О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Drayvlar va ehtiyojlar 
Ovqatlanish, ichish va uxlash kabi ko'plab xatti-harakatlaringiz biologiya 
bilan bog'liq. Sizda oziq-ovqat, suv va uyquga biologik ehtiyoj bor. Shuning uchun 
siz ovqatlanish, ichish va uxlashga intilasiz. Drayv nazariyasi odamlarda asosiy 
biologik drayvlar mavjudligini va xatti-harakatlar ushbu drayverlarni bajarish 
zarurligidan kelib chiqishini taklif qiladi. 6 
Uyg'otish darajasiRag'batlantirishning uyg'onish nazariyasi odamlar ularni 
qo'zg'alish ularning optimal darajasini saqlab yordam xulq bilan shug'ullanish 
maqsadi, deb taklif qiladi. 3 Uyg'otish ehtiyojlari past bo'lgan odam, masalan, 
kitob o'qish kabi bo'shashtiruvchi mashg'ulotlarni olib borishi mumkin, yuqori 
qiziqishlarga ega bo'lganlar esa mototsikl poygasi kabi hayajonli, hayajonli xatti-
harakatlarga turtki bo'lishi mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 

---

17 
4. Motivatsiya turlari 
Turli xil turtki ko'pincha tashqi yoki ichki sifatida tavsiflanadi: 

 
Tashqi turtki - bu shaxsning tashqarisidan kelib chiqadigan va 
ko'pincha sovrinlar, pul, ijtimoiy tan olish yoki maqtash kabi mukofotlarni 
o'z ichiga oladi. 

 
Ichki motivlar - bu shaxs ichidan kelib chiqadiganmotivlar , 
masalan, muammoni hal qilishda shaxsiy qoniqish uchun murakkab 
krossvordni bajarish. 
Juda yaxshi so'z 
Motivatsiyani tushunish hayotning ko'plab sohalarida, masalan, ota-onadan 
ish joyigacha muhim ahamiyatga ega. Siz eng yaxshi maqsadlarni belgilashni va 
boshqalarni rag'batlantirish hamda o'z motivatsiyangizni oshirish uchun to'g'ri 
mukofot tizimlarini o'rnatishni xohlashingiz mumkin . 
Motivatsion omillarni bilish va ularni manipulyatsiya qilish marketing va 
sanoat psixologiyasining boshqa jihatlarida qo'llaniladi. Bu erda ko'plab afsonalar 
mavjud va har kim nima ishlayotganini va nima ish bermasligini bilishdan foyda 
ko'rishi mumkin. 

---

18 
Insonning xatti-harakatlarida ikkita funktsional bog’liqlik mavjud: 
rag’batlantirish va tartibga solish. Aqliy jarayonlar, hodisalar va sezgi, idrok, 
xotira, tasavvur, e’tibor, fikrlash, qobiliyat, temperament, xarakter, hissiyotlar – 
bularning barchasi asosan xulq-atvorni tartibga solishni ta’minlaydi. Uning 
stimulyatsiyasi yoki motivatsiyasiga kelsak, u motivatsiya va motivatsiya 
tushunchalari bilan bog’liq. Ushbu tushunchalar o’z ichiga insonning ehtiyojlari, 
qiziqishlari, maqsadlari, niyatlari, intilishlari, motivatsiyalari, uni ma’lum bir 
tarzda o’zini tutishiga olib keladigan tashqi omillar, uni amalga oshirish jarayonida 
biron bir faoliyatni boshqarish haqidagi g’oyalarni o’z ichiga oladi. 
Sabab – bir sabab inson ehtiyojlari tizimida va butun da behush yoki ulardan 
ongli o’zgaruvchan darajalilardan bilan hosil qiziqishlariga qilmish sodir 
qilish. Xulq-atvorli harakatlarni amalga oshirish jarayonida dinamik shakllangan 
motivlar harakatning barcha bosqichlarida mumkin bo’lgan o’zgarishi (o’zgarishi) 
mumkin, va xatti-harakatlar ko’pincha boshlang’ich bilan emas, balki 
o’zgartirilgan motivatsiya bilan tugaydi. 
Sababi murakkab ichki tuzilishga ega: 
1. 
ehtiyoj, biror narsaga ehtiyoj paydo bo’lishi bilan, hissiy tashvish, 
norozilik bilan birga keladi, sabab boshlanadi; 
2. 
Motivni anglash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: dastlab hissiy 
norozilik sababi nimada ekanligi, odam hozirgi paytda nimaga muhtojligi 
tushuniladi, keyin bu ehtiyojni qondiradigan va uni qondira oladigan ob’ekt 
tushuniladi (istak paydo bo’ladi), keyinchalik qanday qilib, qanday harakatlar bilan 
mumkinligi tushuniladi. 
3. 
motivning energiya komponenti haqiqiy harakatlarda amalga 
oshiriladi. 

---

19 
» Motivatsiya » atamasi 
» motiv » atamasidan kengroq 
tushunchadir. Zamonaviy psixologiyada ular kamida ikkita ruhiy hodisani 
belgilaydilar: 

shaxsning faolligini va uni belgilaydigan faoliyatini keltirib chiqaradigan 
motivlar to’plami, ya’ni xatti-harakatni belgilovchi omillar tizimi (bu, xususan, 
ehtiyojlar, sabablar, maqsadlar, niyatlar, intilishlar va boshqalarni o’z ichiga oladi); 

ta’lim jarayoni, motivlarni shakllantirish, muayyan darajadagi xatti-
harakatlarni rag’batlantiradigan va qo’llab-quvvatlaydigan jarayonning o’ziga xos 
xususiyati. 
Biz motivatsiya tushunchasini asosan birinchi ma’noda ishlatamiz, garchi 
zarurat tug’ilsa, uning ikkinchi ma’nosiga murojaat qilamiz. Shunday qilib, 
motivatsiya shaxsning xulq-atvori, uning boshlanishi, yo’nalishi va faoliyatini 
tushuntiradigan psixologik sabablar to’plami sifatida belgilanishi mumkin. 
Motivatsiya g’oyasi xatti-harakatni tavsiflash emas, tushuntirishga harakat 
qilganda paydo bo’ladi. Bu «nima uchun?», «Nima uchun?», «Qanday 
maqsadda?» Kabi savollarga javob izlash. va «nima uchun?», «nimani anglatadi 
…?». Xatti-harakatlardagi doimiy o’zgarishlarning sabablarini aniqlash va 
tavsiflash, uni o’z ichiga olgan harakatlarning motivatsiyasi haqidagi savolga 
javobdir. 
Har qanday xatti-harakat ichki va tashqi sabablar bilan izohlanishi 
mumkin. Birinchi holda, xatti-harakat predmetining psixologik xususiyatlari 
tushuntirishning boshlang’ich va yakuniy nuqtalari, ikkinchidan, uning 
faoliyatining tashqi sharoitlari va sharoitlari. Birinchi holda, ular motivlar, 
ehtiyojlar, maqsadlar, niyatlar, istaklar, qiziqishlar va boshqalar haqida gapirishadi, 
ikkinchisida – mavjud vaziyatdan kelib chiqadigan imtiyozlar haqida. Ba’zida 
insonning ichidan paydo bo’ladigan barcha psixologik omillar uning xulq-atvorini 

---

20 
aniqlaydi. Keyin ular ichki va tashqi xulq-atvorni aniqlashning analoglari sifatida 
dispozitsion va vaziyatiy motivatsiya haqida gapirishadi 
Dispozitsion va vaziyatiy motivatsiya mustaqil emas. Dispozitsiyalar ma’lum 
bir vaziyat ta’siri ostida yangilanishi mumkin va aksincha, ma’lum 
dispozitsiyalarning faollashishi (sabablar, ehtiyojlar) vaziyatni o’zgartirishga, 
aniqrog’i, uni sub’ekt tomonidan idrok etishga olib keladi. 
Zudlik bilan insonning tegishli xulq-atvori ma’lum bir ichki yoki tashqi 
ogohlantirishlarga reaktsiya sifatida qaralmasligi kerak, ammo uning holatining 
vaziyat bilan uzluksiz o’zaro ta’siri natijasida. Bu motivatsiyani doimiy o’zaro 
ta’sir va o’zgarishning tsiklik jarayoni sifatida ko’rib chiqishni o’z ichiga oladi, 
bunda harakat predmeti va vaziyat bir-biriga o’zaro ta’sir qiladi va natija haqiqiy 
kuzatiladigan xatti-harakatlardir. 
Motivatsiya xulq-atvor alternativalarini ko’rib chiqish asosida doimiy tanlash 
va qarorlarni qabul qilish jarayoni bo’lib xizmat qiladi. 
Motivatsiya harakatlarning yo’nalishini, aniq maqsadga erishishga qaratilgan 
yaxlit 
faoliyatni 
tashkil 
etish 
va 
barqarorligini 
tushuntiradi. Harakat, 
motivatsiyadan farqli o’laroq, xatti-harakatlarning predmetiga tegishli bo’lgan 
narsa – bu uning doimiy shaxsiy mulki, ichkaridan ma’lum harakatlarni bajarishga 
undash. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan shaklda ko’plab dispozitsiyalarni 
ifodalaydigan tushuncha sifatida ham aniqlash mumkin. 
Barcha 
mumkin 
bo’lgan 
holatlardan 
eng 
muhimi, 
ehtiyoj 
tushunchasi. ehtiyoj – davlat, ular oddiy mavjudligi va rivojlanishi uchun 
yetishmaydi ma’lum sharoitlarda, bir inson yoki hayvon kerak. Shaxsning holati 
sifatida ehtiyoj har doim inson tanasining etishmasligi bilan bog’liq bo’lgan 
norozilik hissi bilan bog’liq. 

---

21 
Barcha tirik mavjudotlarning ehtiyojlari bor va shu tarzda yovvoyi hayot 
yashashdan farq qiladi. Ehtiyoj tanani faollashtiradi, uning harakatlarini 
rag’batlantiradi, kerakli narsani topishga qaratilgan. Tirik mavjudotlarning 
ehtiyojlari miqdori va sifati ularning tashkil etilish darajasiga, yashash tarzi va 
sharoitlariga, tegishli organizmning evolyutsion zinapoyada joylashgan joyiga 
bog’liq. Jismoniy va organik ehtiyojlardan tashqari, shuningdek, moddiy, 
ma’naviy, ijtimoiy ehtiyojlarga ega bo’lgan insonning har xil ehtiyojlari. 
Shaxslar sifatida odamlar bir-birlaridan ehtiyojlarining xilma-xilligi va ushbu 
ehtiyojlarning alohida birikmasida farq qiladilar. 
Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlari – kuch, yuzaga kelish chastotasi va 
qondirish usullari. Qo’shimcha, ammo juda muhim xususiyat, xususan, shaxsiyat 
haqida gap ketganda, ehtiyojning ob’ektiv mazmuni, ya’ni ushbu ehtiyojni 
qondirish mumkin bo’lgan moddiy va ma’naviy madaniyat ob’ektlarining 
umumiyligi. 

---

22