Mundarija: Kirish Asosiy qism i-bob Foydali molyuskalarning sistematik holati, tarqalishi va ahamiyati
Yüklə 233,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1-rasm molyuskalar sinifi
8 1.2.Boshoyoqli ikki pallali molyukalar sinfi Boshoyoqli mollyuskalar (Cephalopoda) — yuksak tuzilgan dengiz mollyuskalari sinfi. Tanasi (uz. 1 sm dan 5 m gacha) bilateral simmetriyali, odatda, tana va yirik boshboʻlimlaridan iborat. Oyogʻi voronkaga aylangan. Tanasi qalin mantiya bilan qoplangan. Ichki organlari keng mantiya boʻshligʻida joylashgan. Ogʻiz teshigi atrofida 8 yoki 10 ta paypaslagichlari (oyoqlari) boʻladi. Paypaslagichlarida bir necha qator boʻlib joylashgan juda koʻp soʻrgʻichlari bor. Koʻpchilik turlarining chigʻanogʻi evolyutsiya jarayonida reduksiyaga uchragan yoki mantiya burmalari ichida plastinka holida saqlanib qolgan. Haqiqiy chigʻanoq faqat nautilusda boʻladi. Urgʻochi argonavt chigʻanogʻi esa tuxumlarini olib yurishga moslashgan. Bosh miyasi togʻay skelet bilan qoplangan. Toʻtiqush tumshugʻiga oʻxshash egilgan bir juft jagʻlari ozigʻini ushlab turish va maydalash uchun xizmat kiladi. Qirgʻichlari va 2 juft soʻlak bezlari bor. Orqa ichagiga siyoh xaltasi yoʻli ochiladi. Bosh miyasi yirik, boshining ikki yonida yirik va yaxshi rivojlangan koʻzlari joylashgan. Boshoyoqli mollyuskalar rangini tez oʻzgartirish xususiyatiga ega (niqoblanish). Aksariyat turlarida nur taratuvchi organlari boʻladi. Qon aylanish sistemasi deyarli yopiq. Ayrim jinsli, baʼzi turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Erkagi paypaslagichlarining oʻzgarishidan hosil boʻladigan spermatofori (gektokotil) yordamida urugʻ hujayralarini urgʻochisining mantiya boʻshligʻiga yoki urugʻ qabul qilgichiga kiritadi. Tuxumlari yirik, sariq moddasi koʻp. Tuxumdan voyaga yetgan davriga oʻxshash mollyuska chiqadi. Boshoyoqli mollyuskalar, odatda, reaktiv usudda faol harakat qiladi. Buning uchun boshining pastida joylashgan 2 ta tirqish orqali suv mantiya boʻshligʻiga kiradi; mantiya devorida muskullar kuchli qisqarganda suv voronkasi orqali kuch bilan otilib chiqib, mollyuska tanasini suradi. Koʻpchilik turlarida tanasining keyingi tomonida va ikki yonida bir juft suzgichlari boʻladi. Hozirgi Boshoyoqli mollyuskalar ning 650 ga yaqin turi okean va ochiq dengizlarda tarqalgan, 2 ta (toʻrt jabralilar, ikki jabralilar) kenja sinfga boʻlinadi. 9 Toʻrt jabralilar eng qad. sodda tuzilgan (mas, nautilus), ikki jabralilar esa qolgan barcha hozirgi mollyuskalarni uz ichiga oladi. Pelagik va dengiz tubida hayot kechiradi. Yirtqich, bentofag va plantofag oziqlanadi. Koʻpchilik Boshoyoqli mollyuskalar goʻshti uchun ovlanadi. Ayrim turlari farmatsevtika sanoati uchun xom ashyo hisoblanadi. Dunyo boʻyicha har yili 1,63 mln. t ga yaqin Boshoyoqli mollyuskalar ovlanadi (qarang Mollyuskalar). Tanasi (uzunligi 1 santimetrdan 5 metrgacha) bilateral simmetriyali, odatda, tana va yirik bosh bo’limlaridan iborat. Oyog’i voronkaga aylangan. Tanasi qalin mantiya bilan qoplangan. Ichki organlari keng mantiya bo’shlig’ida joylashgan. Og’iz teshigi atrofida 8 yoki 10 ta paypaslagichlari (oyoqlari) bo’ladi. Paypaslagichlarida bir necha qator bo’lib joylashgan juda ko’p so’rg’ichlari bor. Ko’pchilik turlarining chig’anog’i evolyutsiya jarayonida reduktsiyaga uchragan yoki mantiya burmalari ichida plastinka holida saqlanib qolgan. Haqiqiy chig’anoq faqat nautilusda bo’ladi. Urg’ochi argonavt chig’anog’i esa tuxumlarini olib yurishga moslashgan. Bosh miyasi tog’ay skelet bilan qoplangan. To’tiqush tumshug’iga o’xshash egilgan bir juft jag’lari ozig’ini ushlab turish va maydalash uchun xizmat qiladi. Qirg’ichlari va 2 juft so’lak bezlari bor. Orqa ichagiga siyoh xaltasi yo’li ochiladi. Bosh miyasi yirik, boshining ikki yonida yirik va yaxshi rivojlangan ko’zlari joylashgan. Boshoqli mollyuskalar rangini tez o’zgartirish xususiyatiga ega (niqoblanish). Aksariyat turlarida nur taratuvchi organlari bo’ladi. Qon aylanish sistemasi deyarli yopiq. Ayrim jinsli, ba’zi turlarida jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Erkagi paypaslagichlarining o’zgarishidan hosil bo’ladigan spermatofori (gektokotil) yordamida urug’ hujayralarini urg’ochisining mantiya bo’shlig’iga yoki urug’qabul qilgichiga kiritadi. Tuxumlari yirik, sariq moddasi ko’p. Tuxumdan voyaga etgan davriga o’xshash mollyuska chiqadi. Boshoqli mollyuskalar, odatda, reaktiv usulda faol harakat qiladi. Buning uchun boshining pastida joylashgan 2 ta tirqish orqali suv mantiya bo’shlig’iga kiradi; mantiya devorida muskullar kuchli qisqarganda suv voronkasi orqali kuch bilan otilib chiqib, mollyuska tanasini suradi. Ko’pchilik 10 turlarida tanasining keyingi tomonida va ikki yonida bir juft suzgichlari bo’ladi. Hozirgi Boshoqli mollyuskalarning 650 ga yaqin turi okean va ochiq dengizlarda tarqalgan, 2 ta (to’rt jabralilar, ikki jabralilar) kenja sinfga bo’linadi. To’rt jabralilar eng qadimgi sodda tuzilgan (masalan, Nautilus), ikki jabralilar esa qolgan barcha hozirgi mollyuskalarni o’z ichiga oladi. Pelagik va dengiz tubida hayot kechiradi. Yirtqich, bentofag va plantofag oziqlanadi. Ko’pchilik Boshoqli mollyuskalar go’shti uchun ovlanadi. Ayrim turlari farmatsevtika sanoati uchun xom ashyo hisoblanadi. Dunyo bo’yicha har yili 1,63 million tonnaga yaqin Boshoqli mollyuskalar ovlanadi. Chuchuk suvli ikki pallalilar (FBs) butun dunyo bo'ylab chuchuk suv ekotizimlarida umurtqasiz hayvonlarning eng keng tarqalgan guruhlari qatoriga kiradi va bentik (ya'ni tubida yashovchi) biomassaning 90% dan ortig'ini tashkil qilishi mumkin (Okland, 1963; Sousa va boshq . , 2008 ) . FBlar taksonomik va biologik jihatdan ajralib turadigan guruhlar bo'ylab tarqalgan 1200 dan ortiq turlarni o'z ichiga oladi, aksariyat turlar (72%) qat'iy Unionida chuchuk suv tartibiga tegishli (Lopes-Lima va boshqalar , 2018).). Ularning (yarim) infaunal, suspenziya bilan oziqlanadigan hayot odatlari va parazit lichinkalar bosqichini o'z ichiga olgan murakkab hayot tsikli tufayli Unionida yashash muhitining antropogen degradatsiyasiga ayniqsa sezgir va eng xavfli taksonomik guruhlardan biridir. Qirqta tur allaqachon yo'q bo'lib ketgan deb taxmin qilingan (Lopes-Lima va boshq ., 2018 ; IUCN, 2021 ), shu jumladan AQSh Baliq va yovvoyi tabiat xizmati tomonidan yaqinda yo'q bo'lib ketgan deb e'lon qilingan sakkiz tur (Biologik xilma-xillik markazi, 2021). Aksincha, Unionida (masalan, Sinanodonta woodiana ) va ko'pincha nounionid FB ordenlari, jumladan Ponto-Kaspiy mioid zebrasi va quagga midiyasi ( Dreissena polymorpha ) ichida bir nechta mashhur invaziv turlar ma'lum., Dreissena bugensis ), veneroid Osiyo qisqichbaqasimon ( Corbicula fluminea ) va mitiloid oltin midiya ( Limnoperna fortunei ), vatani 11 |