Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Tashqi kuzatish 
Psixik hayot hodisalarini oʻrganishda avvalo tashqi kuzatish metodi tadbiq 
etiladi.
Kuzatishning asosiy xususiyati shundaki, bu metod yordami bilan psixik 
hayotni sezgi organlarimiz bevosita seza oladigan, oʻzimiz bevosita idrok qila 
oladigan faktlari aniqlanadi va tasvirlanadi. Kishining psixik hayotida: mimika, 
imo-ishora, nutq, turli harakatlar va umuman kishining butun xatti-harakati va 
faoliyatini bevosita kuzatish bemalol mumkin.
Psixik jarayonlar bilan bevosita bogʻlangan ba’zi bir fiziologik hodisalar 
turqning oʻzgarishi, nafas olish, qon aylanish va shu kabilarning oʻzgarishi ham 
tashqaridan kuzatilsa boʻladi. Kuzatish ma’lumotlarini soʻzlar bilan tasvir etish 
bilan kifoyalanib qolmay, balki koʻrsatma vositalari, suratga olish, kinoga olish, 
tovushni yozib olish va shu kabi yoʻllar bilan ham qayd qilish mumkin. 
Masalan, bolalar nutqini oʻsib borishini kuzatish yoʻli bilan tekshira olamiz. 
Bunda bolaning soʻz boyligi qanday qilib sekin-asta orta borishini, nutqning 
fonetik tomonini, grammatik tuzilishini shu bola qanday bilib olayotganini qayd 
qilsa boʻladi. Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni oʻzgartirish va yangidan 
koʻrishida duch kelgan toʻsqinlikni va qiyinchilikni engish uchun uning qanday 
zoʻr iroda bilan sabot-matonat koʻrsatishini ham kuzatish yoʻli bilan koʻzdan 
kechirsak va tekshirsak boʻladi. Psixik hayot hodisalarini oʻrganayotganda 
psixologning oʻz-oʻzini kuzatish metodiga ham murojaat qilib turishiga ham 
toʻgʻri keladi.
 
 

---

53 
Oʻz-oʻzini kuzatish 
Nomidan koʻrinib turibdiki, tadqiqotchi oʻz-oʻzini kuzatish bilan oʻzidagi 
psixik hodisalarni tekshiradi. Bu holda tadqiqotchi psixik jarayonlar va 
holatlarning ichki tomoni - odamning sub’yektiv kechinmalari qanday roʻy 
bersa, ularni shu holida tasvir etish va aniqlab olishga intiladi. Psixolog oʻz 
tadqiqotlarida tekshirilgan kishilarning oʻz-oʻzini kuzatib olgan ma’lumotlariga 
ham asoslanadi. 
Psixologiya vujudga kela boshlagan V asrdan tortib to bizning 
eramizgacha va XIX asrning deyarli oxirigacha oʻz-oʻzini kuzatish metodi yoki 
introspektiv metod ruhiy hayot hodisalarini bilishning birdan-bir metodi boʻlib 
keldi desa boʻladi. 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab oʻz-oʻzini kuzatish metodiga 
tanqidiy koʻz bilan qaraladigan boʻlib qoldi. Bu metodning bir qancha 
kamchiliklari borligi ma’lum boʻldi. 
Oʻz-oʻzini kuzatishda tadqiqotchi ham tekshiriladigan ob’yektga, u ham 
tekshiruvchi ob’yektga boʻlinib qolishi bu metodning eng muhim kamchiligi 
ekanligi koʻrsatildi. Holbuki, normal kishilar shaxsining amalda bunday 
«boʻlinib ketishi» mumkin emas. 
Oʻz-oʻzini kuzatishda psixik hodisalarni (masalan, shodlik yoki qaygʻu 
hissini, tafakkur jarayonini) ham boshdan kechirish, ham shu hodisalarni 
oʻrganish juda qiyin ekanligi, ba’zan esa butunlay mumkin boʻlmasligi koʻrsatib 
oʻtildi. 
Oʻz-oʻzini kuzatish metodining cheklanganligini ham uning kamchiligi 
deb bilish kerak. Psixolog oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan faqat oʻz psixikasini 
oʻrganadi-da, axir. Shunday boʻlgach, odam psixikasi haqidagi fan faqat 
psixologlarning oʻz psixologiyasiga aylanib ketadi. Bunday psixologiya 
madaniy taraqqiyot jihatidan yuksak darajada turgan, oʻz ixtisosiga koʻra oʻzini-
oʻzi kuzata oladigan va oʻzini-oʻzi muhokama qila oladigan kishilar psixikasi 
haqidagina bilim beradi. Ammo madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida 
turgan kishilar psixikasi haqidagi ta’limot ham, bolalar psixikasi haqidagi 
ta’limot ham psixologiyaga qoʻshilishi kerak. Madaniy taraqqiyotning pastroq 
bosqichida turgan kishilar va bolalar esa fan nuqtai nazaridan oʻz-oʻzini kuzata 

---

54 
olmasligi tabiiy. Demak, oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan odam psixik 
taraqqiyotining turli bosqichlari haqida bilim olib boʻlmaydi. 
Nihoyat, oʻz-oʻzini kuzatish metodining yana bir katta kamchiligi shuki, 
bu yoʻl bilan olingan ma’lumotlar psixik hayot hodisalarini turli yoʻsinda bir 
tomonlama, sub’yektiv talqin qilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, odamning 
xarakterini tekshirayotgan psixologning oʻzi egoist boʻlsa, oʻz-oʻzini kuzatish 
natijalaridan, egoizm - har qanday xarakterning muhim belgisidir deb hulosa 
chiqarishi mumkin. Dunyoda sahiy, olijanob xarakterli kishilar borligini bunday 
psixolog faqat oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan bila olmaydi. Zohiran koʻrinadigan 
narsa bu yerda xaqiqat boʻlib tuyulishi, yakka hodisa umumiy hodisa boʻlib 
tuyulishi mumkin. Holbuki, har qanday ilmiy bilim ob’yektiv va chin bilim 
boʻlishi kerak. 
I.P.Pavlov oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan aniqlab olishi mumkin boʻlgan 
sub’yektiv psixik hodisalar haqida gapirar ekan, bunday deb yozgan edi: 
«Albatta, bu (sub’yektiv – P.I.) hikmatlar biz uchun birinchi darajali voqe’likdir, 
ular kundalik hayotimizni yoʻlga soladigan, inson jamiyatining taraqqiy etishiga 
sabab boʻladi. Ammo sub’yektiv holatlarga qarab yashash boshqa-yu, ularning 
mexanizmini chinakamiga ilmiy tahlil qilish boshqa». 
Oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan sub’yektiv ravishda koʻngildan kechadigan 
faktlarni aniqlash, tasvirlash mumkin, ammo ularni har tomonlama tushuntirish 
mumkin emas. Psixik hodisani tushuntirish – uning sababini, nerv-fiziologik 
asosini topish va odam yashaydigan ijtimoiy sharoit bilan bogʻlanganligini 
aniqlash demakdir, bularning hammasi esa oʻz-oʻzini kuzatish doirasidan 
tashqaridadir. Fanning vazifasi faktlarni tasvir etishdangina iborat emas, balki 
asosan shu faktlarni tushuntirish, ularning qonuniyatlarini kashf etishdan iborat. 
Ob’yektiv metoddan foydalangandagina bunga erishish mumkin. 
Tashqi va ichki kuzatishning birligi 
Lekin odam psixikasini faqat oʻz-oʻzini kuzatish metodi bilan oʻrganib 
boʻlmasa, faqat tashqi kuzatish yoʻli bilan, ya’ni oʻz-oʻzini kuzatish 
ma’lumotlari bilan bogʻlanmasligi ham mumkin emas. Oʻz-oʻzini kuzatish 
metodining ahamiyatini tamomila inkor qilish – odamning yuksak darajadagi 
bilish qobiliyatiga, ijodiy qobiliyatiga, ongiga ishonmaslik demakdir. Boshqa 

---

55 
kishilarni kuzatishning xususiyati shundaki, tadqiqotchi shu kishilar xulq-
atvorining tashqi koʻrinishlarini idrok etar ekan, koʻnglidan kechayotgan 
hislarini bir qadar biladi. Shu sababli psixolog tashqaridan kuzatish yoʻli bilan 
va oʻz-oʻzini kuzatish ma’lumotlariga tayanib, odamning turli xatti-harakatlarini 
tasvir etish bilangina kifoyalanib qolmay, balki umuman psixik hayot hodisalari 
haqida, ularning tashqi va ichki (sub’yektiv) koʻrinishlari haqida xulosalar ham 
chiqarishi mumkin. Tadqiqotchi psixolog kishilar bilan muomala qilishda 
turmush tajribasiga va ilmiy tekshirish ishlarida yetarli amaliyotga ega 
boʻlganida psixik hayotning tashqi koʻrinishlarini kuzatar ekan, psixik 
jarayonlarning sub’yektiv suratda qanday kechishini ham ozmi-koʻpmi ocha 
oladi. Masalan, tafakkurni kuzatish yoʻli bilan tekshirganimizda koʻz, yuz 
muskullaridagi xilma-xil harakatlarni va turqining oʻzgarishini qayd qilibgina 
qolmay, balki, shu bilan birga, shu tafakkur jarayonlari qanday zabt va qanday 
tezlik bilan roʻy berishini ham bir qadar bila olamiz. Modomiki tafakkur 
jarayonlari tashqi muhitda oʻz ifodasini topar ekan, tafakkurning mazmunini bila 
olamiz, tafakkur jarayoni qay shaklda roʻy berayotganini, masala qanday kelib 
chiqayotgani, masalani echish jarayoni qanday borayotganini ham kuzata 
olamiz.