Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchidan
, sinflarda tarqalgan jarayon - balki mustaxkamlashga javobgarlikka qaraganda kengroqdir. Xalq ta’limining xususiyatlarini hisobga olganda ushbu faktning ma’nosi mavjudligi: axamiyatli darajada, talabalar uchun ma’lum oqibatlar (masalan, maqtov yoki belgilar) talabalarga bogʻliq, “ma’lum faooliyat bilan shugʻullanishiga” (masalan, ma’lum materialni oʻqishi yoki vazifa bajarishi) koʻzda tutiladi. Ikkinchidan , javoblarni mustaxkamlash jarayonidagi ta’limda qandaydir aniq namuna, fan sohasi yoki oʻqitish usuli chegaralanmaydi, ammo oʻz tabiatiga koʻra yetarlicha barcha sinflarda sodir boʻladi . Uchinchidan , oʻqituvchilar faqat mustahkamlashni boshqaruvchi inson,ba’zida ular xam pedagogik faoliyati nazorati ostida boʻladilar (jamoadagi yoʻlakchalar kabi,), yoki sinfdoshlar (“kulayotganlar” misolida). Yuqorida sanab oʻtilgan barcha qismlarning natijasi toʻrtinchisi hisoblanadi: javobni mustaxkamlashning bir nechta misoli koʻpincha bir paytda sodir boʻladi. Ushbu bob uchun quruvchilik malakasi (pasayishi va tushib ketishi Djeyn Gladston) pedagogik amaliyotning yakunida kim bilandir sodir boʻlganligi haqida guvohlik beradi. Chunki javobli (operant) asoslash shunchalik keng sodir boʻladiki, uning motivatsiyaga ta’siri mustahkamlashga javobgarlik effektiga qaraganda birmuncha murakkabdir. Mustahkamlashga javobgarlik singari operant asoslash shunday darajada ichki motivatsiyani kuchaytirishi mumkinki, xatto faoliyat uchun kuchayish ba’zida oʻz-oʻzidan faollashishi mumkin. Talaba kitobni oʻqishdan rohatlanish uchun oʻqisa, masalan, u oʻqishning oʻzi bilan kuchayadi; bunda, koʻpincha oʻqish “ichki motivatsiyalantirilgan” deyishadi. Ammo, koʻpincha, operant asoslash bir vaqtning oʻzida ham ichki ham tashqi motivatsiyani kuchaytiradi. Ikkalasining qoʻshilishi yuqorida sanab oʻtilgan misollarda koʻrinadi. Har bir misolda, oʻquvchi oʻzini qandaydir qisman ichki 102 motivatsiyalangan his qiladi deb faraz qilish joizdir, hatto garchi mukofot talabaning cheklangan holatidan kelib chiqsa ham; buning sodir boʻlish sababi shundaki, uning bir qismi, ya’ni ularning kuchaytirilgan xulqi (bu yuzini bujmaytirishimi, masofaga yugurishmi yoki munozaraga oʻz xissasini qoʻshadimi bundan qat’iy nazar) talabaning oʻziga xos hulqi hisoblanadi. Shu bilan bir paytda shuni qayd etish lozimki, har bir talaba tashqi motivatsiyalangan, bu esa mustahkamlashning boshqa qismi oqibat va xovotirlanishlardan kelib chiqib ma’no jihatdan faoliyat va hulqning qismi hisoblanmaydi. Bolaning yuzini bujmaytirishi nafaqat yuzini bujmaytirgandan rohatlanish bilan mustahkamlandi, balki sinfdoshlar kulgisi bilan ham mustahkamlanadi. Garchi talaba nafaqat oʻz ishidan rohatlanish bilan mustahkamlandi, balki vaqt va tezlikni yaxshi bilishidan ham mustahkamlanadi. Hatto odatda beshinch bola yana besh daqiqa ichida oʻtiradi, bu maqsadga yoʻnaltirilgan qisqa tajribaning qisman kuchaytirilgangidir, shu bilan birga bu oʻqituvchining maqtovi (kompliment) bilan ham qoʻllab-quvvatlanadi. E’tibor bering, zigzagli qaytar aloqaning tashqi qismi ba’zan ichki qismiga qaraganda deyarlicha oson kuzatiladi, ta’rifiga koʻra ular faqatgina individuallik chegarasidagina tajribali boʻlishi mumkin, shu bilan birga u tashqi tomondan aks etmaydi. Oxirgi holat ba’zan operant asoslash haqiqatda bor-yoʻgʻi “poraxoʻrlik niqobi”, faqatgina tashqi kuchaytiruvchi elementlargina talabalar xulqiga ishlaydi degan taassurotning paydo boʻlishiga zamin boʻladi. Bu haqiqat, tashqi (yoki ichki) mustahkamlash ba’zan ichki (yoki tashqi) kuchaytirishning harakter va kuchini oʻzgartirishi mumkin, lekin bu u ichki zigzagli qaytar aloqani yemiradi yoki almashtiradi degani emas. 1 Operant mustahkamlash bilan mustahkamlashga javobgarlikni solishtiramiz: Operant mustahkamlash ancha murakkab, ammo ancha real ishlangan, shu tushunchalardan koʻpchiligida mustahkamlashga javobgarlik tushunchasi ham ishlatiladi. Koʻpgina holatlarda qoʻshimcha tushunchalar har bir oʻqitish modelida bir oz boshqacha ma’noni anglatadi. Ushbu holat sharoitni chalkashtirishi mumkinligi uchun menga ikkalasida ham ishlatiladigan asosiy uchta - soʻnish, umumlashtirish va ajratish (diskriminatsiya) modellari 103 tushunchalarining farqini tushuntirib berishga ijozat bering. Bunda men ikkita qoʻshimcha chizmali (grafikli) kuchaytirish va qoʻzgʻatuvchi konsepsiyalarini sharxlayman, ular ba’zan mustahkamlashning har ikkala shakli haqida soʻz ketganida ishlatiladi, ammo birinchi navbatda operant mustahkamlashni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulq-atvor psixologlari kuchayish chizmalarini keng oʻrganishgan (masalan, Ferster va boshqalar, 1997; Mazur 2005), turli chizmalarning bir qator qiziqarli effektlarini aniqlashgan. Oʻqituvchilar uchun, biroq, ancha muhim xulosa, shunday boʻlishi mumkin: qisman yoki uzilgan kuchaytirish chizmalari odatda ta’limni koʻproq qabul qilishga chaqiradi, lekin ta’limni mavjud boʻlmasligiga olib kelishi ham mumkin. Bu ikki yoqlama tamoyil oʻqituvchilar uchun juda muhimdir, chunki zigzagli qaytar aloqaning (armaturaning) katta qismini biz qisman yoki uzilgantarzda aks ettiramiz. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|