Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
6.3.4. Ta’lim jarayonini boshqarish nazariyalari 
Boshqarish 
tushunchasi 
kibernetika 
faniga 
ilmiy 
– texnika 
revolyusiyasining natijasida xalq xoʻjaligining tarmoqlarini idora qilish sifatida 
(avtomat moslama, pult boshqarish, programmalashtirilgan elektron hisoblash 
mashinalari, kompyuterlar, displeylar, signalizatsiya, texnik qurilmalar) kirib 
keldi. Mazkur tushuncha asta – sekin yakka shaxs faoliyatiga tadbiq qilina 
boshlandi, pirovardida ta’lim va tarbiya tizimini boshqarishda ham 
qoʻllanilishga kirishildi. 
Ta’limni optimal boshqarish maqsadida sobiq sovet psixologlari “oʻquv 
faoliyatini bosqichli shakllantirish” (P.Ya.Galperin, N.F.Talizina), “oʻqitish 
mazmunini tezlashtirish va murakkablashtirish” (L.V.Zankov), “nazariy 
umumlashtirish va refleksiya” (D.B.Elkonin, V.V.Davidov) gʻoyalarini ishlab 
chiqdilar. Shuningdek, ta’limni algoritmlashtirish, programmalashtirish, 
suggesteziya (G.Lazanov), muammoli vaziyatni tashkil qilish (T.V.Kudryavsev, 
A.M.Matyushkin va boshqalar) nazariyalarini olgʻa suradilar. Mazkur 
gʻoyalarning barchasi rivojlantiruvchi ta’lim samaradorligini oshirishni tadqiq 
qilishga qaratilgandir. 

---

338 
Psixologiya fanida ong va faoliyat birligi prinsipining vujudga kelishi 
psixologik holatlar, xususiyatlar, hislatlar faoliyatda namoyon boʻladi va unda 
shakllanadi, degan yangi tezisni maydonga tashladi. Yangicha bunday talqin 
psixologiya fanining rivojlanishi, sohalarning kengayishi uchun muhim 
imkoniyatlar ochib berdi. Mazkur prinsip I.M.Sechenovning psixik faoliyat 
zamirida boshmiya reflektor faoliyati yotdai, degan ta’limotidan kelib chiqadi. 
Keyinchalik bu gʻoya I.P.Pavlovning ta’limotida rivojlantirildi va qator 
qonuniyatlar kashf etildi. 
Ong va faoliyat birligi prinsipi dastavval S.L.Rubinshteyn tomonidan 
dalillab berildi. Muallif tashqi sabablar, omillar ichki shart – sharoitlarning 
bevosita ta’siri orqali harakat qiladi, deb tushuntirdi. Mazkur muammoga sal 
boshqacharoq yondoshgan P.P.Blonskiy esa insonning barcha faoliyatlari 
ijtimoiy xususiyatga ega ekanligini, shaxsning xatti – harakati jamiyatdagi xatti 
– harakatlarining tarkibiy qismi boʻlishligini ta’kidladi. M.Ya.Basov boʻlsa 
faoliyatni oʻyin, professional mehnat shakllarini ta’riflab, inson shaxsining 
tarkib topishidagi ta’sirini ifodalab bergan. L.S.Vigotskiy talqiniga koʻra, inson 
sirtdan miya bilan aloqa oʻrnatadi, uning yordami orqali gavdasini idora qiladi. 
Odamlarning ijtimoiy aloqalari va xatti – harakatlari imo – ishora va nutqqa 
suyangan holda faoliyatni vujudga keltiradi. A.N.Leontev inson faoliyati psixik 
va amaliy shakllari mavjudligini tavsiflab, bola ongi aynan oʻqish, mehnat, oʻyin 
faoliyatlarini amalga oshirish jarayonida oʻsadi, degan gʻoyani olgʻa suradi. 
Psixologik ilmiy adabiyotlarda oʻquvchilarning oʻquv faoliyatini bavosita 
va bevosita boshqarish imkoniyatlari qayd qilib oʻtilgan. Oʻquv faoliyatining 
boshqarishning eng muhim xususiyatlaridan biri – bu turli usullarni tatbiq etish, 
maxsus ravishda oʻqitishni joriy qilish, har xil xususiyatga molik didaktik 
metodlardan foydalanishdan iboratdir. 
Yu.A.Samarin assotsiatsiyalarga asoslangan holda oʻquv faoliyatini 
boshqarish mumkinligi nazariyasini oʻrtaga tashladi. Assotsiatsiyalar – 
ongimizdagi avvalgi turmush tajribalari bilan belgilanadigan tasavvurlarning 
oʻxshashlik, yondoshlik, qarama – qarshilik belgilariga koʻra, shunga bogʻliq 
boʻlgan boshqa tasavvurlarni hosil qilishdir. Yu.A.Samarin assotsiatsiyalarning 
alohida tomonlarga taalluqli bilimlarni sistemaga tushirish, ma’lum oʻquv 

---

339 
predmetlariga oid bilimlarni tartibga solish, turli fanlardan toʻplangan xilma – 
xil bilimlarni tartibga solish, turli fanlardan toʻplangan xilma – xil bilimlarni 
sistemalashtirish kabi bosqichlarga boʻlib oʻrganadi. 
E.N.Kabanova – Meller har qanday faoliyat u yoki bu usullar yordamida 
amalga oshiriladi va ular oʻsha vositalar yordamida boshqarilishi mumkin, 
deydi. Muallif mazkur aqliy faoliyat usullari oʻz navbatida katta yoki kichik 
sistemaga birlashgan xatti – harakatlar tizimidan iborat deb tushuntiradi. Usullar 
ob’yektiv ravishda tavsiyalar, qoidalar, yoʻriqlar koʻrinishida ifodalanadi. 
Oʻzlashtirilgan oʻquv faoliyati usullari insonning ma’naviy boyligiga aylanib, 
istagan vaqtda yangi vaziyatlarga va sharoitlarga koʻchirilishi mumkin. 
D.B.Elkonin oʻquvchilarni oʻquv faoliyatini boshqarishga oʻrgatish 
uchun: 
1) topshiriqni echish uchun vositalar tanlash; 
2) psixologik topshiriqlarni echish uchun oʻz – oʻzini nazorat qilishni 
amalga oshirish; 
3) bilimlarni oʻzlashtirish darajasini baholash; 
4) oʻz – oʻzini tekshirish; 
5) oʻz oldiga maqsad qoʻya olish; 
6) simvollar bilan predmetning ichki munosabatlari mavjudligini 
tushunish kabi jihatlariga e’tibor qilishni uqtirib oʻtadi. 
Psixologlarning 
tadqiqotlari 
tahlilining 
koʻrsatishicha, 
programmalashtirilgan ta’lim oʻqitishni bevosita boshqarish va nazorat qilish 
imkonini yaratadi. Programmalashtirish prinsipi boʻyicha talaba oʻtilgan 
mavzuni oʻzlashtirmay turib, yangisini egallay olmaydi. Chunki, oʻquv 
materiali qat’iy mantiqiy izchillikda ma’lum boʻlaklarga taqsimlanib 
tinglovchining ongiga uzatiladi. Saboq oluvchi bilimlarning qolgan ulushini 
qabul qilishi uchun u oʻtilgan mavzularni egallagan boʻlishi, topshiriqlarni 
mustaqil echa olishi va savollarga toʻgʻri javob bera bilishi zarur. Bilimlar 
ta’limiy mashinalar, kompyuterlar, displeylar yordamida yordamida talabalar 
miyasiga uzatiladi. Teskari aloqa kanali orqali sub’yekt faoliyatining natijasi, 
mahsuli yuzasidan axborot, ma’lumot, xabar kelib tushishi nazarda tutiladi. 

---

340 
Bilimlarni oʻzlashtirish jarayonini boshqarish muammosi P.Ya.Galperin 
va N.F.Talizina tomonidan oʻrganilgan.ular aqliy xatti – harakatlarni bosqichma 
bosqich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. Mualliflar aqliy xatti – 
haraktlarni moddiy holda tashqi nutq yordamida hamda aqliy shaklda, fikrda 
namoyon boʻlishini izohlab berdilar. Aqliy xatti – xarakatlarning birinchi 
bosqichi rasm, sxema, diagramma va shartli belgilar tarzida oʻz ifodasini topadi. 
Aqliy xatti – harakatlarning ikkinchi bosqichi koʻrgazmalardan olgan
tasavvurlari toʻgʻrisida oʻquvchilarning ovoz chiqarib fikr yuritishidan iboratdir. 
Uchinchi bosqich esa sub’yekt ongida tasavvur, tushuncha, qonuniyat, xossa, 
xususiyat, operatsiya, usul tariqasida namoyon boʻladi. Ana shu bosqichlarni 
talabalarga tushuntirish orqali ularni oʻz – oʻzini boshqarishga oʻrgatish 
mumkin. Biz quyida “oʻquv faoliyatini boshqarishning umumlashgan usullarini 
egallash” nazariyasiga asoslangan holda oʻquv faoliyatini boshqarishni amalga 
oshirish yoʻllarini izohlab berishga harakat qilamiz. Oʻquv faoliyatining 
oʻuvchilar va talabalar tomonidan boshqarish muammosining dolzarbligi, 
birinchidan, 
rivojlantiruvchi 
ta’lim 
strukturasi 
va 
funksiyasining 
xususiyatlaridan, ikkinchidan, oʻquvchi va talaba shaxsini hamda aqliy 
rivojlanishini izchil ravishda oʻrganish ahamiyatidan kelib chiqadi. Oʻquv 
faoliyatini boshqarishning umumlashgan pedmetlar aro usullariga uni 
planlashtirish, oʻz – oʻzini nazorat qilish, oʻzlashtirib olingan bilimlarni va 
ta’limiy usullarni yangi sharoitga koʻchirish, yangisini mustaqil holda topish, 
oʻz oldiga maqsad qoʻya olish, bilimga qiziqishni ongli ravishda idora qilish, 
mustaqil bilim olish yoʻllarini oʻzlashtirish, diqqatni faoliyatda shakllantirish va 
boshqalar kiradi. 
Oʻquv faoliyatini boshqarish deganda, maqsadga yoʻnaltiilgan, 
planlashtiriladigan, 
nazorat 
qilinadigan, 
sistemalashtiriladigan, 
tashkil 
qilinadigan, mustaqil bilim olishga qodir boʻlgan faoliyat tushuniladi va uni 
sistematik ravishda mana bunday shaklda aks ettirish mumkin.