Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Katib Fəxrəddin Əbü’l-Fərəc Əhməd ibn Xəttab Təbrizi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyx Nəcməddin Tahir ibn Əbu Bəkr ibn Mahmud ibn Səid Təbrizi
- Şihabəddin Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Əbdülkərim ibn Əbdussəməd ibn Ənuşirvan Təbrizi
- Qazi Fəxrəddin Əbü’s-Səna Ömər ibn Əbdüləziz ibn Məs’ud əl-Xəlili Təbrizi
- Əbü’l-Həsən Əli ibn Muhəmməd ibn Əli Təbrizi
- Şeyx Fəxrəddin Əbü’l-Fütuh Muhəmməd ibn Əhməd əl-Cə’fəri Təbrizi
- Xətib Əbdürrəhim ibn İbrahim Təbrizi
- Xətib Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əbdülvəhhab Təbrizi
- Qazi Fəxrəddin Əbü’l-Fəzl Əhməd ibn Əbdülməlik Muhəmməd əl-Həddadi Təbrizi
|
Katib Fəxrəddin Əbü’l-Fərəc Əhməd ibn Xəttab Təbrizi Alim və fəizlətli insan idi və İbnü’ş-Şəva adı ilə tanınmışdı. Elxanilər dövləti (1256- 1335) ordusunda katib vəzifəsinə təyin olunmuşdu. Onun atası Təbrizin əyan və əşraf zümrəsinə mənsub idi. Bir müddət Bağdadda Səfiyəddin Əbdülmömin Urməvinin 1506
İbnü’l-Fuvati əsərində onu xeyir-dua ilə yad etmkdədir 1507
. Təəssüf ki, müəllif onun təvəllüd və ya ölüm tarixini qeyd etməmişdi. Katib Fəxrəddin Əhməd Təbrizi təqribən XIII-XIV əsrlərdə yaşamışdır.
ibn Hüseyn əş-Şərif əl-Hüseyni Təbrizi İmam Hüseynin (ا) nəslindən idi. O, alim ailəsində dünyaya gəlmişdi. Atası qazi Məcdəddin Abdullah Mərəndi Təbrizin şafi’i məzhəbinə mənsub tanınmış alimlərindən idi. Fəxrəddin Əbü’l-Məkarim yaxşı təhsil almışdı. Biliyi və bacarığı ilə Təbrizin əyan və əşrafı arasında hörmət qazanmışdı. O, bir müddət Bağdadda yaşamış və bu şəhərin alimlərinin yanında müxtəlif elm sahələrinə dair biliklərə yiyələnmişdi. Elxanilər dövlətində divan katibi və mühasiblik vəzifələrinə təyin olunmuşdu. Katib Fəxrəddin Əbü’l-Məkarim Əhməd Təbrizi Təbriz qazisi Nasirəddin Bəyzavinin (öl. 1289) əsərini ‚Müxtəsər Mənhəcü’l-Vüsul ilə İlmə’l-Üsul‛ adlı ilə ixtisar etmişdi 1508
. Alim h. 719-cu ilin ramazan ayında (oktyabr 1319) vəfat etmişdi 1509 .
1505 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 263. Bu iki əsər İbnü’l-Hacib Düveyninin ‚Kafiyyə fi’n-Nəhv‛ adlı əsərinə yazılmış şərh və təəllüqdür. 1506
Səfiyəddin Əbdülmömin ibn Yusif ibn Faxir Urməvi (öl. 1293) azərbaycanlı məşhur xəttat, bəstəkar və musiqişünas. 1507 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 79. 1508 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 1067. Katib Çələbi Fəxrəddin Əbü’l-Məkarim Təbrizinin adını ‚Əhməd ibn Həsən‛ olaraq qeyd etmiş və h. 746-cı ildə (1345) vəfat etdiyini yazmışdır. 1509
İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 85. Şeyx Nəcməddin Tahir ibn Əbu Bəkr ibn Mahmud ibn Səid Təbrizi Mühəddis idi. Dəməşqdə təhsil almış, bu şəhərin hafiz Yusif əl-Mizzi (öl. 1341), Şəmsəddin Muhəmməd əl-Cəzəri (öl. 1338) kimi tanınmış mühəddislərindən hədis dinləmişdi. Şeyx Həccardan 1510 ‚Səhihi-Buxari‛ni və hədislərin şərhini dinləmişdi. İbn Həcər Əsqəlani onun haqqında məlumat verərkən onun təsəvvüf əhlinə mənsub olduğunu və Sümeysatiyyə xanəgahında yaşadığını qeyd etmişdi. Şeyx Nəcməddin Tahir Təbrizi h. 17 səfər 774-cü ildə (17 avqust 1372) 84 yaşında Dəməşqdə vəfat etmiş və Qasiyyun qəbristanında dəfn edilmişdi 1511 . Onunla eyni dövrdə məşhur mühəddis, müfəssir və tarixçi İbn Kəsir də Dəməşqdəki Əşrəfiyyə hədis mədrəsəsində şeyx Həccarın hədis dərslərini dinləmişdi. Şeyx Nəcməddin Tahir Təbrizi ilə İbn Kəsirin tələbə yoldaşı olduğu ehtimalı var.
Yaşadığı dövrün tanınmış şafi’i alimlərindən idi. H. 667-ci ildə (1269) anadan olmuşdu. Ərdəbildə dünyaya gələn Tacəddin Əli Təbrizdə böyümüş və burada təhsil almışdı. Təbriz mədrəsələrində Qütbəddin Şirazi, Cəmaləddin Həsən Şirazi, Şəmsəddin ibnü’l- Müəzzin, Nizaməddin Tusi, Əlaəddin Nu’man əl-Xarəzmi, seyyid Rüknəddin Ərdəbili və Siracəddin Ərdəbili kimi alimlərdən dərs almışdı. Bu alimlərdən fiqh, fiqh üsulu, hədis, təfsir, ərəb dili və ədəbiyyatı, məntiq, cədəl, xitabət, həndəsə, riyaziyyat və fəraiz elmlərini öyrənmiş, onların yanında Bəyzavi və Fəxrəddin Razinin əsərlərini oxumuşdu. H. 726-cı ildə (1326) Bağdada gəlmiş, buradan həcc ziyarətinə yollanmışdı. Həcc ziyarətindən sonra bir müddət Hicazda qalmış və h. 728-ci ildə (1328) Misirə getmişdi. Misir və Şam vilayətlərinin mühəddislərindən hədis dinləmişdi. Tacəddin Əli Təbrizi fiqh, təfsir, ərəb dili, kəlam, riyaziyyat və fəraiz 1512 sahəsində dövrünün ən məşhur alimlərindən biri idi. Qahirənin Hüsamiyyə mədrəsəsində dərs vermişdi. Onun
1510 Şeyxü'l-müsnid Şihabəddin Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Əbu Talib ibn Ni’mə ibn Həsən əs-Salehi əl-Həccar (öl. 1330) yaşadığı dövrün məşhur mühəddislərindən biri idi və İbn Şıhnə ləqəbi ilə tanınmışdı. Misir Məmlüklü sultanı Nasirəddin Muhəmməd ibn Qəlavun ona dərin hörmət bəsləyirdi. Bir neçə dəfə dərslərində iştirak etmiş və ona öz əli ilə xələt geyindirmişdi. Bax: İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 247. 1511
İBN RAFİ’, əl-Vəfayat, s. 95; İBN HƏCƏR, İbnai’l-Ğumr, C. II, s. 12. 1512
Fəraiz elmi-İslam vərəsəlik hüququ. dərslərinə böyük tələbə qrupları toplaşırdı. Onun zəif hədisləri topladığı iki cildlik əsəri var idi. Şəmsəddin Zəhəbinin ‚Mizanü’l-E’tidal‛ 1513 adlı əsərindəki hədisləri cərh 1514
etmişdi. Nəcməddin Qəzvininin ‚əl-Havi‛ adlı əsərini bir ay ərzində 7 dəfə oxumuş və bu əsərə haşiyə yazmışdı. İbnü’s-Səlahın ‚Ülumu’l-Hədis‛ 1515
adlı əsərini ixtisar etmişdi. Şeyx Tacəddin Əbu Bəkr Təbrizi ‚Məbsutü’l-Əhkam‛, ‚Qistasü’l-Müstəqim fi’l-Hədisi’s-Səhihi’l-Qəvim‛, ‚Kitabü’l-Kafi fi Ülumü’l-Hədis‛ adlı əsərlərdən başqa təfsir, hədis, hədis üsulu, fiqh, fiqh üsulu və riyaziyyata dair onlarla risalənin müəllifi idi 1516
. Alimin ‚Kitabü’l-Kafi fi Ülumü’l-Hədis‛ adlı əsərinin nadir əlyazma nüsxələrindən biri Türkiyədə, Amasiya Bəyazid İHK-də saxlanılır. Bu nüsxə hələ alim həyatda ikən, h. 737-ci (1337) ildə yazılmışdır. Nüsxənin şəxsən şeyx Tacəddin Əbu Bəkr Təbrizinin qələmindən çıxdığı ehtimal olunur. Alim h. 746-cı ilin ramazan ayının 6-sı 1517
(31 dekabr 1345) Qahirədə vəfat etmişdi. Qahirədəki Dəvadariyyə xanəgahının yanındakı qəbristanda dəfn olunmuşdu 1518 .
Şihabəddin Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Əbdülkərim ibn Əbdussəməd ibn Ənuşirvan Təbrizi Hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih idi. Dəməşqdə əl-Mismariyyə səmtində yaşayırdı və İbnü’l-Mükəvvəşə ləqəbi ilə tanınmışdı. O, həmçinin istedadlı şair və ədib idi, çox gözəl şe’rlər yazırdı. Xüsusən Allah Rəsulu (م) haqqında yazdığı ‚Qəsidətü’n-Nəbəviyyə‛ adlı qəsidəsi məşhur olmuşdu. Onun tələbələri arasından Bəhaəddin ibn Xəlil,
1513 İmam Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əhməd ibn Osman ibn Qaymaz Türkmani Zəhəbi (1273-1347) yaşadığı dövrün məşhur mühəddis, tarixçi və bioqrafı idi. Hədis, hədis üsulu, tarix, əqaid, qiraət, fiqh, fiqh üsulu, bioqrafiya, və’z və nəsihət kimi müxtəlif mövzulara aid 230-dan çox irili-xırdalı əsərin müəllifi idi. 1514 Cərh və tə’dil-hədis elmlərindən biridir. Hədisləri nəql edən ravilərin şəxsi keyfiyyətlərini və qüsurlarını bəyan edir. 1515
Şeyx Təqiyəddin Əbu Əmr Osman ibn Əbdürrəhman ibnü’s-Səlah Şəhrizuri (1181-1245) tanınmış mühəddis idi. Bir sıra əsərlələrlə yanaşı Ülumu’l-Hədis (Hədis Elmləri) adlı əsərin müəllifi idi. 1516 ZİRİKLİ, Ə’lam, C. IV, s. 455. 1517 İBN RAFİ’, əl-Vəfayat, s. 54. 1518 SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, c.10, s. 78; SƏFƏDİ, Vafi bi’l-Vəfayat, C. II1, s. 144; İBN QAZİ ŞUHBƏ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə, C. III, s. 142; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VI, s. 665-666; SÜYUTİ, Hüsnü’l-Muhazirə, s. 296; İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 104-105; ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 154-155. Sübki, Səfədi və İbn Qazi Şuhbə alimin künyəsini ‚Əbu Bəkr‛, Əsnəvi isə ‚Əbü’l-Həsən‛ olaraq qeyd etmişdir. Səlahəddin Səfədi onun h. 674-cü ildə (1275) anadan olduğunu qeyd etmişdir. Səlahəddin əl-Əlai kimi alimlər yetişmişdir. Şihabəddin Əhməd Təbrizi h. 735-ci ildə (1335) vəfat etmişdir 1519 .
Qazi Fəxrəddin Əbü’s-Səna Ömər ibn Əbdüləziz ibn Məs’ud əl-Xəlili Təbrizi Təbriz şəhərinin qazisi olmuşdur. Onun atası Ziyaəddin Əbdüləziz Təbrizi də qazi olmuşdu. Qazi Fəxrəddin Əbü’s-Səna Ömər Təbrizin sayılıb seçilən əyanlarından və alimlərindən biri idi. Ölüm tarixi qeyd olunmamışdır 1520 . XIII əsrdə yaşadığı ehtimal olunur.
Yaşadığı dövrün böyük təfsir alimlərindən idi. Əbü’l-Həsən Əli Təbrizi həm də istedadlı şair idi. H. 602-ci (1206) ildə 82 yaşında vəfat etmişdi 1521 .
Şeyx Əlaəddin Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis və fəqih idi. Hədis və fiqh sahələrindəki dərin biliyi ilə yanaşı şeyx Əlaəddin Təbrizi həm də şahmatdakı məharəti ilə məşhur olmuşdu. Yaşadığı dövrün bir çox şahmat ustası onun qarşısında aciz qalmışdı. Bir çox mahir şahmatçını məğlub etmiş şeyx Əlaəddin Təbrizinin ən məşhur rəqibi əmir Teymur (1370-1405) olmuşdu. Məlum olduğu kimi Əmir Teymurun özü də yaşadığı dövrün mahir şahmatçılarından idi. Bu haqda, onun tarixini yazmış İbn Ərəbşah (öl. 1450), maraqlı bir əhvalat da qeyd etmişdir 1522 . Əmir Teymur şeyx Əlaəddinə: ‚həqiqətən şahmatda sənin mislin yoxdu‛ demişdi 1523
. Təəssüf ki, onun haqqında məlumt vermiş
1519 İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, c.1, s. 82, TƏMİMİ, Təbəqatü’s-Səniyyə, s. 244-245; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VI, s. 643. 1520
İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 269. 1521
ZƏHƏBİ, Müştəbih, s. 68. 1522
İbn Ərəbşah öz əsərində belə bir əhvalat nəql etmişdi; bir gün əmir Teymur adəti üzrə rəqibi ilə şahmat oynayırdı. Əmir ‚şah‛ verərək rəqibini sıxışdırıb çətin vəziyyətə salmışdı. Rəqib ‚taxta‛da düşdüyü ‚mat‛ vəziyyətdən qurtulmanın yollarını fikirləşərkən iki qasid xəbər gətirmişdi. Qasidlərdən biri əmirə xanımının bir oğlan uşağı dünyaya gətirdiyini, digəri isə onun əmri ilə Sırdərya çayı sahilində tikilməkdə olan liman şəhərin inşasının başa çatdığı xəbərini gətirmişdi. Əmir Teymur şahmatda rəqibi üzərindəki qələbənin şərəfinə oğlunun adını Şahrux, şəhərin adını isə Şahruxiyyə qoymuşdu. Bax: Şihabəddin Əhməd İBN ƏRƏBŞAH, Əcaibü’l-Məqdur fi Tarixi-Teymur, (Trc. H. Bababekov), s. 38, Daşkənd 2007. 1523
İBN TAĞRIBİRDİ, Mənhəlü’s-Safi, C. I, s. 347. İbn Tağrıbirdi alimin ölüm tarixini qeyd etməmişdir. Lakin əmir Teymurun müasiri olduğunu nəzərə alaraq onun XIV-XV əsrlərdə yaşadığını söyləmək olar.
Mütəkəllim, həmçinin təsəvvüf əhlinə mənsub şeyx idi. İbnü’l-Fuvati onun haqqında yazarkən ‚şeyxü’l-mühəqqiq‛, yəni tədqiqatçı, həqiqəti axtaran şeyx ifadəsini işlətmişdi. O, təsəvvüfdə atası şeyx Tacəddin Əhməd Təbrizinin müridi olmuşdu. Şeyx Tacəddin Əhməd Təbrizi isə şeyx Tacəddin Ömər ibn Muhəmməd Deyləminin müridi olmuş, onun əlindən xirqə geymişdi. Şeyx Tacəddin Deyləmi isə təsəvvüf xirqəsini şeyx Sə’dəddin Muhəmməd ibnü’l-Müəyyəd əl-Həmmuyədən almışdı. Şeyx Sə’dəddin Muhəmməd ibnü’l-Müəyyəd əl-Həmmuyə Cüveyni 1524 (1191-1252) şeyx Nəcməddin Kübranın (öl. 1226) müridlərindən biri və Kübrəviyyə təriqətinə mənsub idi. Bu isə o deməkdir ki, Fəxrəddin Əbü’l-Fütuh Muhəmməd ibn Əhməd əl-Cə’fəri Təbrizi də Kübrəviyyə təriqətinə mənsub sufi şeyxi idi. Şeyx Fəxrəddin Əbü’l-Fütuh Muhəmməd Təbrizi h. 680-ci ildə (1281) vəfat etmişdir 1525 .
Xətib Əbdürrəhim ibn İbrahim Təbrizi Təbrizin məşhur xətib və şafi’i fəqihlərindən biri idi. Təqribən h. 710-cu ildə (1310) anadan olmuşdu. O, fiqh sahəsindəki üstünlüyü və dərin biliyi ilə Təbrizdə ‚əynü’l- füqəha‛, yəni fəqihlərin gözü ləqəbi ilə tanınmışdı. Fihqə dair bir sıra əsərlərin müəllifi idi 1526
. Ölüm tarixi məlum deyil.
1524
‚Risalə dər Tə’vilat‛, ‚Həqaiqü’l-Hüruf‛, ‚Məhbubü’l-Mühibbin və Mətlubü’l-Vasilin‛, ‚Kitabü’l-Məhbub‛, ‚Risaleyi-Zikri-Cəbrail‛, ‚Risalə fi İlmü’l-Hüruf‛, ‚Məhbubü’l-Qülub‛ və ‚Kitabü’n-Nöqtə‛ şeyx Sə’dəddin Muhəmməd Həmmuyənin qələmindən çıxmış əsərlərdir və əlyazmaları İstanbul Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanılır. Doğrusu bunlardan ‚Həqaiqü’l-Hüruf‛ və ‚Risalə fi İlmü’l-Hüruf‛un adları diqqəti cəlb edir. Ümid edirəm ki, bu əsərlər, ümumiyyətlə şeyx Sə’dəddin Həmmuyənin təsəvvüfi irsi, araşdırılaraq Fəzlullah NUEYMİ Əstərabadi və İmadəddin Nəsiminin Hürufilik nəzəriyyəsinə təməl təşkil edib etmədiyi ilə əlaqədar dəyərli nəticələr meydana çıxarılar. Əgər şeyx Sə’dəddin Həmmuyə və onun adı çəkilən əsərlərinin Hürufiliyin meydana çıxmasında hər hənsı bir təsiri olubsa deməli şeyx Fəxrəddin Əbü’l-Fütuh Təbrizinin də bunda müstəsna rolu olmuşdur. 1525 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 303. 1526 İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 10; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 128. Şafi’i məzhəbinə mənsub imam və xətib idi. Dəməşqdə yaşayırdı. O, möminliyi, abidliyi və salehliyi ilə tanınmışdı. H. 977-ci ildə (1569) vəfat etmişdi 1527 .
Qazi Fəxrəddin Əbü’l-Fəzl Əhməd ibn Əbdülməlik Muhəmməd əl-Həddadi Təbrizi Təbriz şəhərinin qazisi olmuşdu. Fəziləti və alicənablığı ilə tanınmışdı. İbnü’l-Fuvati öz əsərində belə yazır: ‚Mən xətib Şihabəddindən soruşdum ki, onun ‚əl-Həddadi‛ nisbəsi ilə tanınmasının səbəbi nədir? O, dedi: ‚Onda Kəbənin açarları var idi, ona görə də o, əl-Həddadi nisbəsi ilə tanınırdı‛. İbnü’l-Fuvati daha sonra ‚bu hər hansı bir insanı etimad və ehtirama şayan etməz‛ deyə qeyd etmişdir 1528 . Nisbəsi ilə maraqlındığı halda çox təəssüf ki, müəllif qazi Fəxrəddinin təvəllüd və ya ölüm tarixini, yaşadığı dövrü qeyd etməmişdir. Qazi Fəxrəddin Əhməd Təbrizinin təsəvvüfə dair qələmə aldığı ‚Siracü’l-Qülub‛ adlı əsərin əlyazma nüsxələrindən biri Qahirə Milli kitabxanasında saxlanılır. Müəllif əsərində toxunduğu mövzuları 41 başlıq altında qələmə almışdı. Bu əlyazma əsərdə müəllifin künyəsi ‚Əbü’l-Fəzl‛ deyil ‚Əbu Hamid‛ olaraq qeyd edilmişdir. ‚Siracü’l-Qülub‛ 1976-cı ildə Əbdüllətif Muhəmməd əl-Əbd tərəfindən Qahirədə nəşr
edilmişdir. ‚Siracü’l-Qülub‛un Türkiyənin əlyazma
əsər kitabxanalarında onlarla nüsxəsi mövcuddur. Bunlardan biri Ankara milli kitabxanasında, ikisi isə Konya BYEK-də saxlanılır. Qazi Fəxrəddin Əhməd Təbrizi h. 485-ci ildə (1092) vəfat etmişdir. Qazi Qəvaməddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əbdülməlik Muhəmməd əl- Həddadi Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Azərbaycan Atabəylərindən Özbəyin (1211-1225) hakimiyyəti illərində Təbriz şəhərinin qazisi olmuşdu. Cəlaləddin Xarəzmşahın Təbrizi işğalından (1225) sonra bir sıra azərbaycanlı bürokratla yanaşı o, da vəzifəsindən azad edilmişdi. Qazi Qəvaməddin Təbrizinin vəzifəsindən azad edilməsinin səbəbi barədə
1527 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s.219. 1528 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 100-101. Kəbə açarlarının bir çox nümunələri var və hal-hazırda muzeylərdə və şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır. Ehtimal ki, belə nümunələrdən biri də qazi Fəxrəddin Təbrizi və onun mənsubu oluduğu ailədə idi. İbnü’l-Fuvatinin bu kimi şeylərə, yəni əşyalara mənəvi və ruhani dəyər ətf edilməsinə etimad göstərməməsi ehtima ki, onun hənbəli məzhəbinə mənsub olmasından irəli gəlirdi.
mənbələr maraqlı məlumat verirlər. Moğol hücumları qarşısında atası Muhəmməd Xarəzmşahla birlikdə öz ölkəsini tərk edib qaçan Cəlaləddin Xarəzmşah Azərbaycan torpaqlarına daxil olandan sonra Atabəy Özbək öz elçi heyətini sultan Cəlaləddinin yanına göndərib onunla razılıq əldə etməyə cəhd etmişdi. Lakin bu cəhd uğursuzluqla nəticələnmişdi. Atabəyin elçi heyətinə daxil olan fəqih İzzəddin Əbü’l-Fəzail ibn Əbdülhəmid Qəzvini (öl. 1250) sultan Cəlaləddinin Azərbaycanı işğal etmək fikrindən daşındırmağın mümkün olmadığını görəndən sonra Xarəzmşahın vəziri Şərəfü’l- Mülklə təklikdə görüşərək özünün Təbriz qaziliyinə təyin ediləcəyinə dair söz almışdı 1529
. Lakin Cəlaləddin Xarəzmşahın Təbrizi ələ keçirməsindən sonra şəhərin hakimi Şəmsəddin Tuğrayini öz vəzifəsində saxlaması səbəbiylə bu iş baş tutmamışdı. Çünki Təbriz qazisi Qəvaməddin əl-Həddadi 1530
Təbrizi şəhərin hakimi Şəmsəddin Tuğrayinin bacısının oğlu idi. Dayısı vəzifədə olduğu müddətcə Qəvaməddin Təbrizinin də qazilik vəzifəsindən azad edilməyəcəyini dərk edən İzzəddin Qəzvini Xarəzmşahın vəziri Şərəfü’l-Mülklə hər dəfə görüşəndə Şəmsəddin Tuğrayinin əleyhinə danışmağa başlamışdı. Nəhayət Şərəfü’l-Mülkün qəlbində Şəmsəddin Tuğrayiyə qarşı nifrət meydana gəlmişdi. Cəlaləddin Xarəzmşah Gürcüstanda hərbi yürüşdə olduğu vaxt Şəmsəddin Tuğrayi Atabəylərə sadiq bəzi köhnə bürokratlar və zadəganlarla birlikdə çevriliş planı hazırlamışdı. Plana görə Təbrizdə qiyam qaldırılandan sonra atabəy Özbəyin əsgərləri ilə gürcü ordusu birləşərək xarəzmliləri ölkədən qovub çıxaracaqdılar. Lakin Təbrizdə olan Şərəfü’l-Mülk bu plandan vaxtında xəbərdar olmuş və sultana bildirmişdi. Cəlaləddin Xarəzmşah gürcü ordusunu məğlub etmiş və Təbrizdəki qiyamın da qarşısını ala bilmişdi. Şəmsəddin Tuğrayiyə yaxınlığı ilə tanınan bir sıra şəxslər edam və həbs edilmişdilər. Şəmsəddin Tuğrayi də həbs edilmişdi. Cəlaləddin Xarəzmşah ordusu ilə Təbrizin qala divarlarının yaxınlığında ikən atabəy Özbəyin xanımı Məlikə xatun qala divarlarının üstündən şəhəri mühasirədə saxlayan orduya tamaşa etmişdi. Bu qadın İraq Səlcuqlu sultanı III Toğrulun (1176-1194) qızı idi.
1529
NƏSƏVİ, Siyrətü’s-Sultan Cəlaləddin Məngübərti, s. 208. 1530
Nəsəvinin əsərində bu qazinin nisbəsi ‚Həddadi‛ deyil ‚Cidari‛ kimi yazılmışdır. Ehtimal ki, buna əlyazmanın təhqiqi vaxtı naşirlərin ‚١قاكؼ‛ni ‚١ناكظ‛ kimi oxumaları səbəb olmuşdur. Ərəbcə əlyazma əsərlərdə ‚ra‛ ilə ‚dad‛ hərflərini bəzən bir-birindən ayırmaq çətin olur. Yaxud da Nəsəvinin özü səhvən ‚Həddadi‛ni ‚Cidari‛ kimi yazmışdır. Nəsəvidən başqa bu barədə məlumat verən mənbələrin heç birində Qəvaməddin Təbrizinin nisbəsi ‚Cidari‛ kimi qeyd olunmamışdır.
Cəlaləddin Xarəzmşah Təbrizi alandan sonra Məlikə xatunu mühafizə dəstəsi ilə birlikdə onun öz mülkü olan Xoy şəhərinə göndərmişdi. Məlikə xatun bir müddət sonra Xoydan Cəlaləddin Xarəzmşahın yanına adamlarını göndərərək onunla evlənmək istədiyini bildirmişdi. Sultan Cəlaləddin onun bu təklifinə müsbət cavab vermiş, lakin qazi Qəvaməddin Muhəmməd əl-Həddadi Təbrizi evli bir qadının başqa biri ilə evlənməsinin mümkün olmayacağını bildirib buna mane olmuşdu. Bu vaxt İzzəddin Qəzvini özünün Təbriz qaziliyinə təyin olunacağı təqdirdə bu işi həll edə biləcəyini bildirmişdi 1531 . Beləcə İzzəddin Əbü’l-Fəzail Qəzvini öz istəyinə nail olmuşdu. O, yalançı şahidlərdən güya atabəy Özbəyin nə vaxtsa öz kölələrindən biri barədə ‚əgər onu öldürsəm arvadım boş olsun‛ dediyini, daha sonra həmin köləni öldürdüyünü və beləcə boşanmanın gerçəkləşdiyinə dair ifadə almışdı. Qazi İzzəddin Qəzvininin məsələni beləcə ‚həll‛ etməsindən sonra Cəlaləddin Xarəzmşah Məlikə xatunla evlənmişdi 1532
. Sabiq qazi Qəvaməddin Muhəmməd Təbrizi vəzifəsindən azad ediləndən sonra Xarəzmşahın vəziri Şərəfü’l-Mülk onu dayısı Şəmsəddin Tuğrayi və digər qiyamçılarla əlbir olmaqda ittiham edib həbs etdirmişdi. Xarəzmşahın rəsmi salnaməçisi Nəsəvi bunun iftira olduğunu, qazi Qəvaməddin Təbrizinin qiyamçılarla əlbir olmadığını qeyd edir. Qəvaməddin Təbrizi vəzir Şərəfü’l-Mülkə 10 min dinar rüşvət ödədikdən sonra həbsdən çıxa bilmişdi 1533 .
Nəsəvi atabəy Özbəyin baş verənlərdən sığındığı Əlincə qalasında xəbər tutduğunu qeyd edir. O, Cəlaləddin Xarəzmşahın Məlikə xatunla evləndiyini eşidəndə bu xəbəri gətirəndən bunun arvadının istəyi ilə yoxsa zorakılıqla olduğunu soruşmuşdu. Məlikə xatunun könüllü Cəlaləddin Xarəzmşaha ərə getdiyini eşidəndə isə atabəy Özbək qızdırmadan yatağa düşmüş və bir neçə gün sonra qəhrindən ölmüşdü 1534
. Təbriz qaziliyi İzzəddin Qəzviniyə də uzun müddət qismət olmamışdı. Xarəzmşahın səfir olaraq Suriya hökmdarı məlikü’l-müəzzəm İsa ibn Adil Əyyubinin (1218-1227) sarayına göndərdiyi qazi Mücirəddin Ömər Xarəzmi geri qayıdarkən Dəməşq qazisi Nəcməddin Xəlili də Əyyubilərin səfiri olaraq özü ilə birlikdə Azərbaycana gətirmişdi.
1531 RƏŞİDƏDDİN, Cəmiü’t-Təvarix, C. I, s. 243; NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 207; BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 124. 1532
İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 392-394; NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 207. 1533
NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 255. 1534
NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 207. Onlar vəzirin qəbulunu gözləyərkən qazi Mücirəddin qazi Nəcməddinə ‚qazi İzzəddinin sənə dediklərin vəzirə de‛ demişdi. Lakin qazi Nəcməddin Xəlil bundan imtina etmişdi. Qazi Mücirəddin Ömərin onu dilə tutmasından sonra Şərəfü’l-Mülklə görüşərkən səfir vəzirə demişdi: ‚qazi İzzəddin Qəzvini mənə ‚sizin hömdarınız (məlik İsa ibn Adil Əyyubi) nə fikirləşir? Nə vaxt öz doğma qardaşlarını rahat buraxıb bunlarla (xarəzmlilərlə) məşğul olacaq? Allaha and olsun ki, qardaşlarının düşmənliyi onun üçün bu qaragüruhun (xarəzmlilərin) dostluğundan daha xeyirlidir. O, bir gün bu dostluqdan ötrü peşman olacaq, sonra peşmançılıq da ona fayda verməyəcək‛ demişdi. Vəzir Şərəfü’l-Mülk bunu eşidəndə bərk qəzəblənmişdi. O, qazi İzzəddin Qəzvinini çağırıb səfirlə üzləşdirmişdi. Bəlağət sahibi qazinin nitqi qurumuş, kəkələməyə başlamışdı. Vəzir isə ona ‚əgər yaşına və alimliyinə hörmət olmasaydı kəskin qılınc indi kəlləni uçurmuşdu. Rədd ol buradan, yaramaz!‛ deyib hüzurundan qovmuşdu. Qazi İzzəddin Qəzvini vəzifəsindən azad olunaraq əmlakı müsadirə edilmişdi 1535
. Məlikə xatuna gəldikdə isə İbnü’l-Əsirin yazdığına görə evləndikdən bir müddət sonra Cəlaləddin Xarəzmşah bu qadına əsla maraq göstərməmiş və ona iltifat etməmişdi 1536
. Nəsəvinin yazdığına görə Cəlaləddin Xarəzmşah evləndikləri vaxt ona sahib olduğu Xoyla yanaşı Səlmas və Urmiyə şəhərlərinin də hakimliyini vermişdi 1537
. Belə anlaşılır ki, bu qadının Cəlaləddinə ərə getməkdə məqsədi hökmdar arvadı olaraq qalmaq idi. Hömdarın kim olduğunun isə elə də əhəmiyyəti yox idi. Çünki mənbələrin verdiyi məlumata görə bu qadın atabəy Özbəklə evli olduğu vaxtlarda dövlət işlərinə müdaxilə edirdi və idarəçilikdə söz sahibi idi. Belə ki, nə atabəy Özbəyin, nə də hər hansı bir dövlət məmurunun sözünün onun yanında keçərliliyi yox idi 1538 .
Mərhum akad. Ziya Bünyadov, bir əvvəlki bioqrafiyada sözü gedən, qazi Fəxrəddin Əbü’l-Fəzl Əhməd Təbrizinin qazi Qəvaməddin Əbu Abdullah Muhəmməd Təbrizinin oğlu olduğununun ehtimal edildiyini yazmışdır 1539
. Lakin hadisələrin tarixi bunun mümkün olmadığını göstərir. Belə ki, qazi Fəxrəddin Əbü’l-Fəzl Əhməd Təbrizi 1092-ci ildə ölmüşdü. Burada sözü gedən və qazi Qəvaməddin Əbu Abdullah Muhəmməd
1535 NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 208. 1536 İBNü’l-ƏSİR, Kamil fi’t-Tarix, C. XII, s. 429. 1537 NƏSƏVİ, həmin əsər, s. 207. 1538 İBNü’l-ƏSİR, həmin əsər, C. XII, s. 429. 1539 BÜNYADOV, Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 183. Təbrizinin də daxil olduğu bu hadisələr isə XIII əsrin ilk rübündə baş vermişdi. Bu iki şəxs sözsüz ki, eyni soydan və qohum idilər. Lakin bu qohumluq əlaqəsinin necəliyin dəqiqləşdirmək təəssüf ki, mümkün deyil.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|