N. M. Maxmudov, M. T. Asqarova, I. Yu. Umarov

7.2.1-rasm.Ishsizlikning sabab va oqibatlari.
Respublikamizda ishsizlikning paydo bo‘lish sabablariga ko‘ra quyidagi asosiy turlari ko‘proq uchraydi:


- yashirin, bu asosan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari uchun xarakterlidir va bu haqiqiy ish kuchini kamroq miqdorda talab qiladi. Amalda ishsizlikning yashirin shakli faqat iqtisodiy emas, shu bilan birga siyosiy xususiyatga ham egadir. YAshirin ishsizlik ishlab chiqarishning chuqur tanazzuli sharoitida korxonalarda ortiqcha bandlikning saqlanib qolganligidan dalolat beradi;

- mavsumiy, ma’lum bir mavsumda ish bilan bandlikni ta’minlovchi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash va tayyorlash muddati bilan asoslangan. Uni normal ishsizlik jumlasiga kiritish mumkin. Mavsumiy ishsizlikning hajmi ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklif mavsumiy omillarining baravar ta’sir qilishi sifatida namoyon bo‘ladi;

- texnologik o‘zgaruvchan, bu shakli masalan, fan - texnika yutuqlari
natijasida qo‘l mehnati o‘rnini mashina egallashi natijasida yuzaga keladi;


- tarkibiy, iqtisodiyotning yangi tarmoqlari paydo bo‘lishi yoki eskisiga barham berilishi va mulkchilik shakllarining o‘zgarishi bilan yuzaga keladi.
Ishsizlikning ijtimoiy - iqtisodiy mazmuni, sabablari va turlari nazariy asoslanishi ishsizlik holatining mezonlari va ko‘rsakichlari ochib berilishini taqozo qiladi. CHunki ishsizlikning asosiy mezonlari va ko‘rsatkichlari mehnatga layoqatli aholi oqilona bandligini shakllantirishni tartibga solishda muhim ahamiyatga egadir.
Ishsizlik holatining demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o‘z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish; ishchi kuchi taklifini kamaytirish; ish joylarini ko‘paytirish; iqtisodiy faol aholining mehnatda ishtirokini oshirish; kadrlar malakasi, safarbarligi va raqobatbardoshligini oshirish; aholining mehnat daromadlarini ko‘paytirish va boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ishsizlik ko‘rsatkichlari yordamida aniqlanadi:
- mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni;
- bajarilgan ish vaqtining miqdori;
- aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning hajmi;
- mahalliy va jalb etilgan mehnat resurslarining soni;
- ijtimoiy infratuzilma xizmatlarining hajmi;
- o‘rtacha yillik ish haqi;
- har bir aholining uy-joy bilan ta’minlanishi;
- mehnat resurslarining malaka va ma’lumot darajasi;
- sanoat korxonalaridagi asosiy fondlardan foydalanishning smenalik koeffitsienti;
- ijtimoiy ishlab chiqarishda ish bilan band bo‘lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa miqdori;
-mehnatning umumiy natijalaridan va ijtimoiy infratuzilma xizmatlaridan qanoatlanish darajasi;
- mulkchilikning turli shakllari va mehnatni tashkil qilishning samaradorligi va hokazolar.
YUqorida qayd etilgan mezonlar va ko‘rsatkichlardan ishsizlik holatini tahlil qilish va istiqbollashtirishda hamda uning turli ko‘rinishlari miqdorlarini aniqlashda foydalanish mumkin.
Bizningcha, ishsizlikning turli shakllari quyidagicha aniqlanadi.
A) YAshirin ishsizlik:
I_yash(t)=R_hq (t)-R ni (t), (7.2.1.)
Bu erda: R_hq (t) – haqiqiy band bo‘lgan ishlovchilar soni (hq), ming kishi; R ni – (t) – ish bilan band bo‘lishi zarur bo‘lgan normativ ishovchilar soni(ni), ming kishi.