o`zidan tushunarliki, Mustaqilligimizga erishganimizdan keyin, yaqin o`tgan
yillardagi qayta qurishlar Respublikamiz korxonalarini xom ashyosiz qoldirdi.
Natijada 1992-1996 yillar oralig`ida birorta xam kimyoviy reaktivlar chetdan
olinmadi, Rossiyada kimyoviy reaktivlar ishlab chiqaruvchi zavodlar ish faoliyati
to`xtatildi. 1995 yilga kelib Respublikamiz miqyosida 1992 yilga nisbatan sintetik
ammiak ishlab chiqarish 7%, mineral o`g`itlar 6 % , kaprolaktam 14 % ni
tashkil etdi. Bu yillargacha "Soyuzximreaktiv" korxonalari orqali 3000 dan ortiq
reaktivlar chetdan keltirilar edi. Atsetat tola ishlab chiqarish uchun Farg`onadagi,
100
Namangandagi korxonalarda xom ashyo etarli emas. Birgina gidroliz zavodlari
uchun 120 000 tn sheluxa o`rniga 20 000 tn etkazib berildi. Samarqand, Olmaliq,
Qo`qondagi superfosfat zavodlari uchun 2,5 mln. tonna fosforli un kerak, ilgari bu
xom ashyoni Qozog`istondan sotib olish uchun uchun 44 mln. dollar sarflangan
bo`lsa, endi bu narx-navo 100 mln. dollarga ko`tarildi. o`zimiz ishlab chiqaradigan
mineral o`g`itlarning atigi 24 % Respublikamiz extiyojlarini qondirish uchun
ishlatiladi. Mamlakatimiz xar yili xom ashyo sotib olish uchun o`rtacha 1 mlrd.
dollar valyuta sarflaydi. Bu mablag`ning 30 mln. dollar miqdori kimyoviy ximoya
vositalari uchun sarflanadi. Bu etishmovchilikni qoplash uchun kimyoviy ishlab
chiqarish korxonalari maxsulotlarining eksportini oshirish kerak, xech bo`lma-
ganda, Respublikamiz valyuta sarf-xarajatini qoplash darajasiga etkazish lozim.
Buning uchun quyidagi asosiy ishlarni amalga oshirish kerak:
1. Gaz kondensati va neftekimyo sanoatini rivojlantirishimiz kerak. Bu
bizga zarur bo`lgan uch narsani ishlab chiqarish uchun imkoniyat yaratib beradi:
a) polietilen, b) polipropilen, v) butadien sintetik kauchugi.
2. Ammiak ishlab chiqarish texnologik jarayonining bir qismini metanol
ishlab chiqarishgа aylantirish.
3. Kimyo va boshqa sanoat korxonalariimiz va ilmiy-izlanishlar uchun zarur
bo`lgan kichik tonnajli organik va anorganik moddalar sintezini joriy qilish.
4. Kaprolaktam sanoati chiqindilarini nitron tolasiga aylantirish.
5. Oltin ishlab chiqarish korxonalari uchun zarur bo`lgan benzoy kislota,
kroton al'degidi, sorbin kislota, tsianamid va boshqa kaytaruvchilarni o`zimizda
ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish.
6. Maxalliy o`simlik moylari etishmasligi oqibatida to`xtab kolgan lak-
bo`yoq sanoatini ishgа solish uchun o`zimizning ichki resurslarimizdan moy
etkazib berish.
Bu
ishlarni
amalga
oshirish
uchun
Respublikamizdagi
ilmiy
potentsiallarimizdan unumli foydalanishimiz lozim. Kimyo fani vazifalarini tubdan
yangilash va sanoat extiyojlarini qondiradigan tomonga o`zgartirishimiz kerak.
Ilmiy natijalarni laboratoriya sharoitidan texnologik jarayonga olib chiqib, yangi
yutuqlar tadbig`ini tezlashtirish lozim.
Kimyo sanoati korxonalarida komp'yuter texnologiyasini joriy qilish,
zamonaviy kimyo uskunalarini avtomatik boshqa-rish tizimlarini joriy qilish biz
yuqorida qayd qilgan kamchiliklarimizni bartaraf etishning eng qisqa yo`li
xisoblanadi. Kimyoviy jarayonlarni boshqaruvchi texnik jixozlar shunchalar
takomillashdiki, endi kimyoviy sanoatning barcha muammolari xal qilinmoqda.
Xalqaro ekspertlarning ta`kidlashicha, texnik o`lchov asboblarining ishlab
chiqarishga joriy etilishi uchuн asosan 99,9 % gacha yuqori aniqlikda ma`lumot
beruvchi yangi texnik vositalar kerak. o`z-o`zidan tushunarliki, bunday
avtomatlashtirish ЭXM yordamida amalga oshadi va komp'yuter texnologiyasi
barcha jarayonlarni avtomatlashtirishning kalitidir. Kimyoviy sanoat korxonasida
ЭXMni qo`llashning asosiy yutug`i shundaki, zamonaviy xisoblash texnikasi
101
asosiy jarayonni boshqarishdan tashqari juda ko`p qo`shimcha ishlarni xam
bajaradi:
xom ashyo va maxsulot miqdorini xisoblab borish,
buyurtma muddatlarini muvofiqlashtirish,
kimyoviy birikmalar ishlab chiqarishni modellashtirish va uning optimal
variantlarini tanlash,
iktisodiy va texnologik ko`rsatkichlarni rasmiylashtirish.
Albatta, mo`ljallangan barcha ishlarni amalga oshirish uchun kimyo sanoati
xar qancha zamonaviy asbob-uskunalar va jixozlar bilan ta`minlanmasin,
Respublikamiz ravnaqiga munosib xissa qo`shish iqtidorli, bilimli, zukko yoshlarni
tarbiyalab, voyaga etkazish orqali amalga oshirilishи mumkin.
Demak, bugungi kun talablariga javob beradigan mutaxassis-kadrlarni
etkazish kun tartibining bosh masalasi xisoblanadi. Muxtaram Prezidentimiz I.A.
Karimov iborasi bilan aytganda: "o`tayotgan xar bir kun, tinim bilmas vaqt bizni
XXI asrga tobora yaqinlashtirmoqda. SHu munosabat bilan biz o`z xayotimizni
qanday yo`llar bilan yaxshilamoqchimiz? ... Mustaqillik yillarida xayotning o`zi
ko`p narsalarga bizning ko`zimizni ochib berdi, ko`p narsaga o`rgatdi...
Mamlakatimiz kelajagi uchun Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan
Kadrlarni tayyorlash bo`yicha milliy dasturning amalga oshirilishi juda muxim
axamiyatga ega... Yana bir bor ta`kidlab o`tishga to`g`ri keladiki, amalga
oshirilayotgan barcha isloxotlarning taqdiri shu masalaga, ya`ni kadrlar
tayyorlashga chambarchas bog`liqligini biz aniq va ravshan anglab olishimiz
lozim. o`zini shu mamlakatning xaqiqiy vatanparvari deb biladigan xar bir kishi
bu Dasturni amalga oshirishga o`z mexnatini, o`z ulushini qo`shadi deb
ishonaman...
Kadrli do`stlar! Biz iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarning tub moxiyatini
uning etakchi tarmoqlari energetika, neft, gaz, oltin qazib olish va kimyo
sanoatini, qora va rangli metallurgiya, qurilish materiallari sanoatini texnik qayta
jixozlash va yanada rivojlantirish xamda ana shu asosda mamlakatning boy
tabiiy va mineral xom ashyo resurslaridan to`la va samarali foydalanishni
ta`minlash masalalari g`oyat ijtimoiy axamiyatga molik vazifadir deb
tushunishimiz darkor..." 7 .
Kafedramiz xaqida qisqa ma`lumot
Universitetimizning ikki kimyo kafedrasi mavjud. Ular-ning biri "Umumiy
kimyo", ikkinchisi "Organik va fizkolloid kimyo" kafedralari deb aytiladi. Dastlab
kimyo kafedrasi 1931 yilda prof. F.A. Turdakov boshchiligida tashkil etilgan.
1935-1948 yillarda K.M. SHodmonov, 1949-1953 yillarda katta o`qituvchи N.I.
Imomnazarov, 1954-1962 yillarda dots. A. Toshxo`jaev, 1962-1979 yillarda dots.
Ya.I. Pakanaev, 1979-1986 va 1992-1994 yillarda prof. R.A. SHoymardonov,
1986-1992 yillarda dots. N.SH. Kattaev, 1995-1997 yillarda dots. M.Ya. Эrgashov,
102
1997-2011 yillarda k.f.d, prof B.B. Umarovlar kafedra mudiri lavozimida ishlab
kelganlar.
Sobiq Buxoro Davlat pedagogika instituti negizida 1992 yilda Vazirlar
Maxkamasining qarori bilan Buxoro Davlat universiteti tashkil etildi. Universitet
rektori akad. K.M. Muqimovning 1992 yil 9 avgustdagi 150-O raqamli buyrug`iga
asosan kimyo kafedrasi ikkiga ajraldi: "Umumiy kimyo va anorganik kimyo",
"Organik va fizkolloid kimyo". Keyinchalik "Umumiy kimyo va anorganik kimyo"
kafedrasining nomi o`zgartirildi va xozirgi kunda "Umumiy kimyo" kafedrasi deb
ataladi, unda kimyo fanlari doktori, professor O.M. Yoriev va u kishi yaratgan
maktab vakillari dars berish bilan birga tabiiy va sintetik polimerlar kimyosi ustida
ishlab kelmoqdalar, kafedra mudiri -k.f.n., dots. X.N. Mavlonov., 2011 yil 4
iyuldan boshlab dots. V.A. Mavlanov kafedra mudiri lavozimida ishlab kelmokda.
Kafedraning olti nafar professor-o`qituvchilar to`liq xissada, 13 nafar O`zR FA
kimyo institutlarining, O`zbekiston Milliy universitetining etakchi professor-
o`qituvchilarilari o`rindoshlik asosida ishlashaди.
Prfessor-o`qituvchilarimiz orasida prof. R.A. SHoymardonov va dots. T.Q.
Qurbonboeva universitet ravnaqi uchun uzoq yillar faoliyat ko`rsatgan jonkuyar
murabbiylarimiz xisoblanadilar. Kafedraning qolgan a`zolari ularning shogird-
safdoshlaridir. Kafedra a`zolari yosh avlodga ta`lim berish bilan bir qatorda
o`simliklardan olinadigan tabiiy biofaol moddalar, mineral sorbentlar, sintetik
polifunktsional, ko`p dentatli organik ligandlar va ular asosidagi oraliq
metallarning kompleks birikmalarining tarkibi, tuzilishi va kimyoviy xossalari
tadqiqoti bilan mashg`uldirlar.
Tayanch iboralar
O`zR Fanlar akademiyasi ilmiy-tadqiqot institutlari. Umumiy va anorganik kimyo
instituti. O`simliк moddalar kimyosi instituti. Bioorganik kimyo instituti.
Polimerlar fizikasi va kimyosi instituti. Tabiiy, sun`iy va sintetik materiallar.
Poliamid tolalar. Kaprolaktam. Nitron. Ferromonlar ishlab chiqarish. Sintetik
yuvuvchi vositalar. Qiyin eriydigan va o`tga chidamli metallar. Reniy. Vol'fram.
Vanadiy. Boshqa rangli metallarni ishlab chiqarish. Gidrometallurgiya. Mineral
o`g`itlar. Mikroelement tutgan o`g`itlar. Kompleks o`g`itlar, Pestitsid va
defoliantlar. Tabiiy gaz. Gaz kondensati va neftekimyo sanoati. Kichik tonnajli
anorganik va organik sintez. Kimyo sanoati korxonalarini avtomatlashtirish. Qora
va rangli metallurgiya. Kimyo sanoatini texnik qayta jixozlash.
Nazorat savollari
1. O`zbekistonning kimyo fani va kimyogarlari xaqida nimalarni bilasiz ?
2. Respublikamiz kimyo korxonalari sizga tanishmi ?
3.
Vatanimiz
xududida
kimyogarlar,
kimyogar-texnologlar
qaysi
OO`Yularida tayyorlanadi ?
103
4. O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi qachon tashkil etildi va
uning tarkibida qanday kimyoviy ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko`rsatmoqda ?
5. Kimyoviy ilmiy-tadqiqot institutlarining olimlari tomonidan amalga
oshirilayotgan ilmiй izlanishlardan ayrimlarini aytib bering .
6. Ferromonlarni ishlab chiqarish qaysi ilmiy tadqiqot institutida amalga
oshirilayapti ?
7. Gidrometallurgiya soxasi nimani o`rganadi va u qaerda qo`llanilmoqda ?
8. Bizda o`tga chidamli va qiyin eriydigan metallar ishlab chiqariladimi ?
9. Respublikamiz olimlari tomonidan yaratilgan va qo`llanilayotgan qanday
ilmiy-tadqiqot ishlari sizga ma`lum ?
10. Noorganik kimyo soxasida qanday yangiliklar bizning olimlarimiz
tomonidan yaratilgan ?
11. Taxliliy kimyo va uning yaratuvchisi xaqida nimalarni bilasiz ?
12. Respublikamiz olimlari tabiiy birikmalar kimyosi bo`yicha juda katta
muvaffaqiyatlarga erishganlar, ular xaqida gapirib bering ?
13. Organik kimyo, ayniqsa o`simlik moddalari kimyosi, bo`yicha ishlagan
olimlarimiz butun jaxon miqyosida yirik muvaffaqiyatlarga erishdilar, bu soxada
qilingan ishlarni gapirib bering.
14. Nega Respublikamiz kimyo sanoati korxonalarini tubdan islox qilish
bugungi kunning dolzarb masalasi bo`lib turibdi ?
15. Kimyo korxonalarini avtomatlashtirish va ЭXM qo`llash qanday samara
berishini bilasizmi ?
16. Xozirgi Mirzo Ulug`bek nomli O`zbekiston Milliy universiteti negizida
qanday laboratoriya va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari joriy qilindi ?
Adabiyotlar
1. Volkov V.V., Vonskiy E.V., Kuznetsova G.I. Vidayushiesya ximiki mi-
ra.- M.: Visshaya shkola .- 1991 .- 656 s.
2. Materiali nauchnoy konferentsii "Aktual'nie problemi razvitiya
bioorganicheskoy ximii v Uzbekistane" .- Tashkent.- IBOX .- 3-4 noyabrya
1998 goda.
3. O`zbekiston Respublikasi. Эntsiklopediya.- Toshkent .- Qomuslar bosh
taxririyati .- 1997 yil .- 656 b.
4. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda.- Toshkent.-
O`zbekiston nashriyoti .- 1999 yil .- 50 b.
104
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR
3.
Xayrullaev M.M. Uygonish davri va SHarq mutafakkiri.-
Toshkent.-1971.- 301 bet.
4.
Xayrullaev M.M. Mirovozzrenie Farabi i ego znachenie v
istorii filosofii.- Tashkent.- 1967.
3. O`zbekiston entsiklopediyasi.- Toshkent.- 1979.- T. 12.- 146-150 betlar.
4. Abu Bakr Roziy va uning shogirdi yozib qoldirgan kasalliklar tarixi.-
Toshkent.- Fan.- 1974.- 3-32 betlar.
5. Karimov U.I. Kitob as-Saydana (Farmakognoziya) Beruni.
Avtoreferat dokt. dis.- Toshkent.- 1971.
6.
Karimov U.I. Kimyogarlar orzusi ..., Fan va turmush .-
1966.- № 11.-
7. SHaripov A. Velikiy mislitel' Abu Rayxan Beruni.- Tashkent.- O`zbekiston.-
1972.- 175 s.
8.
Abu Rayxon Beruniy. Tanlangan asarlar.- Toshkent.- Fan.
1968.- 5-20 betlar.
9.
Ibn Abi Usaybi`a. Uyun al-anbo fi tabakot al-atibbo.
M.: Mir.- 1882.- I tom.- S. 3.
10.
Materiali nauchnoy sessii AN RUz, posvyashennoy 1000 letnemu
yubileyu Ibn Sini. Pod red. A.K. Arendsa.- Tashkent.- Fan.- 1953.- S. 13-38.
11.
Karimov U.I. K voprosu o vzglyadax Ibn Sini na ximiyu.
Materiali nauchnoy sessii AN RUz, posvyashennoy 1000 letnemu yubileyu Ibn
Sini.- Tashkent.- Fan.- 1953.- S. 38-45.
12.
Sagadeev A.V. Ibn Sina (Avitsenna).- M.: Misl'.- 1980.- 239 s.
13. Abu Ali Ibn Sino ( Avitsenna). Tib qonunlari, I jild.
Arabchadan tarjima qiluvchilar: A. Rasulov, S. Mirzaev, U.I. Karimov, A.
Murodov. Ikkinchi nashrni tayyorlovchilar: Karimov U. va Xikmatullaev X. -
Toshkent. - Fan. - 1983. - 9-69 betlar.
14. Xasanov X. O`rta Osiyolik geograf va Sayyoxlar. - Toshkent. -
O`zbekiston. - 1964. - 252 b.
15. Figurovskiy N.A. Ocherk obshey istorii ximii.- M.: Nauka.- 1969.- 455
s.
16. Bikov G.V. Istoriya organicheskoy ximii.- M.: Nauka.-1978.-379s.
17. Solov'ev Yu.I. Istoriya ximii.- M.: Prosveshenie.- 1976.- 367 s.
18. Volkov V.V., Vonskiy E.V., Kuznetsova G.I. Vidayushiesya ximiki
mira.- M.: Visshaya shkola .- 1991 .- 656 s.
19. Materiali nauchnoy konferentsii "Aktual'nie problemi razvitiya
bioorganicheskoy ximii v Uzbekistane".- Tashkent.- IBOX .- 3-4 noyabrya 1998
goda.
105
M U N D A R I J A
SO`Z BOSHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1-Ma`ruza. Kirish. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2-Ma`ruza. Moddaning xosil bo`lishi xaqidagi dastlabki
ta`limotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3- va 4-Ma`ruzalar. Buyuk sharq tabiatshunos-allomalari va ular
ning fanga bo`lgan munosabatlari. . . . . . .
5-Ma`ruza. O`tish davri. Metallurgiya, yatrokimyo, pnevmokimyo. . . . .
6-Ma`ruza. Atom-molekulyar ta`limot. XIX asrning I yarmida
kimyoning rivojlanishi . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7-Ma`ruza. D.I. Mendeleevning davriy konunini kashf
etilishi. Radioaktivlik xodisasi . . . . . . . . . . . . . . . . .
8-Ma`ruza. XX asrda anorganik va taxliliy kimyoning
rivojlanishi. Koordinatsion birikmalar nazariyasi va
kimyoviy bog` tushunchalarining rivojlanishi . . . . . . . .
9-Ma`ruza. Organik kimyoda nazariy tushunchalar, ularning paydo
bulishi va rivojlanishi. XX asrda organik va bioorganik kimyo,
katalitik organik sintez.
10-Ma`ruza. Uzbekistonda kimyo fani va sanoati istikbollari
Foydalanilgan adabiyotlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dostları ilə paylaş: |