O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti hayotiy faoliyat xavfsizligi kafedrasi yong’in va yonish-portlash xavfsizligi namangan-2022

6-7-ma’ruza. Avtomatik o’t o’chirish vositalari, ularning turlari.
Ishdan maqsadi. Sanoatda ishlab chiqarilayotgan yong’indan xabar berish avtomatik vositalarini o’rganish.
Issiqlik bimetallik xabarbergichlar.
Ish prinspi bimetal plastinkaning deformatsiyalanishi xususyatiga asoslangan natijada qisqa tutashuv yoki xabarbergich nazorat tokening zanjirdan uzilishi roy beradi.Yolg’on xabarli signalni yoqotish uchun datchikning ishlab ketish temperaturasi mumkin bo’lgan muhit temperaturasidan 20C0 yuqorisi qabul qilinadi.
Kirish kattaligining (harorati) xosil qilish bilan (elektr signal) chiqishdagi issiqlik datchiklari 2 guruxga bo’linadi.Ular o’zining boshlang’ich xolatini o’zgartitadi.Muhit harorati yuqori darajadagi oldindan belgilangan bo’lsa aniqlikda muhit harorati ko’tarilishiga datchiklar ta’siri o’tsa ishga tushadi.
Datchiklarning sezuvchi elementi quydagilar;
Yengil eruvchan eritma
Bimetal plastinka (2 qavat to’rli koffisentli, chiziqli, kengayish metallidan iborat).
Qurilmaning yong’indagi agregat holat o’zgaradi, zanjirni purjinali plastinkalar ajratib yuboradi.Zanjirlarga tutashib bimetallplastina yong’inda egiladi.
Termoparalarda issiqlik xabarbergichlari.
Termoelektrning paydo bo’lishiga xarakat prinspiga asoslangan. Turli metallardan iborat o’tkazgichlardatemperaturada turli o’tkazgichlarni birlashtiruvchi joylar ilashib turilsa zanjirda termo EDS hosil bo’ladi. Hozirgi kunda DPS-033 DPS-1 AG dan foydalaniladi.Ular deferensial xabarbergichlar guruhiga kiradi.

Issiqlik yarimo’tkazgichli xabarbergichlar.
Termoqarshilikni qo’llashga xarakat prinspiga asoslangan bo’lib u haroratni o’zgarishini yuqori sezuvchanligiga va qarshilik koffisentiga (manfiy temperaturaga ) ega.
KMT-1, KMT-4, KMT-11 kabi rele effektiga ega termoqarshilikdan foydalaniladi.Rele effekti mohiyati shundan iboratki, agr bundan termoqarshilik tok manbayi bilan elektr zanjiriga ulansa qizitilsa to’kning ko’tarilishi kuzatiladi.

Tutunli xabarbergichlar.
Tokning kattaligiga bog’liqlikdagi harakat mohiyatiga asoslangan bo’lib tok sezuvchan elementdan o’tadi.Bundan tashqari tutunning muhitdagi konsentarsiyasiga asoslanadi.
Sezuvchan element fotoelement yoki konizatsion kameralar.
DI-1 tiratron rele xabarbergichidagi sezuvchan element konizatsiyalangan kamera, bajaruvchi organ.
T ratronning sovutilgan katot bilan ajralishi IK kamerasida konizatsiya istochnik bo’lib radiaktiv modda bo’lib plutonning-239 erimso’nuvchan 2,4*104 yil davri bilan xisoblanadi.
Kombinsatsiyalangan xabarbergichlar.
KI-1 nazoratdagi xabarbergich xam tutun xonada paydo bolishi bilan bir qatorda harorat paydo bo’lishiga(60-80°S) xam ta’sirlanadi. Bu xabarbergichlar atrof-muhitda -30° dan -60°S harorat 80% nisbiy namlikda narmal ishlashga mo’ljallangan. 10 sekunt davomida xabarbergich ishlab ketadi.

Yorug’lik xabarbergichlar.

Ochiq yong’inda sodir bo’lgan ultrabinafsha bo’laklari nurlaridan foydalanishga xarakat prinspiga asoslanadi. SI-1 xabarbergich yorug’lik datchik o’rnatilgan joyda 50 lk dan oshmasa normal ishni ta’minlaydi.
Tutun datchiklarini ximoyalash radiusi 7,5m, issiqlik detektorlar 5,3 garizantal proeksiyada standart boyicha tashkil qilinadi.
Shunday qilib turli shakildagi xonada xabarbergichlarning joylashtirilishini osson aniqlash mumkin.

Xonaning ixtiyoriy nuqtasidan IP yaqin tutunli xabarbergichgacha masofa garizontal proeksiyada 7,2m dan oshmasligi, issiqlikda 5,3m dan oshmasligi lozim.Berilgan kattalik himoyalanayotgan yuzada 10,5m dan keyin tutunli xabarbergichlar kvadrat reshotka boylab o’rnatgichni aniqlasa issiqlikda 7,5m dan keyin aniqlanadi.
Katta xonalarda uchburchakli peshotka boylab xabarbergichlarni o’rnatishdan foydalanishda xabarbergich sonining (1,3 barobarida) ekanomiyasiga erishiladi.
Gorizantal proeksiyada 7,5m dan yuqori bo’lmaga masofada yuza nazorati tutunli xabarbergichlar orqali olib boriladi. Masalan; kengligi 6m,xabarbergichlar orasidagi masofa 13,75m va xabarbergich bilan devor orasidagi masofa ikki barobar kam bo’ladi. ya’ni 6,88m (faqat kengligi) 2m dan oshmagan, koridorlarga nisbatan holati bor; koridorning markaziy chizig’iga yaqin nuqtalarni tekshirib chiqishni ta’lab qiladi. Ya’ni tutunli detektorlar 15m interval bilan va devordan 7,5m masofada o’rnatish mumkin.