. Dərslik. M., 1986. 

10.

 V.Manoxin,Y.S.Aduşkin, Z.A.Baqişaev. ″Rossiyskoe administrativnoe pravo″. Dərslik . 

M., 1996. 

11.

  A.P.Alyoxin,  A.A.Karmolitski,  Y.M.Kozlov.        ″Administrativnoe  pravo  Rossiyskoy 

Federaüii″. Dərslik.  . M., 1997. 

12.

   D.M.Ovsyanko.    ″Administrativnoe pravo″. Dərs vəsaiti. M., 1994. 

13.

   D.N.Baxrax. ″Administrativnoe pravo Rossii″. Dərslik. M., 2000. 

 

 

G   R   Ş  

 Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini qazandıqdan  sonra  özünün çoxəsrlik dövlətçilik 

ə

nənələrini davam etdirərək Respublikamızda dövlət quruculuğuna başladı.  

12 noyabr 1995 tarixdə referendum yolu ilə qəbul edilmiş ilk Milli Konstitusiyamızla 

Respublikamızda  aparılan  dövlət  quruculuğunun  məqsəd  və  istiqamətləri  dəqiqliyi  ilə 

müəyyən edilmidir. Konstitusiyamızın 7-ci maddəsinin 3-cü hissəsinə əsasən Azərbaycanda 

dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilmişdir: 

  qanunvericilik  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi  həyata 

keçirir; 

  icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur; 

  məhkəmə hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri tərəfindən həyata 

keçirilir. 

 

2 

 

Konstitusiyamızın  7-ci  maddəsinin 4-cü hissəsinə əsasən   bu hakimiyyət  növləri bir-

biri ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri  çərçivəsində müstəqildirlər.  

Yuxarıda  göstərilənləri  nəzərə  alaraq  qeyd  etmək  istərdim  ki,    ″ darəetmənin,  dövlət 

idarəetməsinin  və  icra  hakimiyyətinin  anlayışı,  məzmunu  və  prinsipləri″  adlı  mövzunun 

mahiyyətcə,  plana  daxil  edilmiş  sualların  açıqlanması  vasitəsi  ilə  idarəetmə,  dövlət 

idarəetməsi,  icra  hakimiyyəti  və  daxili  işlər  sahəsində  idarəetmə  haqqında  anlayış,  onların 

elementləri,  xüsusiyyətləri  və  prinsipləri  barəsində  biliklərin    Sizlər  tərəfindn 

mənimsənilməsinə xidmət edir. 

Mühazirənin  1-ci  sualında  idarəetmənin  anlayışı,xüsusiyyətləri,ünsürləri  və 

funksiyaları təhlil olunacaqdır. 

         Mühazirənin  2-ci    sualında  dövlət  idarəetməsinin  anlayışı,  subyektləri,  əlamətləri, 

prinsipləri və funksiyalarının  açıqlanması  nəzərdə  tutulmuşdur. 

         Mühazirənin  3-cü    sualında  icra  hakimiyyətinin  anlayışı,  xüsusiyyətləri  və  məqsədi 

barədə müddəalar şərh  ediləcəkdir. 

         Mühazirənin  4-cü    sualında  daxili  işlər  sahəsində  dövlət  idarəetməsi    haqqında  

məlumatların  verilməsi  nəzərdə  tutulmuşdur.  

Mövzumuzun  vasitəsi  ilə  əldə  edəcəyiniz  hüquqi  biliklər  dövlət  idarəetməsində  həm 

nəzəri,  həm  də  təcrübi  cəhətdən  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Çünki  hər  birimiz  gündəlik  

xidməti fəaliyyətimizdə dövlət idarəetməsinin həm obyekti, həm də subyekti qismində  çıxış 

edirik.  

 

 

Sual I.  

darəetmənin anlayışı, xüsusiyyətləri, elementləri və funksiyaları 

 

Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemi nizamasalma predmetinə görə bir-birindən 

fərqlənən  hüquq  sahələrindən  ibarətdir.  Hər  bir  hüquq  sahəsinin  nizamasalma  predmetini 

cəmiyyətdə yaranan ictimai münasibətlər təşkil edir. 

Azərbaycan  Respublikasının  hüquq  sistemini  təşkil  edən  hüquq  sahələrindən  biri  də 

″

nzibati  hüquq″  sahəsidir.  ″ nzibati  hüquq″un  nizamasalma  predmetini  (obyektini)  dövlət 

idarəetməsi,  icra  hakimiyyətinin  təşkili  və  həyata  keçirilməsi  prosesində  yaranan  ictimai 

münasibətlər təşkil edir.Məhz bu səbəbdən də ″ nzibati hüquq″un öyrənilməsinə başlayarkən 

onun  formalaşmasının  metodoloji  əsaslarını  müəyyən  etmək  lazımdır.  O  geniş  yayılmış  və 

″

idarəetmə″ kimi ifadə edilən sosial təzahürlə obyektiv surətdə bağlıdır. 

 

Beləliklə, idarəetmə latın mənşəli administratio (lat: administratio idarəetmə) sözündən 

götürülmüşdür.O  müəyyən  fəaliyyət  növünü  xarakterizə  edən  universal  vasitə  olub,  ictimai 

ə

həmiyyət kəsb edən məqsədlərə nail olmaq üçün həyata keçirilən hərəkətlər məcmusudur. 

darəetmə  daha  geniş  mənada  nəyinsə  (və  ya  kiminsə)  üzərində  rəhbərliyin  həyata 

keçirilməsi deməkdir. 

darəetmənin ümumi anlayışının məzmunu aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur: 

  idarəetmə  özlərinin  bütövlüyünü  təmin  edən  ayrı-ayrı  təbiətli  (bioloji,  texniki, 

sosial)  sistemlərə  xas  olan    funksiyadır.  darəetmə    onların  strukturunu  saxlamaq, 

qarşılarında duran vəzifələrə nail olmaq, fəaliyyətlərində tələb olunan rejimin saxlanmasını 

təmin edən funksiyadır; 

 

3 

 

  idarəetmə öz vəzifələri ilə bu və ya digər elementlərin sistemi üçün tam vahidliyi 

təşkil edən qarşılıqlı əlaqələrin marağına xidmət edir; 

  idarəetmə tam vahid bir sistemin daxili keyfiyyəti olub, özünü-təşkiletmə əsasında 

daim qarşılıqlı əlaqədə olan subyekt (idarəedən) və obyekt (idarə olunan) kimi elementlərin 

vəhdətindən ibarətdir; 

  idarəetmə  elementlərin  sistemini  təşkil  edən  daxili  qarşılıqlı  əlaqələri  nəzərdə 

tutmaqla  yanaşı,  müxtəlif  ierarxiyalı  sistemlərin  həm  sistemdaxili,  həm  də  sistemlərarası 

funksiyalarının  həyata  keçirilməsini  nəzərdə  tutur.  Burada  yuxarı  təbəqəli  sistem 

idarəetmənin subyektinə, aşağı təbəqəli sistem isə idarəetmənin obyektinə çevrilir; 

  idarəetmə  subyektin  obyektə  idarəetmə  təsiri  göstərməsindən  ibarət  olub, 

məzmunca,  sistemin  qaydaya  salınmasından,  inkişafının  qanunauyğun    formada  təmin 

edilməsindən  ibarətdir.  Bu  idarəetmənin  subyekti  tərəfindən  həyata  keçirilən  məqsədyönlü 

nizamasalma təsiri olub, idarəetmənin subyekti və obyekti arasındakı əlaqədə reallaşdırılır; 

  idarəetmə  sistemin idarəolunan elementinin idarəedən elementə faktiki tabeçiliyi 

vizual xarakter daşıdıqda real sayılır. 

          Beləliklə, idarəçilik (nizama salma) təsiri idarəetmə subyektinin müstəsna hüququdur. 

ctimai  həyatın  rəmzi  kimi  sosial  idarəetmə  geniş  mənada,  istənilən  cəmiyyətə  xas 

olan özünütənzimləmə, özünüqoruma və özünü təşkilatlandırma sistemidir. Bu yalnız şüurlu 

deyil, həm də kortəbii şəkildə həyata keçirilir. Sosial idarəetmə cəmiyyətdə yaranan ictimai 

ə

laqələrin təşkili mexanizmi kimi başa düşülməlidir. 

Sosial  idarəetmə  qısa  mənada  insanların  subyektiv,  şüurlu  və  məqsədyönlü 

fəaliyyətidir.  O  cəmiyyətin  qorunub  saxlanmasına  və  ona  xas  olan  qanunauyğunluqları 

nəzərə alaraq inkişafına təminat verir. 

Sosial  idarəetmənin  zəruriliyi  ictimai  xarakterə  malikdir    və  əmək  bölgüsü  ilə 

şə

rtləndirilir. Bu zərurət ümumi  məqsəd baxımından əmək fəaliyyəti iştirakçılarına  məxsus 

qüvvələrin uzlaşdırılmasını tələb edir.  

Sosial idarəetmə aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur: 

  sosial idarəetmə yalnız insanların birgə fəaliyyəti olan yerdə olur; 

  sosial  idarəetmə  təyinat  baxımından  birgə  fəaliyyət  iştirakçılarının  qarşılıqlı 

ə

laqələrinə təşkilatçılıq xarakteri verir və insanların qarşılıqlı əlaqələrinə nizamasalma təsiri 

göstərir; 

  sosial idarəetmə birgə fəaliyyət iştirakçılarının davranışlarına və onların qarşılıqlı 

münasibətlərinə başlıca təsiretmə obyektidir; 

  sosial  idarəetmə  insan  davranışının  nizamlayıcısı  rolunda  çıxış  edərək,  öz 

məqsədinə  və  mahiyyətinə  görə  idarəetmə  münasibətlərindən  ibarətdir.  Bu  əlaqələr  sosial 

idarəetmə  funksiyalarının  təcrübi  olaraq  reallaşması  zamanı  subyekt  ilə  obyekt  arasında 

yaranır; 

  sosial  idarəetmə  idarəetmə  münasibətlərində  insan  iradəsinin  müəyyən  tabeçiliyi 

ə

sasında qurulur. Bu  münasibətlər şüurlu-iradəvi vasitəçilik xarakteri daşıyır; 

  sosial  idarəetmə  reallaşdırılması  üçün  xüsusi  mexanizmə  ehtiyac  duyur.  Bu 

mexanizm  qurluşca idarəetmə subyektlərindən ibarətdir.  

Sosial fəaliyyətin istənilən sahəsində iştirakçıların birgə fəaliyyətlərinin məqsədyönlü 

şə

kildə  həyata  keçirilməsi  üçün  idarəetməyə  ehtiyac  duyulur.  Sosial  mənada  başa  düşülən 

idarəetmə çoxnövlüdür. 

Sosial idarəetmənin aşağıdakı növləri mövcuddur: 

 

4 

 

  dövlət idarəetməsi; 

  qeyri-dövlət idarəetməsi; 

 

  darəetmənin  məzmununu  dərindən  dərk  etmək  üçün  onun  elementlərini  açıqlamaq 

məqsədəuyğundur. 

  darəetmənin elementləri aşağıdakılardır: 

  idarəetmənin subyekti; 

  idarəetmənin obyekti; 

  idarəetmənin düzünə (birbaşa) və əksinə olan əlaqələri; 

  idarəetmənin sistemi; 

  idarəetmənin funksiyaları. 

 

  darəetmənin  subyekti-idarəetmə  metodlarından  istifadə  edərək  birgə  fəaliyyət 

iştirakçılarına  təsir  edən  komponentdir.  O  idarəetmə  prosesində  iştirakçıların  iradə  və 

davranışlarını öz iradəsinə tabe etməklə qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə 

nail olur. 

 

  darəetmənin  obyekti  öz  iradə  və  davranışını  idarəetmənin  subyektinin  iradəsinə 

uyğunlaşdıran birgə fəaliyyət iştirakçısıdır. 

darəetmə  təsirləri  idarəetmə  obyektlərinə  düzünə  (birbaşa)  əlaqə  kanalları  vasitəsilə 

daxil  olduğu  halda,  onların  qəbulu  və  icrası  haqqında  məlumat  əks  əlaqə  kanalları  si  ilə 

idarəetmənin subyektinə çatdırılır. 

 

   darəetmə  sistemi  idarəetmənin  subyektləri  və  obyektləri  arasında  əlaqə  kanallarının 

məcmusu olub, onlara xas olan əlamətləri özündə əks etdirir. 

stənilən  bir  sistem  başqa  bir  yüksək  sistem  tərəfindən  öz  məqsədlərinə  nail  olmaq 

üçün yaradılır. Sistemin fəaliyyət məqsədləri onun vəzifələri ilə konkretləşdirilir. 

Sistemin  bütün  funksiyalarının  uzlaşdırılması  və  reallaşdırılması  məqsədilə,  onun 

özünüqoruma və inkişafı naminə yeni sahələrarası rəhbərlik (qərargah) funksiyası meydana 

çıxır.  Sadalanan  funksiyaların  reallaşdırılması  kadr,  maliyyə,  maddi-texniki  və  digər 

təminatların (təminedici funksiyalar) həyata keçirilməsini tələb edir. 

 

Beləliklə, idarəetmənin xüsusi, təminedici və ümumi funksiyaları mövcuddur. 

 

darəetmənin  xüsusi  funksiyaları  idarəetmə  prosesinin  məqsədyönlüyü  və  onun 

qarşısında duran vəzifələrlə sıx bağlıdır. Məsələn, fövqəladə vəziyyət (təbii fəlakət) zamanı 

idarəetmənin aşağıdakı kimi xüsusi funksiyalarının həyata keçirilməsinə ehtiyac duyulur və 

belə funksiyaların yerinə yetirilməsi tələb olunur: 

a) təbii fəlakət baş vermiş ərazidən əhalinin təxliyyə edilməsi; 

b) təbii fəlakət baş verən zaman əhaliyə tibbi, maddi və mənəvi yardımın göstərilməsi; 

c) təbii fəlakətin vurduğu ziyanların aradan qaldırılması və s.   

 

darəetmənin təminedici funksiyaları idarəetmənin xüsusi funksiyaları ilə sıx bağlıdır və 

idarəetmə  prosesinin  məqsədinə  nail  olmaq  və  idarəetmə  prosesinin  qarşısında  duran 

vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi  üçün  həyata  keçirilən  maddi-texniki  əməliyyatların  məcmusu 

kimi başa düşülür. Məsələn, təbii fəlakət baş verən zaman aşağıdakı təminedici funksiyalar 

həyata keçirilir: 

a) həmin əraziyə müxtəlif tikinti materiallarının və texnikanın və s. göndərilməsi; 

b) həmin ərazidə səyyar hospitalların yaradılması; 

c) əhaliyə ərzaq, geyim və digər məmulatların paylanması və s.    

 

darəetmənin ümumi funksiyalarını hər bir idarəetmə prosesinə şamil etmək olar. 

   darəetmənin ümumi funksiyaları aşağıdakılardır: 

 

5 

 

  proqnozlaşdırma; 

  dəqiqləşdirilmiş (doğru) məlumat; 

  planlaşdırma; 

  təşkiletmə; 

  nizamlama və operativ sərəncam vermə; 

  koordinasiya (əlaqələndirmə); 

  nəzarət (yoxlama); 

  uçot (qeydiyyat) və s. 

a)  proqnozlaşdırma  funksiyası  elmi  nailiyyətlər  nəticəsində  alınmış  məlumatlara 

ə

sasən  hər  hansı  hadisə  və  ya  proseslərin  inkişafında  baş  verə  biləcək  dəyişikliklərin 

qabaqcadan  görülməsidir.  Bunsüz  nə  cəmiyyətin  gələcək  vəziyyətini,  nə  də  hər  hansı  bir 

regionun və ayrı-ayrı sosial proseslərin gələcək vəziyyətini müəyyən etmək olmaz; 

b)  dəqiqləşdirilmiş(doğru)  məlumat  funksiyası  ictimai  münasibətlərin  qarşılıqlı 

ə

laqələrinin  nizama  salınması  üçün  cəmiyyətdə  törəyən,  yaranan  və  sənədləşdirilən 

biliklərin, məlumatların və xəbərlərin məcmusudur; 

c)  planlaşdırma  funksiyası  bu  və  ya  digər  fəaliyyətin,  proseslərin  (iqtisadi,  mədəni, 

müdafiə  və  s.)  inkişafının  dəqiq  kəmiyyət  və  keyfiyyət  göstəricilərinin,  istiqamətlərinin, 

vəzifə  və  nəticələrinin,  məqsədinin,  sürətinin  (tempinin)  və  s.  əvvəlcədən  müəyyən 

edilməsindən ibarətdir; 

ç)  təşkil  etmə  funksiyası    məzmunca,  idarəetmənin  vahid  (tam)  sisteminə  daxil  olan 

idarəedən və idarəolunan sistemaltıların təşkil edilməsindən ibarətdir. Təşkil etmə dedikdə, 

nəyəsə  düzgün  görünüş  vermək,  hissələrin  yerləşməsini  və  hər  bir  hissəsinin  funksiyasını 

müəyyən etməklə nizamasalmaq başa düşülür. Buna misal olaraq idarə, müəssisə, təşkilat və 

orqanların  yaranmasını,  ləğv  edilməsini,  birləşməsini  və  ayrılmasını,  onların  hüquq  və 

vəzifələrinin,  struktur  və  ştatlarının  müəyyən  edilməsini,  eləcə  də  kadrların  seçilməsini  və 

yerləşdirilməsini və s. göstərmək olar; 

d) nizamlama və operativ sərəncam vermə funksiyası hər hansı bir fəaliyyətdə bu və 

ya  digər  hərəkətlərin  həyata  keçirilmə  qaydasının  (onların  məzmununa  birbaşa  təsir 

göstərməmək  şərti  ilə)  müəyyən  edilməsindən  və  ya  onlara  dolayı  yollarla  təsir 

göstərilməsindən  ibarətdir.  Operativ  sərəncam  vermə  dedikdə,  idarəedilən  obyektlərin 

fəaliyyətinə təsir edən cari göstərişlərin verilməsi başa düşülür; 

e)  razılaşdırılma  funksiyası  ümumi  məqsədə  nail  olmaq  məqsədi  ilə  ayrı-ayrı  idarə, 

müəssisə,  təşkilat  və  orqanların  fəaliyyətlərinin  əlaqələndirilməsini  (koordinasiyası)nəzərdə 

tutur ; 

ə

)  nəzarət  funksiyası  idarəetmənin  faktiki  vəziyyətinin  əvvəlcədən  verilən  vəziyyətə 

uyğun  olub-olmamasının  və  cari  işlərin  verilən  göstəriş  əsasında  aparılmasının  müəyyən 

edilməsindən  ibarətdir.  Bu  funksiya  idarəolunan  obyektin  əvvəlcədən  müəyyən  edilmiş 

fəaliyyət  istiqamətlərindən  yayınması  ilə  bağlı  mübahisələrin  aşkar  olunmasına  və  onların 

aradan  qaldırılmasına,  belə  yayınmalarda  günahı  olanların  məsuliyyətə  cəlb  olunmasına, 

eləcə də əvvəllər qəbul edilmiş qərarları dəqiqləşdirməyə və onlara düzəlişlər etməyə imkan 

yaradır. 

darəetmə  prosesində  istifadə  olunan  ümumi  funksiyalardan  biri  də  uçot  (qeydiyyat) 

funksiyasıdır. 

f)  uçot(qeydiyyat)  funksiyası  nəzarət  funksiyası  ilə  sıx  bağlıdır.  Bu  funksiyanın 

mahiyyəti  vəsaitlərin  (insan,  maddi,  pul  və  s.)  mövcudluğu  və  sərf  olunması,  qərarların 

 

6 

 

yerinə yetirilməsi üzrə fəaliyyətin nəticələri, sənədlərin mövcudluğu haqqında məlumatların 

say formasında işlənilməsi və qeyd olunmasından ibarətdir. 

 

  darəetmə  sistemi  subyektlər  və  obyektlər  arasında  əlaqə  kanallarının  məcmusu  olub,  

idarəetmənin subyektlərinə və obyektlərinə xas olan əlamətləri özündə əks etdirən varlıqdır.                     

 

  darəetmə  prosesi  sonsuz  bir  prosesdir.  O  bir-birini  tamamlayan  və  ardıcıl  olaraq 

dəyişən mərhələlərdən ibarətdir. 

darəetmə prosesinin aşağıdakı mərhələləri mövcuddur: 

  həll edilən problemin araşdırılması və onun təhlili;        

  qərar layihəsinin hazırlanması; 

  layihənin müzakirəsi və ona ekspert qiymətinin verilməsi; 

  aidiyyəti olan orqan və təşkilatlarla razılaşdırılması; 

  qərar layihəsinin təsdiqi (ona mütləq hüquqi qüvvənin verilməsi); 

  qərarın icraçılara çatdırılması; 

  qərarın icrası; 

  qərarın icrasına nəzarətin həyata keçirilməsi. 

Birinci sualı yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki: 

1.  darəetmə  latın  mənşəli  administratio  (lat:  administratio  idarəetmə)  sözündən 

götürülmüşdür.  O  müəyyən  fəaliyyət  növünü xarakterizə  edən  universal  vasitə  olub,içtimai 

ə

həmiyyət kəsb edən məqsədlərə nail olmaq üçün həyata keçirilən hərəkətlər məcmusudur.        

2. Sosial idarəetmənin aşağıdakı növləri mövcuddur: 

  dövlət idarəetməsi; 

  qeyri-dövlət idarəetməsi; 

3.  darəetmənin elementləri aşağıdakılardır: 

  idarəetmənin subyekti; 

  idarəetmənin obyekti; 

  idarəetmənin düzünə (birbaşa) və əksinə olan əlaqələri; 

  idarəetmənin sistemi; 

  idarəetmənin funksiyaları. 

4.  darəetmənin   xüsusi, təminedici və ümumi funksiyaları mövcuddur.  darəetmənin 

ümumi funksiyaları aşağıdakılardır: 

  proqnozlaşdırma; 

  dəqiqləşdirilmiş (doğru) məlumat; 

  planlaşdırma; 

  təşkiletmə; 

  nizamlama və operativ sərəncam vermə; 

  koordinasiya (əlaqələndirmə); 

  nəzarət (yoxlama); 

  uçot (qeydiyyat) və s. 

5.  darəetmə prosesinin aşağıdakı mərhələləri mövcudur: 

  həll edilən problemin araşdırılması və onun təhlili; 

  qərar layihəsinin hazırlanması; 

  layihənin müzakirəsi və ona ekspert qiymətinin verilməsi; 

  aidiyyatı olan orqan və təşkilatlarla razılaşdırılması; 

  qərar layihəsinin təsdiqi; 

  qərarın icraçılara çatdırılması; 

 

7 

 

  qərarın icrası; 

  qərarın  icrasına nəzarətin həyata keçirilməsi. 

 

Sual II.  

Dövlət idarəetməsinin anlayışı, subyektləri, əlamətləri, prinsipləri  

və funksiyaları 

″

Dövlət  idarəetməsi″  sosial  idarəetmənin  növlərindən  biri  olub,  öz  xüsusiyyətlərinə 

görə sosial idarəetmənin digər növlərindən fərqlənir. Sosial idarəetmənin başqa növlərindən 

fərqli olaraq ″dövlət idarəetməsi″ daha geniş istifadə olunan idarəetmə növüdür. 

″

Dövlət  idarəetməsi″  məhfumundan  elmi  ədəbiyyatlarda  və  bir  çox  ölkələrin 

qanunlarında geniş istifadə olunur. Azərbaycan Respublikası Sovetlər  ttifaqı tərkibinə daxil 

olduğu müddətdə də bu məhfumdan geniş istifadə olunmuşdur. Sovetlər  ttifaqı dağıldıqdan 

və Azərbaycan Respubli-kası öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra xalqımız özünün çoxəsrlik 

dövlətçilik ənənələrini davam etdirərək, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini 

və  ərazi  bütövlüyünü  qorumağa  qadir  olan  demokratik,  hüquqi  və  dünyəvi  dövlət 

quruculuğuna başladı. 

12  noyabr  1995-ci  ildə  referendum  yolu  ilə  qəbul  olunmuş  Konstitusiyamız  bu 

məhfumdan imtina etdiyindən, onun əvəzinə ″icra hakimiyyəti″ işlədilməyə başlandı. Lakin 

bu  o  demək  deyildir  ki,  dövlət  idarəetməsi  mövcud  deyil  və  ya  bu  yalnız  məhfumların 

dəyişdirilməsidir.  Bu  dəyişiklik  Konstitusiya  ilə  elan  olunmuş  hakimiyyətlərin  bölünməsi 

prinsipi  ilə  izah  olunur.  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  7-ci  maddəsinin  3-cü 

bəndinə  əsasən:  ″Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  hakimiyyəti    hakimiyyətlərin 

bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: 

  qanunvericilik  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi  həyata 

keçirir; 

  icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur; 

  məhkəmə  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  məhkəmələri  həyata 

keçirirlər. 

Dövlət  idarəetməsi  dövlət  hakimiyyətinin  həyata  keçirilməsi  və  hakimiyyət 

səlahiyyətlərinin  reallaşdırılması  üzrə  dövlət  orqanlarının  fəaliyyət  növlərindən  biridir. 

darəetməni  həyata  keçirən  dövlət  orqanlarının    səlahiyyətləri  həcmcə  eyni  deyildir.  Bu 

Azərbaycan Respublikasının idarəçilik və quruluş forması ilə izah olunur. 

Dövlət  hakimiyyətinin  strukturu  hüquqi  cəhətdən  Azərbaycan  Respublikası 

Konstitusiyasında və qanunlarında öz əksini tapmışdır. Dövlət hakimiyyəti qarşıya qoyulan 

məqsədlərə  nail  olmaq  üçün  qanunlardan,  dövlət  aparatından,  maddi  ehtiyatlardan,  pul 

vəsaitlərindən və s. istifadə edir. 

Konstitusiyaya əsasən qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət 

göstərir  və  öz  səlahiyyətləri  çərçivəsində  müstəqildirlər.  Hər  bir  dövlət  orqanı  ona  təhkim 

edilmiş işi müvafiq həcmdə  yerinə yetirir. Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti 

Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi,  Respublika  Prezidenti  və  Azərbaycan 

Respublikasının  məhkəmələri  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Yerli  özünüidarə  orqanları 

(bələdiyyələr) dövlət hakimiyyəti orqanları sisteminə daxil deyil. 

Qanunverici  hakimiyyətin  aparıcı  funksiyası  qanunların  hazırlanmasından  və  qəbul 

edilməsindən ibarətdir. 

 

8 

 

Məhkəmə orqanları Konstitusiyamızın 130-132-ci maddələrinə əsasən, konstitusiyon, 

cinayət,  mülki  və  inzibati  xətalarla  bağlı  işlərə  baxırlar.  cra  hakimiyyəti  orqanlarının, 

onların  vəzifəli  şəxslərinin  və  hakimiyyət  nümayəndələrinin  fəaliyyətində  qanunçuluğa 

riayət olunmasına məhkəmə orqanları  müvafiq nəzarəti həyata keçirirlər. 

cra  hakimiyyəti  təşkilati-idarəetmə,  icraedici-sərəncamverici  xarakterli  funksiyaları 

həyata keçirir. Bu funksiyalar dövlət aparatının gündəlik fəaliyyət göstərməsini təmin etmək 

və  qanunların  icrası  üçün  reallaşdırılır.  cra  hakimiyyətinin  həyata  keçirilməsi  üçün 

səlahiyyətlər  Nazirlər  Kabinetinə,  nazirliklərə,  dövlət  komitələrinə  ,  icra  hakimiyyəti 

orqanlarına, onların ərazi orqanlarına və bir sıra vəzifəli şəxslərə həvalə edilir. 

Göstərilən  orqanların  təsərrüfat,  sosial-mədəni  və  inzibati-siyasi  sahədə  həyata 

keçirdikləri  rəhbərlik  əvvəllər  dövlət  idarəetməsi  kimi  adlandırılırdı.  Milli  Konstitusiyamız 

qəbul  olunarkən  ″dövlət  idarəetməsi″  məhfumundan  imtina  olundu  və  ″icra  hakimiyyəti″ 

məhfumu  işlədilməyə  başlandı.Bundan  sonra  qanunvericilikdə  icra  hakimiyyəti  orqanları 

dövlət  idarəetməsini həyata  keçirən  orqanlar  kimi  adlandırılmağa  başlandı.  Bu  iki məhfum 

bir-birinə  çox  yaxındır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  icra  hakimiyyəti  dövlət  idarəetməsi 

formasında həyata keçirilir. Dövlət idarəetməsi anlayışı icra hakimiyyəti anlayışından daha 

geniş məzmuna malikdir. Çünki bəzi dövlət idarəetmə funksiyaları digər dövlət hakimiyyəti 

orqanları  (Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi  və  məhkəmə)  tərəfindən  həyata 

keçirilir.Məsələn, məhkəmə orqanları ədalət mühakiməsi ilə yanaşı, konkret işlərin baxılması 

zamanı  icra  hakimiyyəti  orqanları  aktlarının  qanunlara  uyğun  olub-olmamasına  nəzarəti  də 

həyata  keçirirlər.Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasının  8-ci  maddəsinə  əsasən: 

″

Azərbaycan dövlətinin başçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidentidir″. Ölkə  Prezidenti 

dövlət  hakimiyyətinin  bütün  qollarının  fəaliyyətini  razılaşdırır  və  əlaqələndirir. 

Konstitusiyanın  8-ci  maddəsinin  4-cü  bəndinə  əsasən,  Azərbaycan  Respublikasının 

Prezidenti məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminatçısıdır.  

cra  hakimiyyəti  orqanları  öz  səlahiyyətləri  çərçivəsində  fərdi  və  normativ  xarakterli 

aktlar,  hüquq  tətbiqetmə  aktları  qəbul  etmək  hüququna  malikdirlər.  Bu  aktlar  qanunlara 

ə

saslanmalı,  onları  dəqiqləşdirməli  və  inkişaf  etdirməlidir.  cra  hakimiyyəti  orqanlarının 

qanunqüvvəli aktlar qəbul etməsi və onları reallaşdırması sərəncam vermə xarakteri daşıyır. 

Yuxarıda göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki,  

 Dövlət  idarəetməsi  onun  fəaliyyət  formalarından  biri  olaraq,  dövlətin  vəzifə  və 

funksiyalarının  həyata  keçirilməsindən  ibarətdir.  Dövlət  idarəetməsi  dövlət  orqanlarının 

icraedici-sərəncam verici fəaliyyətlərində özünü biruzə verir. 

 

 Dövlət idarəetməsinin mahiyyəti qanunların və qanunqüvvəli aktların icrasının həyata 

keçirilməsindən, dövlət quruculuğunun və  müdafiəsinin  möhkəmləndirilməsindən, insan  və 

vətəndaş hüquq və azadlıqlarının tam həcmdə təmin edilməsindən və inkişaf etdirilməsindən 

ibarətdir.  Qanunlarda  dövlət  idarəetməsini  həyata  keçirən  müxtəlif  orqanlar  üçün  müxtəlif 

həcmdə  icraedici-sərəncamverici  səlahiyyətlər  nəzərdə  tutulur.  Dövlət  idarəetmə  orqanının 

hüquqi  vəziyyətindən  asılı  olaraq  onların  icraedici-sərəncamverici  səlahiyyətləri  müəyyən 

edilir .  

Dövlət  idarəetmə  orqanları  öz  səlahiyyətləri  çərçivəsində  hakimiyyət  xarakterli 

səlahiyyətlərdən  istifadə  edirlər.  Bu  orqanlar  dövlət  məcburetmə  tədbirlərinin  tətbiq 

edilməsinə sərəncam vermək və onları tətbiq etmək hüququna malikdirlər. 

Dövlət idarəetməsinin subyektləri aşağıdakılardır: 

I. Dövlət orqanları: 

 

9 

 

  qanunverici hakimiyyət orqanları (əsasən, daxili təşkilati işləri həyata keçirərkən); 

  məhkəmə hakimiyyəti orqanları (əsasən, daxili təşkilati məsələlərin həlli zamanı); 

  icra hakimiyyəti orqanları (idarəetmənin əsas subyektləri). 

 

II. Yerli özünüidarə orqanları (bələdiyyə orqanları). 

 

  «Bələdiyyələrin  statusu  haqqında»  Azərbaycan  Respublikasının  02.07.1999  tarixli 

Qanununun 42-ci maddəsinin məzmunundan aydın olur ki, istisna hallarda bələdiyyələr ayrı-

ayrı dövlət səlahiyyətlərini həyata keçirə bilərlər.  

           Dövlət  idarəetməsi  sosial  idarəetmənin  digər  növlərindən  özünəməxsus  əlamətlərinə 

görə fərqlənir.  

Bu əlamətlər aşağıdakılardır: 

  Dövlət  idarəetməsi  sosial-mədəni  və  iqtisadi  fəaliyyətə  bilavasitə  operativ 

rəhbərliyi həyata keçirir; 

  Dövlət idarəetməsi dövlət-hakimiyyət xarakterldir; 

  Dövlət idarəetməsi xüsusi səlahiyyətli subyektlər tərəfindən həyata keçirilir (icra 

hakimiyyəti orqanları); 

  Dövlət idarəetməsi  nəzarət altında həyata keçirilir; 

  Dövlət idarəetməsi  qanun qüvvəli xarakterə malikdir .  

 

 I. Dövlət idarəetməsinin ümumi (sosial-hüquqi) prinsipləri aşağıdakılardır: 

  obyektivlik (elmilik); 

  qanunçuluq və intizam; 

  konkretlilik (dəqiqlilik); 

  idarəetmədə vətəndaşların iştirakı; 

  effektivlik. 

 

II. Dövlət idarəetməsinin təşkilati prinsipləri aşağıdakılardır:  

  sahəvi prinsip; 

  xətti tabecilik prinsipi; 

  ərazi prinsipi; 

  funksional tabecilik prinsipi; 

  ikili tabeçilik prinsipi; 

  təkbaşçılığın və kollegiallığın uzlaşdırılması prinsipi; 

  səlahiyyətlərin səmərəli bölüşdürülməsi prinsipi. 

Dövlət  idarəetməsi  bütövlükdə  cəmiyyətin  obyektiv  qanunauyğunluqlarının  dərk 

edilməsi və istifadə edilməsi əsaslarında təşkil edilir və həyata keçirilir. 

 

Dövlət idarəetməsinin qarşısında duran məqsəd və vəzifələrin yerinə yetirilməsinə nail 

olmaq üçün dövlət idarəetmə orqanları müxtəlif metodlardan istifadə edirlər. 

 

 Dövlət  idarəetmə  prosesində  istifadə  olunan  metodların  məzmunundan  asılı  olaraq, 

onların aşağıdakı növləri var: 

  inzibati  metodlar  (məsələn:  müxtəlif  əmrlərin,  göstərişlərin,  təlimatların  və  s. 

tətbiq edilməsi); 

  iqtisadi  metodlar  (dövlət  idarəetmə  qərarlarının  yerinə  yetirilməsi  üçün  maddi 

marağın yaradılması) 

  ideoloji metodlar (mənəvi həvəsləndirmənin müxtəlif növləri və s.). 

Dövlət idarəetməsinin qarşısında duran məqsəd və vəzifələrin tam, vaxtında və effektiv 

yerinə yetirilməsi üçün müxtəlif məzmunlu funksiyalar həyata keçirilir. 

 

10 

 

 

Dövlət  idarəetmə  prosesində  icra  hakimiyyəti  orqanları  tərəfindən  həyata  keçirilən 

funksiyaların əsas növləri aşağıdakılardır: 

  proqnozlaşdırma  şəxsi  məlumatlar  və  elmi  məlumatlar  əsasında  hər  hansı  bir 

hadisə və ya proseslərin inkişafında gedən dəyişikliklərin qabaqcadan görülməsidir;  

  planlaşdırma  idarəolunan  fəaliyyətin  konkret  kəmiyyət  və  keyfiyyət 

göstəricilərinin, məqsədin, vəzifə və göstərilən nəticələrin müəyyən edilməsidir; 

  idarəedən  və  idarəolunan  sistemaltının  təşkili  idarəetmə  orqanlarının  təşkili, 

tabeçilik,  hüquq  və  vəzifələrin  müəyyən  edilməsi,  kadrların  seçilməsi  və  yerləşdiriliməsini 

nəzərdə tutur; 

  hüquqi  nizamasalma  istənilən  fəaliyyətin  hüquqi  rejiminin  müəyyən  edilməsi  və 

müvafiq strukturların fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur; 

  ümumi  rəhbərlik  və  operativ  sərəncamvermə  işi  hər  hansı  fəaliyyətin  müəyyən 

edilmiş  qaydada  aparılmasına  ümumi  rəhbərliyinin  həyata  keçirilməsi  və  yaranan 

problemlərin tezliklə aradan qaldırılması məqsədilə operativ sərəncamverilmə tətbiq edilir; 

  müxtəlif  idarəetmə  orqanlarının,  vəzifəli  şəxslərin,  təşkilatların  fəaliyyətlərinin 

ə

laqələndirilməsi  (razılaşdırılma);  dövlət  idarəetməsində  bir  neçə  ayrı-ayrı  orqanların 

müəyyən vəzifələrin icrası üzrə birğə fəaliyyət ğöstərirlər və bu zaman onların fəaliyyətinin 

uzlaşdırılması tələb olunur buda məhz elə ğöstərilən funksiya vasitəsilə həyatakeçirilir;   

  yoxlama qanunların, planların və proqramların yerinə yetirilməsində pozuntuların 

aşkar  edilməsi  və  aradan  qaldırılması  üçün  faktiki  vəziyyətin  yoxlanılması  və  tədbirlərin 

tətbiq  edilməsi,  o  cümlədən  müəyyən  edilmiş  qaydanı  pozanlara  qarşı  tədbirlərin  tətbiq 

edilməsidir; 

  uçotun  aparılması  icraedici-sərəncamverici  fəaliyyətin,  o  cümlədən  onun  yekun 

nəticələrinin  həyata  keçirilməsi  üçün  maddi  və  digər  vəsaitlərin  (ehtiyatların)  istifadəsinin 

qeydiyyata alınmasıdır ; 

  məlumatlandırmanın təmin edilməsi və analitik işin aparılması; 

  metodiki rəhbərlik; 

  kadrlarla və maddi-texniki təminatlarla təmin etmək, maliyyələşdirmə və s. 

Göstərilən funksiyalar icra hakimiyyəti strukturları üçün xarakterikdir. Onların ətraflı 

təhlil edilməsi və təkmilləşdirilməsi sosial idarəetmə nəzəriyyəsinin predmetidir. 

cra  hakimiyyəti  orqanları  idarəetmə  prosesini  həyata  keçirirlər.  cra  hakimiyyəti 

orqanlarının idarəetmə prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 

  qərarın hazırlanması və qəbul edilməsi; 

  qəbul edilmiş qərarın yerinə yetirilməsinin təşkil edilməsi; 

  qəbul  edilmiş  qərarın  yerinə  yetirilməsinin  yoxlanılması  və  ona  nəzarətin həyata 

keçirilməsi; 

  idarəetmə prosesi nəticələrinə yekunun vurulması. 

Beləliklə, ikinci sualının açıqlanmasını yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdim ki:  

1. Dövlət idarəetməsi dövlət fəaliyyətinin formalarından biri olaraq, dövlətin vəzifə və 

funksiyalarının  həyata  keçirilməsindən  ibarətdir.  Dövlət  idarəetməsi  dövlət  orqanlarının 

icraedici-sərəncamverici fəaliyyətlərində özünü biruzə verir. 

2. Dövlət idarəetməsinin subyektləri aşağıdakılardır: 

       a) Dövlət orqanları: 

  qanunverici hakimiyyət orqanları (daxili təşkilati işləri həyata keçirərkən); 

  məhkəmə hakimiyyəti orqanları (daxili təşkilati məsələlərin həlli zamanı); 

 

11 

 

  icra hakimiyyəti orqanları (idarəetmənin əsas subyektləri). 

           b) Yerli özünüidarə orqanları (bələdiyyə orqanları). 

3. Dövlət idarəetməsində rəhbər tutulan prinsiplərin məzmunundan asılı olaraq  onlar 

aşağıdakı iki əsas qrupa bölünür: 

- dövlət idarəetməsinin ümumi (sosial-hüquqi) prinsipləri: 

•

  obyektivlik (elmilik); 

•

  qanunçuluq və intizam; 

•

  konkretlilik (dəqiqlilik); 

•

  idarəetmədə vətəndaşların iştirakı; 

•

  effektivlilik. 

          - dövlət idarəetməsinin təşkilati prinsipləri: 

•

  sahəvi prinsip; 

•

  xətti tabecilik prinsipi; 

•

  ərazi prinsipi; 

•

  funksional tabecilik prinsipi; 

•

  ikili tabeçilik prinsipi; 

•

  təkbaşçılığın və kollegiallığın uzlaşdırılması prinsipi; 

•

  səlahiyyətlərin səmərəli bölüşdürülməsi prinsipi. 

4. Dövlət idarəetmə metodları aşağıdakı növlərə bölünür: 

               -  inzibati  metodlar  (məsələn:  müxtəlif  əmrlərin,  göstərişlərin,  təlimatların  və  s. 

tətbiq edilməsi); 

             -  iqtisadi metodlar (dövlət idarəetmə orqanları qərarlarının yerinə yetirilməsi üçün 

maddi marağın yaradılması); 

             -   ideoloji metodlar (mənəvi həvəsləndirmənin müxtəlif növləri və s.). 

 

5. Dövlət idarəetmə prosesində aşağıdakı funksiyalar reallaşdırılır:  

  proqnozlaşdırma;  

  planlaşdırma; 

  idarəedən və idarəolunan sistemaltının təşkili; 

  hüquqi nizamasalma; 

  ümumi rəhbərlik və operativ-sərəncamvermə ; 

  müxtəlif  idarəetmə  orqanların,  vəzifəli  şəxslərin,  təşkilatların  fəaliyyətinin 

qabaqcadan və cari əlaqələndirilməsi; 

  yoxlama; 

  icraedici-sərəncamverici fəaliyyətin uçotunun aparılması; 

  məlumatlandırmanın təmin edilməsi və analitik işin aparılması; 

  metodiki rəhbərlik; 

  maddi-texniki təminat və s.