N muradullaev, Q. R. Rahmonov, T. S. Burxonov, N. Sh. Umarov yer monitoringi



Yüklə 1,23 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/34
tarix25.06.2023
ölçüsü1,23 Mb.
#135053
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   34
Yer monitoringi O‟quv qo‟llanma

Nazorat savollari. 
1. Qishloq xo‟jalik yerlarida tuproq monitoringini o‟tkazish tartibi qanday 
amalga oshiriladi. 
2. Tuproq texnogen buzilishlarini monitoringi qanday o„tkaziladi. 


92 
3. Tabiiy yaylov yerlarida o‟simliklar monitoringi o‟tkazish tartibi qanday 
amalga oshiriladi. 
4. Ma‟lumotlar bankini yaratish va undan foydalanish. 
5. Qishloq xo‟jalik yerlarida yer monitoringini o‟tkazish tartibi 
6. Qishloq xo‟jalik yerlarida monitoring o‟tkazishning umumiy tartibi. 
7. Sugoriladigan yerlarda yer monitoringini o‟tkazish xususiyatlari. 
 
IX-BOB. YER MONITORINGINING ILMIY-TEXNIK TA’MINOTI 
1. Ilmiy texnik-ta’minot to’g’risida tushuncha. 
2. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish. 
3. Yer holatini tezkorlik bilan baholashda qo’llaniladigan texnik 
vositalar. 
Tayanch so‘zlar: topografa - geodezik, tuproqli, meliorativ, yer fondi, Tuproq 
haritasi, erlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi haritasi, erlar ifloslanishi 
haritasi, agrokimyo haritasi. 
Yerlar monitoringini olib borish uchun axborotni turli xil tasvirlar, 
qidirishlar, izlanishlar, taftishlar (topografa - geodezik, tuproqli, meliorativni). 
Maxsus kuzatishlar (uyumlar, sellar), zond bilan masofali tekshirishdan foydalanish 
bilan yer usti tasviri va kuzatishlar o‟tkazish natijalari ta‟minlaydi. Arxiv (fond) 
ma‟lumotlari ham foydalaniladi. 
Yaqin vaqtga qadar ko‟pgina kuzatishlar, taftishlar va tasvirlar yer fondini 
o‟rganish maqsadida o‟tkazadigan turli vazirliklar va muassasalar tarmoq me‟yoriy 
- texnik xujjatlar asosida bir biridan ajralgan holda bajariladi. 
Ayni vaqtda yerlarni o‟rganish masalasi yagona davlat yondoshuvini talab 
qiladi, chunki yer tabiat muxini aynan muhim qismidir, o‟rmon va qishloq xo‟jaligi 
ishlab chiqarishi uchun asosiy ishlab chiqarish vositasidir, shuningdek xalq 
xo‟jaligining barcha korxonalari va tashkilotlarini joylashtirish uchun bazisli 
makondir. Yerlar monitoringi boshqa barcha tabiiy rel‟ef kadastrlar va 
monitoringini bog‟lovchi xol bajaradi va davlat maqomiga ega bo‟lishi kerak. 


93 
Ierarxiyaning turli xil darajasida ekologik vaziyat axborot (ayrim korxonadan 
boshlab va dunyo miqyosi darajasigaga) ekologik vaziyatining axborot portori deb 
atalishi yordami bilan namoyon etadi, u joyning kartografik asosiga kiritilgan 
grafikli ma‟lumotlarni ifodalaydi. 
Axborot portretining xal qiluvchi qobiliyati ayrim detallarni kurish qobiliyati 
kartoosnovadan foydalanish masshtabiga bog‟liq, u maxalliydan to dunyo mikyosi 
darajasiga ko‟payadi. Masalan, axborot portretida monitoringining maxalliy 
darajasiga barcha emissiya manbalari sanoat korxonalarining ventilitsion trubalari 
va boshqalar - mintaqa darajasida esa ta‟sir ko‟rsatishning manbalari yakin 
joylashganlari bitta guruxli manbalarda kushilib ketadilar. Federal darajada 
axborotning fazoviy umumlashuvi yanada ko‟proq kuzatiladi statsionar va kuchma 
laboratoriyalar etalon uchastkalar, poligonlardan foydalanish bilan barcha 
toifadagilar bo‟yicha yer ustidagi kuzatishlar o‟tkaziladi har bir laboratoriya aniq 
hududga berkitiladi, standart uskunalar va uslubdan foydalanadi. Laboratoriya 
eksperimental asosida yetarligi katta hududda majmuali agroekologik taftishni 
bajarishi mumkin. 
Laboratoriya 9 ta yoki 3 ta kuchma sublaboratoriyalar bloki, xayotini 
ta‟minlash bloki, bazani laboratoriyadan iborat. 
Bazani laboratoriya bloki barcha mujmuaning markaziy zvenosini ifodalaydi. 
Blok qabul qilish apparaturasiga, ro‟yxatga olish, ma‟lumotlarni boshlangich 
umumlashtirish, axborotlarni saklash va uzatishlarni uz ichiga oladi. Bazani 
blokning vazifasi - ob‟ektning kengaytirilgan tiplari bo‟yicha har xil parametrlarni 
ekspress-taxlili, chunonchi agar agroekologik yoki tuproq monitoringi olib 
borilayotgan bulsa, unda tuproqlar holati (monometriya, spektrometriya, 
xronometriya, radiometriya va boshk.) nazorati bo‟yicha barcha taxlillar bajariladi. 
Hayotni ta‟minlash bloki barcha laboratoriya majmuasining ishga 
layokatligini tutib turadi, ya‟ni xo‟jalik vazifasini, energiya bilan ta‟minlash, aloka, 
servis xizmati vazifalarini va boshk. sublaboratoriya bazaviy laboratoriyaga 
kushimchaligini ifodalaydi va taftish nuktalar sonini kengaytirishga imkon beradi. 
Sublaboratoriya parametlar kiskartirilgan to‟plami bo‟yicha ekspress-taxlilini 


94 
bajaradi. Bitta kuchma laboratoriya majmuasi bazaviy laboratoriya kuyilgan joydan 
20-30 km masofada ikkita, uchta sublaboratoriyaga ega bo‟lishi mumkin.
Sublaboratoriya muxtor ishlashi ham mumkin. Texnika vositalari yordam 
bilan axborotlarga ishlov berish va tezkorlik bilan olishning yer ustidagi chakkon 
ulchov-axborot majmualaridan foydalaniladi. 
Birok muntazam nazoratning an‟anaviy yer ustidagi uslubi juda kimmat va 
turli xil kasb mutaxassislarning ko‟pchiligini jalb qilishni talab etadi. 
Kosmosdan yerni zond bilan masofani tekshirish olinadigan axborotni 
anchagina arzonlashtirishga imkon beradi, chunki shu bilan birga monitoring oddiy, 
tez va hammabop vositalar bilan amalga oshiriladi. Zond bilan masofali tekshirish 
uslubi - bu o‟lchash ma‟lumotlari bo‟yicha ob‟ektlar xakida axborot olishdir, ya‟ni 
ular bilan to‟g‟ri aloka kilmasdan turib. 
Masofani monitoring - bu uchuvchi yoki kosmik apparatlar, shuningdek uzok 
aloka vositalari orkali axborotni uzatuvchi va avtomatik qayd qiluvchi yer ustidagi 
apparatlar yordami bilan amalga oshiriladi. 
Yer fondini zond bilan masofali tekshirish uchun video- fotoaxborotlar 
beruvchi (radioalokatorlar, TV-kanallari va boshqalar) uskunalar va priborlardan 
foydalaniladi. 
Yer fondini zond bilan masofali tekshirish priborlar va uskunalarning ikkita 
asosiy guruxlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi. 

Video va foto axborot beruvchi (aerofotoapparatura, ko‟pzonali 
skanirlaydigan moslama, radiolokatorlar, TV-kameralari va boshqalar priborlar); 

Trassali guruxlar (spektrometlar SVCh va radiometrlar, IK va boshqa) 
priborlari. Samolet skaneridan foydalanish bilan keyinchalik ma‟lumotlarga 
EHMda ishlov berish yo‟liga kariyib 20 mln.ga. Maydonga urtacha masshtabli 
harita tuzishga imkon beradi, aerosizualx va yer ustidagi baholashga asoslangan 
tabiiy yem-xashak yeri va bugi yaylovlari o‟simliklari to‟g‟risida axborotlar 
olishning an‟anaviy uslubi esa vaqt sarf qilishini nazarda tutadi. Bu geobotaniq 
haritani yangilash muddatini baz‟an 15 yilgacha tuzadi. 
Kosmik apparatlar va baland uchadigan samolyotlar bilan tasvirga olish 


95 
yerlar holatining federal (geobal) va mintaqa darajasida tavsiflash uchun olib 
boriladi. 
Kichik aviatsiya yordami bilan kuzatish va tasvirlar - maxalliy monitoring 
uchun va aerokosmik axborotlarini oydinlashtirish uchun olib boriladi. 
Yer holatini aniqlash paytida kosmik fotoaxborotni jalb qilish urganiladigan 
ob‟ektlar fotoplani, rangi, geometrik xajmi va tasvirning boshqa xususiyatlarini 
bilish yo‟li bilan landshaftning jismoniy unsurlarini aniqlashdir. 
Tabiiy jarayonlarning anchagina soni tasvirda to‟g‟ri in‟ikosini topmaydi. 
Ularni aniqlash bilan vosita deshifrovka belgilari asosida amalga oshiriladi. 
Masalan, bilvosita belgilar bo‟yicha yer osti suvlash ba‟zi bir tuproq farqlari, 
tabiiy resurslar rivojlanish bosqichlari yerlar namligining ortishi deshifrovka 
kilinadi. 
Kosmik fotosuratlardan foydalanish samaradorligi axborot xajmining yuqori 
xal qilish kobiliyati bilan bog‟langan. 
Yerlar kartografik holatini quyidagi haritalar to‟plami bilan tafsiflash 
mumkin bo‟ladi: 
1. Yerlar foydalanishi haritasi (maqsadli vazifalari - ekinzorlar, o‟rmonlar, 
pichanzorlar, butazorlar va boshqalar). 
2. Landshaftli harita (landshaftlar turli xil shurlash geomorfologiyasi). 
3. Tuproqlar deflyatsiyasi va eroziyasi haritasi. 
4. Tuproq haritasi. 
5. Yerlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi haritasi. 
6. Yerlar ifloslanishi haritasi. 
7. Agrokimyo haritasi. 
8. Chirindining disbalans haritasi va boshqalar. 
U yoki bu xo‟jalik hududi rivojlanishining iqlim sharoiti tuprogi 
geologogeomorfologik ishlab turishini hisobga olish bilan har bir aniq tuman 
(mintaqa) uchun shunga uxshash kartalar tarkibi aniqlanadi. 
Tabiiy resurslar va yerlar monitoringini yuritishni ta‟minlash uchun yer 
satxini zond bilan masofali tekshirish uslublari va aerokosmik vositalarini tadbik 


96 
etishda fotografik va kartografik materiallari bilan turli xil texnika vositalari va har 
xil balandlikdan ro‟yxatga oladigan turli videoma‟lumotlarining masshtablarini 
barcha kushib olib borish vazifasini kuyadi. 
Odatga kura, bog‟lanish jarayoni tajribali deshifrovkachilar ishini uz ichiga 
oladi, ular tasvirlarning fotoplani, rangi, geometrik xajmi va boshqa uziga xos 
xususiyatlari bo‟yicha landshaftning u yoki bu xususiyatini deshifrovka qilish 
mumkin. 
Agrokosmik monitoringining afzalligi axborot olishni yuqori darajada 
tezkorligidir, uning xozirgi zamon hisoblash texnikasi yordami bilan ishlov berish 
imkoniyatidir foydalanishni tashkil qilishi va klassifikatsiyasi saklashishidadir. 
Masalan, 
harobalashishning 
quyidagi 
parametlarini 
aniqlaydi. 
Yaylovlar 
biomassasini, qishloq xo‟jaligilari hosildorligini, yer qatlamining chiqindisi 
kuvvatini, tuproq qoplamining kalinligina, zamin suvlari darajasi, chiziqli va 
tekislik tuproq eroziyasini, o‟simlik turlarini (tabiiy va qishloq xo‟jaligi ekinlari) 
ularning fazalari va vegetatsiyasini va sh.k.), favkulotdagi ekologik vaziyatni 
nazoratini paytidagi bevosita foyda mamlakatning barcha mintaqalarida 
ist‟emolchilarni ekspress-axborot bilan ta‟minlash, avariyalar oqibatini prognozik 
baholash va tabiiy-texnogendan kelib chikkan kadastrlar monitoringining operativ 
kosmik vositalari olib keladi. 
Yerni zamon bilan masofali tekshirishning iqtisodiy samaradorlik hisobi juda 
baland. Masalan, ba‟zi ma‟lumotlarga kura gidrometeorologik ta‟minlashda 
yo‟ldosh axborotidan foydalanish iqtisodiy harajat va zararni oldini olish summasi 
uni olishdagi harajatlardan 10-15 barobar oshib tushadi. 
Uzok shimol sharoitida tuproq qoplamining monitoringi uchun zond bilan 
masofali tekshirishni tadbik etish quyidagi asosiy tabiiy ob‟ektlarini bilib olishni 
ta‟minlaydi. 
Skanerli tasvirlar bo‟yicha lishayniklar va yashil butazorlar hisoblanadi: 
spektrozonali aerorasmga olish bo‟yicha yaprokli o‟rmonlar, kriogenga oid 
jarayonlar va ularga xos rel‟efning shakllari deshifrovka kilinadi; radiolakatsionli 
tasvir suv ob‟ektlari yakinidagi yerlar suv bosish darajasi to‟g‟risida, botqoqlar va 


97 
siyrak o‟rmonlar botqoqlanishining joylashishi to‟g‟risida axborotlar beradi. Shu 
bilan birga masofali monitoringning yo‟ldoshdan havodan yerda olinadign turli xil 
ma‟lumotlar urtasidagi korrelatsiyalar izlashga asoslangan metodologiyasi yerda 
tekshirilgan ma‟lumotlar bilan taqqoslash bo‟yicha axborotlarning bir qismi 
yukolishi nazarda tutiladi. 
Shuning uchun yerlar monitoringining eng maqsadga muvofiq va samaralisi 
bo‟lib, u uch xil darajadi tuplangan: yerdan (ma‟lum vaqtda tuplangan axborotlar), 
havodan (yengil samolyotlarda uchib muntazam razvedka olib borish yordami 
bilan) va kosmosdan (yo‟ldosh tizimlari bilan rakamni ma‟lumotlar yoki vizualx 
uzaykichlar yordamida) ma‟lumotlar bir vaqtda foydalanish kiritiladi. 
Yerlar holatini tezkorlik bilan baholash uchun texnik vositalar majmuasi 
quyidagi vazifalarni yechadi: 
- energetika, sanoat va aloka tizimlari tabiiy komplekslarini ularning ekologik va 
funksional holatini baholash maqsadida yerlar hududini yer ustida va masofali 
taftish qilishni tezkorlik bilan o‟tkazish; 
- kartografik ishlarni ta‟minlash uchun aerosurat o‟tkazish; 
- o‟rmon va suv fondi ob‟ektlari, hududlar urbanizatsiyalashuvi, salbiy 
jarayonlari geologik va gidrogeologik jarayonlar monitoringini amalga oshirish. 
- tabiiy va texnogen tavsifining favkulotdagi vaziyatlar oqibatlari va 
masshtablarini baholash va bilib olish; 
- davlat yer kadastri va yerlardan foydalanish hamda muhofaza qilishning 
davlat nazoratini axborot bilan ta‟minlanishi; 
- O‟zbekiston Respublikasi davlat xokimiyat organlari boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish maqsadida tabiiy va xo‟jalik hududlari holati to‟g‟risida tezkor va 
ishonchli axborotlar olish: 
- avtomatlashtirilgan ma‟lumotlar bazalarini yangilash va yaratish. 
Ifloslanish manbalari va tabiat muhiti atrofining holatini nazorat qilishni 
instrumental va axborot bilan ta‟minlash bo‟yicha ishlar rivoji to‟g‟risidagi qaror 
bilan muvofiqlikda, ifloslanish manbalari tabiat muhiti atroflari holati ustidan 
hududiy va maxalliy darajalari YeGSEM 1999-1997 va 2000 yil kuzatishlarning 


98 
uchadigan tiplovoy avtomatlashtirilgan tarmog‟ini instrumental ta‟minlashni 
yaratish (TASNOS) dasturi ishlab chikilgan. 
YeGSEM ishlab turishini ta‟minlash va tashkil qilish ekologik monitoring-
muvofiqni ilmiy bazasini yaratishni talab qiladi va binobarin ilmiy ishlarni keng 
doiradagi muammolar bo‟yicha o‟tkazishni ham. 
Ekologik monitoringning ilmiy bazasi «O‟zbekistonning ekologik 
xavfsizligi» dasturi doirasida yaratiladi. Ilmiy tekshirish ishlarining birlamchiligini 
aniqlash va rejalashtirish paytida YeGSEM yaratishda talay kapital qurilish mablagi 
talab qiladi. U bir andozali loyihalar va qarorlardan maksimal foydalanish 
hisobidan, texnik vositalar unifikatsiyasi, YeGSEM ishlab turishni ta‟minlashning 
har xil turlari va uslubi foydalanish harajatlarni jiddiy kamayishga olib ketishi 
mumkin bo‟ladi. 
Ekologik monitoringning mintaqa tizimlarini tashkillatirishga yagona ilmiy 
uslubiy yondoshuvni shakllantirish uchun, ekologik monitoringning xuddiy 
tizimlari rivojlanishi, tabiat muhofaza faoliyatini boshqarish prinsiplarini amalga 
ishlab chiqish uchun viloyatlar hududida eksperimental mintaqa tizimlarini yaratish 
bo‟yicha katta xajmli ishlar amalga oshirilmokda. 
Eng oldingi tartibda hududiy darajada kuzatishning turlicha idoralar tizimida 
olinadigan ekologik ma‟lumotlar taxlili va to‟plashning axborot tizimlari ishlab 
turishining me‟yoriy asosi ishlab chikilmokda. 
Kuzatishning barcha yo‟nalishlari bo‟yicha YeGSEM realizatsiya qilish 
paytida davlat va idora xizmati hamkorligini tashkil qilish eng murakab va eng kam 
olga siljigan vazifalardan iboratdir. Fakat ayrim mintaqalarda kuzatish xizmatining 
davlat va nodavlat mintaqasi darajasidagi viloyatlarda YeGSEM da ishtirok etish 
reglamentatsiya ta‟minlovchi me‟yoriy xujjatlar yigimini yaratish boshlangan. 
Ishlarning bu yo‟nalishi intensifikatsiyani talab qiladi, chunki xozirgi vaqtda 
federal darajada va federatsiyasi sub‟ektlari darajasidagi ekologik monitoringning 
tizimlari integratsiyasi masalasi eng dolzarb masala bo‟lib kelmokda. 
O‟zbekiston YeGSEM yaratish bo‟yicha ishlarning muhim tarkibiy qismi 
atrof muhitga va bio antropogen ta‟sir ko‟rsatishning manbalari monitoringini 


99 
tashkil etishdir. 
Antropogen ta‟sir ko‟rsatish manbalari monitoringi tizimi atrof muhitga 
ifloslantiruvchi moddalar tushishini tafsiflaydigan ko‟rsatkichlar to‟g‟risida 
miqdoriy ma‟lumotlar olishga muljallangan. 
Antropogen ta‟sir ko‟rsatish manbalar holatini nazorat qilish va kuzatish 
vositalari ekspluatatsiyasi va yaratish uchun mas‟uliyat tabiatdan foydalanuvchilar 
hammasiga 
yuklatiladi. 
Tabiatdan 
foydalanuvchilar 
kuzatish 
vositalarini 
ekspluatatsiya qilishning to‟g‟riligini O‟zbekiston tabiat vazirligining hudud 
organlari nazorat qiladilar. Bir birining huquq va burchi, shuningdek YeGSEM 
bilan tabiatdan foydalanuvchilar o‟zaro ta‟sir tartibi (nazorat va kuzatish qilishda 
ta‟sir ko‟rsatishi ) «YeGSEM to‟g‟risidagi nizom» va viloyatlar, tumanlar 
hududlarida ekologik monitoringni yuritish to‟g‟risidagi nizomlar bilan 
reglamentatsiya kilinadi. YeGSEM kator tajriba hududlarida shunday nizomlar 
ishlab chikilgan. 
O‟zbekistonning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) Yer ustidagi turli 
xil kuzatishlar (topografo-geodezik, tuproq, meliorativ va boshk.) va zond bilan 
masofali tekshirish (kosmik va aerotasvir), arxiv ma‟lumotlaridan foydalanib taftish 
o‟tkazish yordami bilan turli xil mintaqa ma‟lumotlar banki shakllanadi. 
O‟zbekiton Respublikasi yerlar monitoringining federal dasturi «Yerlar 
monitoringining axborot bazasi» bulimida O‟zbekiston yerlari atlasini tayyorlash va 
tuzib chiqishga shuningdek «O‟zbekiston yerini» avtomatlashtirilgan axborot 
tizimini (AAT) tadbik etish va ishlab chiqishga aloxida urin ajratilgan. 
«O‟zbekiston yeri» AAT O‟zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv 
organlari federatsiya sub‟ektlari, maxalliy uz-uzini boshqarish organlarini axborot 
bilan ta‟minlash maqsadida tuziladi «O‟zbekiston yeri» AAT markazlashtirish 
belgisi bo‟yicha kurilgan uz ichiga bosh markaz (federal darajasi), mintaqa 
markazlari (federatsiya sub‟ektlari darajasi), maxalliy markazlar (shahar, tuman-
munitsipal tashkil topishi). 
Yerlar monitoringi bo‟yicha ishlar yanada rivojlanishi uchun yerlar 
monitoringining texnika va axborot bazalarini yaratish zarur; O‟zbekiston hududida 


100 
bosqichma bosqich yerlar monitoringini yuritishni tashkil etish; ekologik 
monitoring tizimi tarkibida boshqa vazirliklar va idoralar o‟zaro alokadorligida 
yerlar holatini tavsiflaydigan (tuproq hosildorligining kamayishi, yerlar 
meliorativligi bartaraf etilmaganligi, radionuktalar yerlar ifloslanish, texnogenni 
ifloslanish 
va yerlarning buzilishi salbiy geologik jarayonlar yerga harobalashtiruvchi ta‟sir 
ko‟rsatish va boshk.) salbiy jarayonlar axborotdan tula darajada foydalanib ko‟p 
darajali axborot tizimini yaratish. 

Yüklə 1,23 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin