Mühazirə Elmi tədqiqatın əsas məqsədləri. Fənnin vəzifələri, tarixi və

Mühazirə 13. Ədəbiyyatdan istifadə qaydaları, axtarış yerləri 
Ədəbiyyat mənbələri 
Ədəbiyyat  mənbələri  dedikdə  elmi  məlumatları  özündə  daşıyan  sənədlər 
nəzərdə  tutulur.  Onlar  elmi  məlumatların  saxlanılması  və  ötürülməsi  üçün 
vacib  vasitə  sayılır.  Tərtib  formasına  görə ədəbiyyat  mənbələri sənəd  (kitab, 

---

 
 
jurnal,  əlyazma  və  s.)  və  elektron  (sənədli  mənbələrin  elektron  versiyaları, 
elektron  bazalar,  tele  və  audiötürmələr,  qlobal  məlumat  şəbəkələri  və  s.) 
formalara bölünürlər. 
XX  əsrin  ortasından  etibarən  elmi  ədəbiyyat  mənbələrini  sosial  statusuna 
görə çap olunmuşlar və çap olunmamışlar kimi iki qrupa bölməyə başlayıblar. 
Çünki,  yalnız  çap  olunduqdan  sonra  ideya  və  faktların  elmi  mübadilə  üçün 
geniş yayılması və rəsmi qeydiyyatı mümkün idi. 
Çap  olunmuş  ədəbiyyatlar  -  nəşriyyatda  redaktə  olunmuş  sənədlərdir: 
kitablar,  broşürlər,  monoqrafiyalar,  məcmuələr,  periodik  və  davam  edən 
nəşrlər,  patentlər,  standart  və  normativlər,  kataloqlar  və  s.  Onlar  geniş 
yayılmaq üçün nəşriyyat tərəfindən çoxaldılaraq çap olunurlar. 
Çap olunmamış ədəbiyyatlar - bu nəşriyyatda redaktə olunmamış və yalnız 
əlyazma  hüququna  malik  sənədlərdir:  dissertasiyalar,  əlyazmalar,  elmi-
tədqiqat və sınaq-konstruktor işlərinin hesabatları, elmi tərcümələr, araşdırma 
materialları. 
Yeniliyinə görə elmi ədəbiyyatlar ilkin və ikinci dərəcəli olaraq fərqləndirilir. 
İlkin  mənbələrə  elmi  tədqiqat  nəticəsində  birbaşa  əldə  edilən  ilkin,  empirik, 
nəzəri  və  ya  yeni  metodiki  məlumat  və  faktlar  daxildir.  İlkin  sənədlərə  və 
nəşrlərə  çap  olunan  ktabların  böyük  bir  hissəsini,  broşürlərı,  jurnalları, 
qəzetləri, standartları, dissertasiya və tərcümələri aid etmək olar. Çap olunmuş 
ilkin  sənədlərin  növləri  adətən  standartlaşdırılır.  Bədii  ədəbiyyatlardan  fərqli 
olaraq  elmi  ədəbiyyatlarda  tərcümə  praktikası  geniş  yayılmadığından  elmi 
biliklər  elə  orijinal  dildə  verilir.  Son  illər  çap  olunan  işlərin  dəyəri  onun 
beynəlxalq  mətbuatda  hansı  miqyasda  çap  olunması  və  yayılması  ilə 
qiymətləndirildiyindən  demək  olar  ki,  getdikcə  elmi  işçilər  öz  əsərlərini  ingilis 
dilində  çap  etməyə  cəhd  edirlər.  Gələcəkdə  bu  təmayülün  daha  da 
güclənməsi gözlənilir. 
İkinci  dərəcəli  mənbələrə  isə  ilkin  məlumatların  analitik  və  məntiqi  emalı 
nəticəsində  alınmış  sənədlər  daxildir  (sorğu  kitabları,  məlumat  kitabçaları, 

---

 
 
biblioqrafik və ona oxşar olan digər nəşrlər). İkinci dərəcəli ədəbiyyatların əsas 
funksiyası  ilkin  mənbələrin  işıq  üzü  görməsi  haqqında  operativ  məlumatı 
yığcam şəkildə yaymaqdan ibarətdir. Onlar da ilkin ədəbiyyatlar kimi dövri və 
qeyri-dövri ola bilər. 
3.1. 
Kitabxana kataloqları 
Ədəbiyyat  mənbələrinin  axtarışı  zamanı  biblioqrafik  mənbələrə  üstünlük 
verilir.  Biblioqrafiya  axtarılan  konkret  mövzuya  uyğun  olmalı  və  müəyyən 
ierarxiyaya əsaslanmalıdır. Xaotik ədəbiyyat axtarışı böyük vaxt itkisinə səbəb 
olur  və  eyni  zamanda  lazımi  nəticəni  vermir.  Ədəbiyyat  mənbələrinin 
axtarışının şərtləri və məqsədləri o qədər müxtəlifdir ki, burada ümumi qayda 
və  ya  sistem  təklif  etmək  çətindir.  Sadəcə  qarşıya  qoyulan  məqsədləri 
sadaladıqda nə qədər müxtəlif yolların olmasını aydın görmək olur: bir halda 
verilmiş  mövzuya  aid  bütün  əldə  olunan  ədəbiyyat  mənbələrinin  siyahısını 
tərtib  etmək  tələb  olunur,  digər  halda  yalnız  daha  mütərəqqi  və  ya  ilkin 
məlumat  mənbələri  vacib  sayılır,  başqaları  üçün  isə  ikinci  dərəcəli  mənbələr 
yetərlidir.  Ədəbiyyat  mənbələrinin  öyrənilməsində  axtarış  ardıcıllığı  da  önəmli 
amil sayılır: xronoloji ardıcıllıqda düzülmüş ədəbiyyatlar onların çap ilindən asılı 
olaraq  öyrənilir.  Əks  xronoloji  ardıcıllıqda  isə  ilkin  olaraq  ən  yeni  elmi  çap 
materiallarına,  daha  sonra  isə  köhnələrə  nəzər  salınır.  Buradan  görünür  ki, 
biblioqrafik  materialların  siyahısı  və  onlarla  işləmə  ardıcıllığı  tədqiq  olunan 
haldan asılı olaraq 
fərqlidir. 
Kitabxanaların  sorğu-axtarış  aparatına  ənənəvi  kataloqlara  əlavə  olaraq 
tədqiqat  işlərinin  hesabatları,  layihə  sənədləri,  ixtiraçılıq  şəhadətnaməsi, 
patentlər, standart və normativlər, buraxılan məmullar, materiallar, tərcümələr, 
mikrofilmlər  və  s.  haqqında  məlumatları  daşıyan  kartotekalar  da  daxil  edilir. 
Onlar aşağıdakı kimi səciyyələndirilirlər.