Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

Mövzu 9. Psixi proseslər və onların formaları: duyğular və qavrayış 
Qısa icmal:  
1.Duyğular və onun növləri 
2.Həssaslıq və hədlər 
3.Duyğuların fizioloji xüsusiyyətləri 
4.Qavrayış və onun xüsusiyyətləri 
5.Qavrayışın növləri 
1.Duyğular və onların növləri 
 
Duyğu  bir  psixi  proses  olmaq  etibarilə  cisimlərin,  hadisələrin  bilavasitə  duyğu 
üzvlərimizə təsiri zamanı yaranır. Duyğu üzvlərimizə təsir edən nə varsa bunların hamısı 
qıcıqlandırıcı  adlanır.  Qıcıqlandırıcıların  yaratdığı  oyanma  hissi  sinirlər    vasitəsi  ilə 

beynə nəql olunur və nəticədə biz cisimlərin rəngini, dadını, ətrini, səsini, temperaturunu 
və s. keyfiyyətini hiss edirik. 
Beləliklə də duyğular obyektiv reallığın hissi inikası olub, hal - hazırda hiss üzvlərimizə təsir 
edən  cisim  və  hadisələrin  ayrı-ayrı  xassələrinin,  əlamətlərinin  beynində  inikasındanibarət 
olan  sadə  psixi  prosesə  deyilir.  Duyğuları  xarakterizə  edən  əsas  cəhət  onun  predmet  və 
hadisələrin ayrı- ayrı əlamətlərinin inikasından ibarət olmasıdır. 
Duyğuların  növləri.Müasir  psixologiyada  duyğuların  təsnifatını  müxtəlif  prinsiplər 
əsasında  aparırlar.  Bunlardan  biri  duyğuları  reseptorların  yerləşməsnə  görə  təsnif 
etməkdən  ibarətdir.  Müasir  fizioloji  və  psixoloji  ədəbiyyatda  reseptorları  üç  qrupda 
birləşdirirlər: ekstreoseptorlar, intreoseptorlar, proprioseptorlar.  
Ekstreoseptorlar  bədənin  xarici  səthində  yerləşir.  Ekstreoseptorların  yaratdığı  duyğular 
da  ekstreoseptiv  və  yaxud  xarici  duyğular  adlanır.  Bunlara  görmə,  eşitmə,  iybilmə, 
dadbilmə və dəri duyğuları daxildir. 
İkinci  qrup  reseptorlar  daxili  üzvlərin  səthində  selikli  qişasında  yerləşir.  Bunlara  isə 
intreoseptorlar  deyilir.  İntreoseptorların  yaratdığı  duyğular  intreoseptivvə  ya  daxili 
duyğular adlanır. Üzvü duyğular bu reseptorlarla bağlı olan duyğulardır. 
Nəhayət  üçüncü  qrup  reseptorlar  əzələlərdə,  oynaqlarda,  onları  birləşdirən  vətərlərdə 
yerləşir. Bunları isə proprioseptorlar adlandırırlar. Bu reseptorlarla bağlı  olan duyğular 
proprioseptiv  duyğular  adlanır.  Hərəkət  duyğusu  və  müvazinət  duyğuları  bu  bölgəyə 
daxildir. 
Duyğuların reseptorların bilavasitə qıcıqlandırıcılarla təmasından asılı olaraq kontakt və 
distant  duyğulara da ayırırlar. Bu baxımdan eksteroseptiv duyğular iki cür olur: 
1) kontakt duyğular. Dad və dəri duyğusu kontakt duyğulardır. Bu duyğular 
qıcıqlandırıcının duyğu orqanlarına bilavasitə təsiri zamanı əmələ gəlir. 
2)  distant  duyğular.  Bunlara  görmə,  eşitmə  və  iybilmə  duyğularını  aid  etmək  olar.  Bu 
duyğuların  əmələ  gəlməsi  üçün  qıcıqlandırıcının  müəyyən  məsafədən  təsir  etməsi 
kifayətdir. 
 Bu təsnifata uyğun olaraq duyğuların ayrı- ayrı növlərini qısaca nəzərdən keçirək. 
Görmə  duyğusu.  Bu  duyğu  rənglərin  və  işığın  inikasından  ibarətdir.  Biz  iki  cür  rəngi 
duyuruq:  xromatik  və  axromatik.  Xromatik  rənglər  boyalı  rənglər  olub spektrin  bütün 
rənglərini  əhatə  edir.  Xromatik  rəngləri  görmə  duyğusu  380  milli  mikrodan  780  milli 
mikrona  qədər  uzunluqda  olan  elektromaqnit  dalğalarının  görmə  üzvünə,  gözə  təsiri 
zamanı əmələ gəlir. Ən qısa elektromaqnit dalğasında bənövşəyi, ən uzun elektromaqnit 
dalğasında isə qırmızı rəngi duyuruq. Hansı uzunluqda olan dalğa hansı rəngi yaradır? 
Bunu aşağıdakı cədvəldən görə bilərik: 
 
Dalğanın uzunluğu 
Müvafiq uzunluqda olan dalğanın yaratdığı rənglər 
          380 – 450 
          480 
          500 
          521 
          540 – 560 
          Bənövşəyi 
          Mavi 
          Göy 
          Yaşıl 
          Yaşıl 

          572 
          600 – 650 
          650 - 780 
           Sarı 
           Çəhrayı 
           Qırmızı  
 
Görmə  duyğularının  reseptorları  gözün  torlu  qişasında  yerləşir.  Burada  iki  cür 
hüceyrələr:  çöpcüklər  və  kolbacıqlar  mövcuddur.  Çöpcüklər  işığı,  kolbacıqlar  rəngləri 
duyma  orqanıdır.  Çöpcüklər  pozulduqda  toyuq  korluğu,  kolbacıqlar  pozulduqda  isə 
yarasa korluğu baş verir. 
Eşitmə  duyğusu.  Bu  duyğular  səslərin  inikasından  ibarətdir.  Eşitmə  duyğusu  dəyişən 
hava dalğalarının eşitmə  analizatoruna təsiri nəticəsində  əmələ  gəlir. Qulağa təsir edən 
dalğa aşağı və yuxarı təzyiq kimi əlamətləri ilə xarakterizə olunur. Dalğaya xas olan bu 
cəhətlər  səsin  ucalığını,  gurluğunu  və  tembirini  yaradır.  Səsin  ucalığı  dalğanın  tezliyi, 
quruluğu  dalğanın  amplitudası,  tembri  isə  dalğanın  formasından  asılıdır.  İnsan  qulağı 
saniyədə  20  dən  20 000-ə  qədər  hersə  bərabər  olan  səsləri  eşidə  bilir.  Hers  səsi  əmələ 
gətirən dalğanın tezliyinin fiziki ölçü vahididir. 
İybilmə  duyğuları.  İybilmə  duyğusu  çox  müxtəlif  iylərin  inikasından  ibarətdir.  Adətən 
insanlar iyləri onların xoş yaxud xoşagəlməz olması baxımından fərqləndirirlər. İybilmə 
duyğusunun reseptoru burun boşluğunun yuxarı hissəsində yerləşir. Bu hissədə yerləşən 
hüceyrələr  müxtəlif    iylərə  qarşı  çox  həssas  olur.  Cisimlərin  havada  uca  bilən 
mikroskopik  hissəcikləri  hava  ilə  birlikdə  burun  boşluğuna  daxil  olur  və  reseptorlara 
təsir edir. Beləliklə də iybilmə duyğusu əmələ gəlir. 
Dadbilmə  duyğuları.  Müxtəlif  maddələrin  suda,  yaxud  tüpürcəkdə  həll  olunması 
nəticəsində onların ağız boşluğunda dad reseptorlarına təsiri zamanı əmələ gəlir. P.P.La-
zarevin  nəzəriyyəsinə  görə,  ağız  boşluğunda  dörd  növ  dad  reseptorları  yerləşir.  Elə  bu 
reseptorlar  da  dörd  növ  dad  duyğusunun  yaranmasına  səbəb  olur:  şirinlik,  acılıq, 
duzluluq, turşluluq duyğuları. 
Dilin  selikli  qişasının  müxtəlif  sahələrinin  həm  eyni,  həm  də  müxtəlif  dad 
qıcıqlandırıcılarına  həssaslığı  cürbəcürdür.  Məsələn  adamın  dilinin  ucu  şirinə,  ətrafı  
turşuya, kökü acıya daha həssasdır. 
Dəri duyğuları. Xarici aləmin cisimlərinin bir sıra xassələrini əks etdirir. Dəri duyğuları 
üç yerə ayrılır: toxunma,  temperatur, ağrı duyğuları. 
Toxunma  (lamisə)  duyğusu  vasitəsilə  biz  predmetlərin  dərinliyini,  bərkliyini, 
yumşaqlığını,  kələkötürlülüyünü,  yaxud  səthinin  hamar  olmasını  və  sair  kimi 
xüsusiyyətlərini  əks  etdiririk.  Toxunma  duyğusunun  reseptorları  bir  milyona  qədər 
olmaqla  dəri  üzərində  müxtəlif  sıxlıqda  səpələnmişdir.  Bu  nöqtələr  dilin  ucunda, 
barmaqların  ucunda,  bədənin  digər  hissələrinə  nisbətən  daha  sıx  yerləşmişdir.  Dəri 
duyğuları  hərəkət  duyğusu  ilə  sıx  surətdə  əlaqədardır.  Korlar  hərfləri  toxunma  və 
hərəkət duyğusunun vasitəsi ilə oxuyurlar. 
Temperatur  duyğusu.  İstilik  və  soyuqluq  duyğusu  olmaqla  iki  növ  duyğu  kimi 
mövcuddur. 
İstilik  duyğusu,  bədənin  temperaturundan  artıq  hərarətə  malik  olan  cisim  dəriyə 
toxunduqda əmələ gəlir. 

Soyuqluq  duyğusu  isə  bədən  temperaturundan  aşağı  olan  cisim  bilavasitə  dəriyə  təsir 
etdikdə yaranır. 
Ağrı duyğuları. Ağrı duyğuları müxtəlif xarakterdə olur. Biz küt və bərk ağrıları, sanki 
kəsən, doğrayan, deşən ağrıları, davamlı və ani ağrıları duyuruq. 
Dəri  duyğularının  hər  birinin  özünə  məxsus  reseptorları  vardır.    Dəridə  olan  bir  çox 
nöqtələr toxunma, digər nöqtələr soyuqluq, üçüncülər istilik, nəhayət başqa nöqtələr ağrı 
duyğularını yaradır. 
Əzələ-hərəkət  duyğuları.  Bədənin  ətraf  üzvlərinin  vəziyyətini,  hərəkətini,  bu  hərəkətin 
istiqamət  və  surətini,  bu  zaman  əzələlərin  gərilmə  dərəcəsini  əks  etdirən  duyğulara 
deyilir.  Əzələ-hərəkət  duyğuları  insanın  həyatında  böyük  rol  oynayır.  Əmək  fəaliyyəti 
zamanı olduqca mürəkkəb hərəkətlərin icrası, bu hərəkətlərin tənzim olunması hərəkət 
duyğusunun sayəsində mümkün olur. Əzələ-hərəkət duyğusu görmə qavrayışında, lamisə 
qavrayışında müstəsna dərəcədə əhəmiyyət daşıyır. 
Müvazinət duyğuları. Bu cür duyğularbaşın və bədəninfəzadakı vəziyyətinin inikasından 
ibarət olub, bədənin hərəkətinin istiqamətini, kordinasiyasını saxlamağa xidmət edir. Bu 
duyğunun  reseptoru  daxili  qulaqda  yerləşən  yarımdairəvi  kanalcıqların  içərisindəki 
endolimfa  və  bu  kanalcıqların  divarında  olan  sinir  uclarıdır.  Bədənin  vəziyyəti 
dəyişdikdə  endolimfa  hərəkətə  gəlir  və  kanalın  divarında  olan  sinir  uclarını 
qıcıqlandırır. Bununla da biz bədənimizin vəziyyətini əks etdiririk. 
Üzvü  duyğular  daxili  üzvlərin  vəziyyətinin  daxilindəki  dəyişmələrin  inikasından 
ibarətdir.  Bu  duyğular  aclıq,  susuzluq,  toxluq,  ürək  bulanması  haqqında,  bədənin 
sağlamlıq və xəstə  vəziyyətdə daxili üzvlərində baş verən ağrılar haqqında xəbər verir. 
Üzvi  duyğuların  reseptorları  daxili  üzvlərin  səthində,  selikli  qişasında  yerləşən  sinir 
uclarından ibarətdir. Üzvü duyğulara cinsi duyğuları da daxil edir. 
 
2.Həssaslıq və həddlər. 
 
Hərbir duyğuya  xas  olan xarakterik cəhətlərlə yanaşı bütün duyğulara aid olan  ümumi 
cəhətlər  də  mövcuddur.  Son  psixoloji  ədəbiyyatlarda  bu  ümumi  cəhətlərin 
aşağıdakılardan ibarət olduğu göstərilir. 
       Keyfiyyət  cəhəti.  Bu,  bir  duyğunu  başqa  duyğulardan  fərqləndirən  cəhət  olub 
duyğuya xas olan modallıq xüsusiyyətidir. 
Duyğunun intensivliyiduyğulara xas  olan  başqa  bir  ümumi cəhət olub, təsir edən başqa 
qıcıqlandırıcının qüvvəsi və reseptorun funksional vəziyyəti ilə müəyyən edilir. 
Duyğuların davamlılığıonun zaman xarakteristikasından ibarətdir. Bu da hiss üzvlərinin 
funksional  vəziyyətindən,  qıcıqlandırıcının  gücü  və  təsir  müddətindən  asılıdır.  Nəhayət, 
duyğulara  aid  olan  ümumi  cəhətlərdən  biri  də  duyğuların  məkan  lokallığıdır.  Bu  o 
deməkdir  ki,  reseptorların  göndərdikləri  siqnalların  təhlili  imkan  verir  ki,  biz 
qıcıqlandırıcının  hansı  məkandan  təsirini  də  əks  etdirək.  Başqa  sözlə,  işığın  haradan 
düşdüyünü,  istinin  haradan  gəldiyini,  yaxud,  bədənimizin  hansı  hissəsinə  mexaniki 
təsirin olduğunu əks etdiririk.  
Duyğulara  aid  olan  qanunauyğunluqlardan  biri  də    həssaslıq  və  onunölçülməsi 

məsələsidir.  
Həssaslıq  analizatorun  duyma  qabiliyyətidir.  Mütəxəssislər  həssaslığın  iki  növünü  qeyd 
ediblər:  mütləq  və  fərqləndirmə  həssaslığı.  Mütləq  və  fərqləndirmə  həssaslığı  duyğunun 
mütləq və fərqləndirmə həddləri ilə ölçülur. 
Duyğunun  mütləq  aşağı  həddi  zorla  duyğu  əmələ  gətirəbilən  qıcıqlandırıcının  ənkiçik 
kəmiyyəti  ilə  müəyyən  edilir.  Bu  kəmiyyət  nə  qədər  kiçik  olarsa  həssaslıq  bir  o  qədər 
yüksək  olar.  Bu,  duyğunun  mütləq  həddi  və  həssaslıq  arasında  tərs  mütənasib  asılılıq 
olduğunu göstərir. Bunu riyazi olaraq belə ifadə etmək olar:              
E = 1/p 
Burada  E-mütləq həssaslıq, P isə qıcıqlandırıcının mütləq hədd kəmiyyətidir. 
Duyğuların aşağı həddi müvafiq analizatorun mütləq həssaslıq səviyyəsini müəyyən edir. 
Yəni  P-nin kəmiyyəti nə qədər kiçik olarsaE-nin göstəricisi bir o qədər yüksək olar və ya 
əksinə. 
Mütləq  həssaslığın  aşağı  duyğu  həddi  ilə  yanaşı  yuxarı  duyğu  həddi  də  vardır.  Duyğu 
yaratmaqda davam edən ən yüksək qıcıq qüvvəsinə və ya kəmiyyətinə həssaslığın yüksək 
mütləq  həddi  deyilir.  Məsələn,  eşitmə  duyğusunda  səs  dalğasının  20  hersə  bərabər  olan 
kəmiyyəti duyğunun aşağı mütləq həddi hesab olunursa, 20 000 hersə bərabər kəmiyyəti 
bu duyğuda yuxarı mütləq hədd kimi qəbul olunmuşdur. Həm aşağı, həm də yuxarı hədd 
kəmiyyətləri  insanın  fəaliyyətinin  xarakterindən,  onun  yaşından,  reseptorun  funksional 
vəziyyətindən, qıcıqlanmanın qüvvəsindən və davamlılığından asılı olaraq dəyişilir. 
Fərqləndirmə  həddi,  fərqləndirmə  həssaslığı  məsələsi  də  duyğulara  xas  olan 
qanunauyğunluqlardandır.  İnsan  nəinki  müəyyən  kəmiyyətdə  olan  qıcığı  duyur,  eyni 
zamanda təsir edən qıcıqların kəmiyyət dəyişmələrini də duyur. Fərqləndirmə həssaslığı 
və  fərqləndirmə  həddi  də  buradan  irəli  gəlir.  Qıcıqlandırıcılar  arasında  güclə  duyğu 
əmələ  gətirə  biləcək  fərq  kəmiyyətinə  fərqləndirmə  həddi  deyilir.  Ən    kiçik  fərq 
kəmiyyətini  duyma  qabiliyyəti  isə  fərqləndirmə  həssaslığı  adlanır.  Belə  bir  təcrübəyə 
nəzər salaq. Əgər bizə min şamlıq işıqla təsir edilirsə, sonradan onun üzərinə 0,5; 0,8; 0,9 
şam  əlavə  edilərsə, bu  əlavələrin heç biri  bizdə  yeni duyğu,  yəni fərqləndirmə  duyğusu 
əmələ  gətirməyəcəkdir.  Əgər  bir  şam  əlavə  edilərsə  biz  işığın  gücləndiyini  duyacağıq. 
Deməli görmə duyğusu üçün fərqləndirmə həddi 1/100-ə   bərabərdir. Beləliklə də alman 
fizioloqu  E.Veber  müəyyən  etmişdir  ki,  duyğunun  intensivliyi  təsir  edən  qıcığın 
kəmiyyətinin  mütləq  artımından  deyil,  ilkin  təsir  edən  qıcığın  kəmiyyəti  ilə  artım 
arasında  olan  nisbətdən  asılıdır.  Bu  nisbət  müxtəlif  analizatorlar    üçün  müxtəlifdir. 
Məsələn,    görmə  analizatorları  üçün    təxminən  1/100-ə,  eşitmə  analizatoru  üçün  1/10-ə, 
toxunma analizatoru üçün 1/30-ə bərabərdir.    
Alman  fiziki  Q.Fexner  Veberin  eksperimentlərindən  çıxış  edərək  duyğunun  intensivliyi 
ilə qıcığın qüvvəsi arasındakı olan asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə etmişdir: 
 
                       S = K Lg J + C 
 
Burada  S-duyğunun  intensivliyi,  J-qıcığın  quvvəsi,  K  və  C  isə  sabit    kəmiyyətləri 
ğöstərir.  Bu  düstur  göstərir  ki,  duyğunun  intensivliyi  qıcıqlandırıcınınqüvvəsinin 

loqarifmasına mütənasibdir. Başqa cür desək qıcığın qüvvəsi həndəsi silsilə üzrə artdıqda 
duyğunun intensivliyi ədəbi silsilə ilə artır. Bu qanuna Veber-Fexner qanunu deyilir.  
Duyğulara  aid  qanunauyğunluqlardan  adaptasiya,  sensibilizasiya,  sinesteziya,  ardıcıl 
surətlər haqqında da danışmaq lazımdır.    
Adaptasiya(alışma)  duyğu  üzvlərinin  qıcıqlandırıcılara  uyğunlaşması  nəticəsndə 
həssaslığın  dəyişməsinə  deyilir.  Məsələn    qaranlıq  otağa  daxil  olarkən  ilk  saniyələrdən 
heç nəyi görmürük, getdikcə otaq sanki işıqlaşır, artıq otaqdakı əşyaları görə bilirik. Bu 
o  deməkdir  ki,  duyğu  üzvümüz-gözümüz  qıcıqlandırıcıya,  qaranlığa  uyğunlaşır  və 
nəticədə onun həssaslığı artır. 
Adaptasiya  hadisəsilə  bağlı  həssaslıq  azala  bilər.  Məsələn  sinif  otağında  tədricən  hava 
ağırlaşır.  Otaqdakılar  adaptasiya  prosesi  baş  verdiyinə  görə  bunu  duymurlar,  ancaq 
otağa yenicə daxil olan adam otağın havasının ağır olduğunu söyləyir. Bu isə iy duyğusu 
orqanının  həssaslığının  aşağı  düşməsi  ilə  bağlıdır.  Adaptasiya  hadisəsi  üç  şəkildə  baş 
verir: 
1.Qıcıqlandırıcıların fasiləsiz təsiri nəticəsində duyğunun tamamilə yoxa çıxması kimi; 
2.Güclü qıcıqlandırıcıların təsiri nəticəsində duyğuların kütləşməsi kimi; 
3.Zəif qıcıqlandırıcıların təsiri altında həssaslığın artması kimi. 
Duyğuların  qarşılıqlı  təsiri  və  sensibilizasiya.  Duyğuların  intensivliyi  təkcə 
qıcıqlandırıcının  qüvvəsindən  və  adaptasiya  səviyyəsindən  asılı  deyil,  eyni  zamanda 
həmin vaxta başqa  qıcıqlandırıcıların  hiss üzvlərinə olan təsirlərindən də asılıdır. Başqa 
hiss  üzvlərinin  qıcıqlanması  nəticəsndə  digər  analizatorun  həssaslığının  dəyişməsinə 
duyğuların qarşılıqlı təsiri deyilir. Ümumiyyətlə, bizim analizatorlar sistemimiz az və çox 
dərəcədə  bir-birinə  təsir  edir,  bir  vəziyyətdə  həssaslığın  aşağı  düşməsinə,  başqa 
vəziyyətdə  həssaslığın  artmasına  səbəb  olur.  Məsələn,  müəyyən  olunmuşdur  ki,  eşitmə 
qıcıqlanmasının təsiri altında görmə analizatorlarının həssaslığı dəyişir. Eyni  zamanda 
gözə işığın təsiri səslərin daha gur eşidilməsnə səbəb olur. 
Analizatorun      qarşılıqlı  təsiri  ilə  yanaşı  mümarisələr  də  həssaslığın  artmasına  səbəb 
olur.  Analizatorların  qarşılıqlı  təsiri  və  mümarisələr  nəticəsində  həssaslığın  artmasına 
sensibilizasiya deyilir. 
Sinesteziya.  Duyğu  ilə    bağlı  bu  qanun  daha  az  ümumiliyə  malikdir.  Bu  hadisə  ən  çox 
özünü    rəngli  eşitmə  deyilən  xüsusiyyətə  malik  insanlarda  göstərir.  Rus  bəstəkarı  
A.N.Skryabin musiqiyə qulaq asarkən onun gözü qarşısında rəng çalarları yaranır, rəng 
duyğusu  əmələ  gəlirmiş.  Duyğularımızda    sinesteziyanın  olmasını  dilimizdə  olan, 
«yumşaq səs», «soyuq rəng» kimi ifadələrdə də görə bilərək. 
Ardıcıl surətlər. Həyati faktlardan aydın gördüyümüz kimi, duyğular qıcıqlandırıcıların 
təsiri kəsildikdən sonra dərhal yox olub getmir. Həmin qıcıqlandırıcıları bu və ya digər 
səviyyədə hələ də duymaqda davam edirik, başqa sözlə onların surəti bizim tərəfimizdən 
hələ  də  duyulur.  Bu  hadisə  elmdə  ardıcıl  surətləradı  ilə  qəbul  olunmuşdur.  Ardıcıl 
surətlər həm müsbət, həm də mənfi xarakter daşıya bilir. Adətən müsbət ardıcıl surətlər 
özlərinin aydınlığı və rəngarəngliyinə görə ilkin qıcığa uyğun gəlir. Məsələn, bir üzündə 
quş,  o  biri  üzündə  qəfəs  şəkli  çəkilmiş  kardon  parçanın  iki  ucundan    bağlanmış  iplə 
fırlatsaq biz quşu qəfəsin içində duymağa başlayarıq. Bu ona ğörə baş verir ki, kardon 

parçasının  o  biri  üzü  gələnə  qədər  hələ  bizim  gözümüzün  tozlu  qişasında  quşun  şəkli 
qalır.  Nəticədə  qəfəs  şəkli  ilə  üst-üstə  düşdüyünə  görə  biz  quşu  qəfəsdə  görməyə 
başlayırıq. 
Mənfi ardıcıl surətlərə gəldikdə bunu rəngli görmə duyğularında aydın müşahidə edirik. 
Məsələn, əgər ağ vərəq üzərinə qırmız rəngli kağız parçasını qoysaq və müəyyən müddət 
gözümüzü    ona  dikdikdən  sonra  qırmızı  rəngli  kağızı  götürsək  onun  yerində  açığı  göy 
yaşıl  rəng  görməyə  başlayacağıq.  Bu  ona  görə  baş  verir  ki,  ağ  rəng  üzərindəki  qırmızı 
rəngə baxdıqda gözün torlu qişasında həmin rəngi  duyan qəbuledicilər yorulur, daha az 
həssas  olmağa  başlayır.  Ona  görə  də  sonradan  torlu  qişanın  həmin  hissəsinə  ağ  işıq 
düşdükdə digər qəbuledici elementlər yüksək duyma qabiliyyətlərini saxladıqlarına görə 
biz  göy-yaşıl  rəng  görürük.  Bu  halı  neqativ  şəkillərə  baxdıqda  da  müşahidə  edə  bilirik. 
Məsələn, neqativ insan şəklinə baxdıqdan sonra ağ lövhəyə baxsaq orada adamın həqiqi 
pozitiv surətini görə bilərik. 
Ardıcıl surətlər hadisəsi təkcə görmə deyil, eşitmə, temperatur, ağrı, dadbilmə 
duyğularında da qıcıqlandırıcıların təsiri kəsildikdən sonra da özlərini göstərə bilirlər. 
 
3.Duyğuların fizioloji xüsusiyyətləri. 
Məsələn, bal arısı əlimizi sancır. Bu halda biz onun uçuşu zamanı çıxardığı səsi, əlimizin 
ağrısını, arının rəngini əks etdiririk. Duyğunun fizioloji əsasını, akademik İ.P.Pavlovun 
dediyi  kimi,  kompleks  anatomik  strukturdan  ibarət  olan  analizatorlar  təşkil  edir.  Ona 
görə  də  İ.P.Pavlov  analizatorları  duyğu  almaq  üçün  lazım  olan  anatomik  fizioloji  cihaz 
adlandırmışdır.  Hər  bir  analizator  üç  hissədən  ibarət  olur:  1)  periferik  şöbə.  Bu  hissə 
reseptor adlanır. Reseptorun funksiyası xarici qıcığı  qəbul etmək, xarici energiyanı sinir 
prosesinə  çevirməkdən  ibarətdir;  2)  ötürücü  sinir  lifləri.  Bunlara  afferent 
(mərkəzəqaçan)  və  efferent    (mərkəzdənqaçan)  sinirlər  daxildir:  3)  analizatorun  beyin 
qabığı  şöbəsi.  Bunu  analizatorun  mərkəzi  şöbəsi,  nüvəsi  də  adlandırırlar.  Bu  şöbənin 
funksiyası  perifernik  şöbədən  gələn  impulsları  təhlil  etməkdən  ibarətdir.  Hər  bir 
analizatorun  mərkəzi  şöbəsinin  özünə  məxsus  yeri  var.  O  beyin  qabığında  müxtəlif 
yerlərdə  yerləşir.  Məsələn  görmə  duyğusunun  analizatorlarının  mərkəzi  şöbəsi  beyin 
qabığının  ənsə  payında  yerləşir.  Eşitmə  duyğusunun  analizatorunun  mərkəzi  şöbəsi 
beyin  qabığının  sağ  və  sol  gicgah  payındadır.  Duyğunun  əmələ  gəlməsi  üçün 
analizatorun  bütün  hissələrinin  tamlığı,  birlikdə  fəaliyyət  göstərməsi  zəruridir.  Həmin 
hissələrdən biri sıradan çıxarsa duyğu alınmaz. 
Analizatorlar  fəal  bir  orqandır.  O  qıcıqlandırıcının  təsiri  altında  daima  özünü  yenidən 
qurur.  Ona  görə  də  demək  lazımdır  ki,  duyğu  passiv  proses  deyil.  O  həmişə  özündə 
hərəkət komponentlərini də birləşdirir və reflektor xarakteri daşıyır. 
Duyğuların  insanın  həyatında  əhəmiyyəti  əvəzolunmazdır.Bunu  başa  düşmək  üçün 
aşağıdakılara diqqət yetirmək kifayətdir. 
1.Hər  şeydən  əvvəl  duyğular  idrakın  əsasını  təşkil        edir.  Gerçək  aləmhaqqında  ilkin 
məlumatı  duyğular  vasitəsilə  əldə  edirik.Duyğulardan  kənarda  heç  bir  idrak  prosesi 
yoxdur. 
2.Duyğular təkcə bizim biliklərimizin mənbəyi deyil, həm də hiss və emosiyalarımızın da