Qafqaz Universiteti Materiallar



Yüklə 9,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/124
tarix31.01.2017
ölçüsü9,57 Mb.
#6979
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   124

 

 

ALINMA SÖZLƏRİN ÜSLUBİ TƏSNİFATI 

 

Nailə MƏHƏROVA 

Bakı Slavyan Universiteti 



naile_en@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Alınma sözlərin üslubi-funksional rolu olduqca müxtəlifdir. İlk növbədə alınma leksika-



ya daxil olan bütün sözlər müəyyən bir anlayışla birlikdə alındığına görə  həmişə nominativ 

funksiyanı yerinə yetirmişlər. Onlar terminoloji sistemi zənginləşdirmiş, milli xüsusiyyətlərin 

təsviri, yerli koloritin yaradılması üçün ekzotizmlər kimi istifadə olunmuşdur. Alınmaların 

həmçinin üslubi məqsədlər üçün də istifadə olunması geniş yayılmışdır. Alınma sözlər təkcə 

nominativ deyil, eyni zamanda ekspressiv funksiyanı da yerinə yetirə bilir. Əksər müəlliflər 

belə hesab edirlər ki, alınma sözlərin  bir qismi ədəbi dildə  digər xalqların məişətinin bədii 

təsvirini vermək, yaxud fikrin daha güclü ifadəsi üçün parlaq üslubi vasitələrdən biri kimi 

mühüm  əhəmiyyətə malikdir. Müxtəlif mətnlərdə istifadə olunan alınma sözlərin üslubi 

cəhətdən dəyərləndirilməsi zamanı əcnəbi mənbələrin leksikasının bütün xüsusiyyətlərini nə-

zərə almaq lazımdır: sözalan dil tərəfindən mənimsənilmə  səviyyəsi, üslubi möhkəmlənmə, 

nitqdə işlədilmə tezliyi və s. Bu kriteriyalardan çıxış edərək alınma sözləri dildə mənimsənil-

mə  səviyyəsinə görə  təsnif etmək mümkündür. Bu cür qruplaşdırma eyni zamanda həmin 

sözlərin üslubi xüsusiyyətlərinin də fərqləndirilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Geniş 

işlənmə dairəsinə malik olan alınma sözləri mənimsənilmə  səviyyəsinə görə  aşağıdakı kimi 

qruplaşdırmaq mümkündür: 

1.  Alındığı dilin xüsusiyyətlərindən məhrum olmuş sözlər. Bu cür sözlər sözalan dilin 

lüğət tərkibindəki digər sözlərdən fonetik, morfoloji, nə də üslubi baxımdan seçilmir. 

Alınma mənşəli olmaları onların nitqdə işlədilməsinə heç bir təsir göstərmir. 

2.  Mənbə dilin müəyyən xüsusiyyətlərini özündə qoruyub saxlayan sözlər. 

3.  Müxtəlif sistemli bir sıra dünya dillərində işlənib, elm, texnika, siyasət, mədəniyyət 

və incəsənətə aid anlayışları ifadə edən sözlər. Bu cür sözləri internasionalizmlər adlandırırlar. 

Hər üç  qrupa daxil olan alınma sözlərin sözalan dildə qarşılığı yoxdur və heç bir məhdudiy-

yət olmadan nitqdə işlədilir. Bu cür sözlərin əksəriyyəti dilin lüğət tərkibinə emosional-eks-

pressiv münasibət baxımından neytraldır. 

   

Alınma sözlər içərisində məhdud işlənmə sahəsinə malik sözlər xüsusi yer tutur. Bu cür 



sözlərin tərkibinə sözalan dil tərəfindən mənimsənilmə  dərəcəsinə görə yekcins olmayan, 

həmçinin zəngin üslubi çalara malik sözlər daxildir. Həmin sözləri də bir neçə qrupa ayırmaq 

mümkündür:  

1.  Ekzotizmlər-ayrı-ayrı xalqların ictimai həyatının, adət-ənənələrinin fərqli cəhətlərini 

göstərmək, onların milli xüsusiyyətlərini ifadə etmək, yerli kolorit yaratmaq məqsədilə işlədilən 

alınma sözlərdir. Digər alınma sözlər sırasında ekzotizmlər sözalan dil tərəfindən leksik cə-

hətdən tam şəkildə mənimsənilmir. Bu cür sözlərin sözalan dildə qarşılığı olmadığı üçün ekvi-

valentsiz leksika adlandırılır. Məsələn, korrido, sari, vendetta, tənbur, lira və s. kimi sözləri 

misal göstərmək olar. 

2.  Varvarizmlər-mənbə dilin qrafikası ilə yazılan, onun fonetik xüsusiyyətlərini özündə 

saxlayan, yəni mənbə dildə  səsləndiyi kimi işlədilən və  mənası geniş xalq kütləsinə aydın 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

843



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

olmayan, morfoloji-sintaktik cəhətdən mənimsənilməyən, lüğətlərdə izahı verilməyən yad 

sözlərdir. Əslində varvarizmləri şərti olaraq alınma sözlər sırasına daxil edirlər. Yad element-

lər-sözalan dildə adətən onların leksik ekvivalenti olsa da, üslubi baxımdan həmin sözlərdən 

fərqlənir və ünsiyyətin bu və ya digər sahəsində nitqə ekspressivlik verən xüsusi adlandırma 

və ya ifadə vasitəsi kimi möhkəmlənir. Həmin ifadələrin əsas cəhətlərindən biri odur ki, bir 

çox dillərdə geniş yayılmışdır. Məsələn, SOS, ok, sorry, allegro, no problem  və s. 

Beləliklə, alınma leksikanın tərkibində bir neçə qrupu fərqləndirməklə biz müşahidə 

etdik ki, geniş işlənmə sahəsinə malik olan və sözalan dilin lüğət tərkibində möhkəmlənən alın-

ma sözlər üslubiyyat üçün elə  də böyük maraq kəsb etmir. Üslubi dəyərləndirməyə ehtiyac 

duyan sözlər məhdud sahədə işlənən alınmalar hesab olunur. Üslubi imkanlarına görə alınma 

sözlər içərisində ekzotizm və varvarizmlər daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Ekzotik sözlər 

daha çox müxtəlif xalqlara məxsus milli koloritin yaradılması məqsədilə geniş şəkildə istifadə 

olunur. 

 

 

MƏNƏVİ  DƏYƏRLƏRƏMİZ  VƏ  ƏDƏBİYYAT 

 

Sədrəddin HÜSEYN 

Qafqaz  Universiteti 



shuseyn@qu.edu.az 

AZƏRBAYCAN 

 

Tarix boyu baş verən hadisələr millətlərin taleyində dərin, bəzən də düzəlməsi mümkün 



olmayan izlər buraxır. Bir çoxları kimi bunlar bizdən də yan keçməyib. Xüsusən də Rusiya və 

sovet işğalı dövründə. Milləti assimilasiya etmək, kökündən uzaqlaşdırmaq, milli mənəvi də-

yərləri unutdurmaq, ona qarşı yadlaşdırmaq siyasəti ciddi fəsadlar törətdi, xalqı  aşınmaya 

məruz qoydu.  

Müstəqilliyimizdən bu yana milli kökə, özünə qayıdış hərəkatı başlasa da, buna nail ola 

bilmədik. Hətta unutduq belə bir məsələni. Bunun bir səbəbi dünyaya inteqrasiya, müasirlik, 

avropalaşma meylləridirsə, digər mühüm səbəbi də qayıdacağımız bu milli şüur, milli kök və 

s. dediyimiz nəsnənin nə olduğunu bilməməyimizdir. Bu iki yüz ildə məhz bunu da aldılar əli-

mizdən, dünənimizi, milli kimliyimizi unutdurdular. Bu itirdiklərimizin axtarışında ədəbiyyatın 

öz yeri vardır. 

Bu gün bizim özümüzlə bağlı öyündüyümüz babalardan qalan bir neçə nəsnə var ki, onun 

biri qonaqpərvərlik, böyük yolu gözləmək, böyüyə və ya qadına hörmət və s. məsələlərdir ki, 

bunların da nə  vəziyyətdə olduğu hamıya məlumdur. Qonaqlıq məsələsi keçmişdəkı  kımı 

olmadığından qonaqpərvərlik anlayıçı da silinib yaddaşımızdan. İndi kiminsə evində nə qonaq 

üçün ayrılan otaq var, nə onun istifadə edəcəyi  əşyalar. Çünki kiminsə qonaq qalmağa 

ehtiyacı yoxdur. Çox uzaqdan gələn, qalmağa ehtiyacı olanlar da otellərə üz tutur. Onlar da 

modernləşib, yəni milli deyil, dünyada necədir, bizdə də elə. 

Biz keçmişimizi tarixdən öyrənirik. Ancaq tarix elmi quru faktlar, cansız rəqəmlər, 

hadisələr yığınıdır. Milli mənəvi dəyərləri ortaya qoymaq “biz də buyuq, biz də beləyik” 

demək üçün isə ədəbi əsərlərə üz tutmaq lazım gəlir. Məs. biz ancaq “Dədə Qorqud” dastanın-

dan bilə bilirik ki,  vaxtilə adımızı əməlimizə görə veriblər. Ad verən də Qorqud kimi bir dədə 

olub. Oradan öyrənirik ki, əsir düşən igidlərimiz analarının tanınmaması, atalarının namusu-

nun sındırılmaması üçün özlərinin qıyma-qıyma doğranmasına, kabab edilib anaları  tərəfin-

dən yeyilməsinə belə razı olublar. Hətta Uruz bunu anası Burla xatuna özü məsləhət görür. 

“Saqın ana, yaxına gəlməyəsən,…ağlamayasan,…başqaları bir yeyəndə  sən üç yeyəsən…” 

deyir. Biz “Koroğlu” dastanınndan görürük ki, o boyda qəhrəman necə sadəlöhv olarmış, 

Keçəl Həmzələrə necə uduzarmış. Bolu bəyə münasibətində bir tərəfdən verdiyi sözə sədaqət


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

844



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

bir tərəfdən də düşmənə belə xeyirxahlıq hissi qabarıq görünür. Biz bədii əsərlərdən gücümü-

zü, böyüklüyümüzü deyil, gücsüzlüyümüzü, zəif nöqtələrimizi də öyrənə bilirik. 

Ədəbi əsərləri oxumağa maraq zəiflədiyindən ekran əsərlərinə istinad eləmək istərdik. 

(Əlbəttə əgər öz filmlərimizə baxırıqsa.) Sovet dövründə milli dəyərlərlə bağlı elə bir qadağa 

qoyuldu ki, yazılan  əsərlərdəki obrazlarda bunları tapmaq samanlıqda iynə axtarmağa 

bənzəyər. Çünki o vaxt obrazların xarakterini müəyyənləşdirən amil “sovet adamı, bəşəri” 

olması idi. Bununla belə 60-cı illərdə artıq milli dəyərlər görünməyə başladı. “Axırıncı 

aşırım”da Kərbalayı İsmayıl Qəmloya “üz-üzə gəlsək ya mən gərək onun sözünü yerə salam, 

ya da duz çörəyi tapdalayam” deyirsə, Abbasqulu bəyə “…adamın malına da toxunarlar, 

toprağını da götürəllər, nə olar, elə bilərəm, əl çirkidi. Bəs hörmətə nə sözün, kişiliyə, qeyrətə 

nə sözün…namusumuz, qeyrətimiz var, bəy,”-deyir. Hökumət adından üsyançıların üstünə 

gedəndə kəndlilər Abbasqulu bəyə qonaqlıq verir, kabab çəkirlər və  “Yeyin bəy, düşmən də 

olsaq, çörəyimiz halaldır, bərəkət Allahındı” deyib bismillahla başlayırlar. İlk dəfə  bu filmdə 

eşitdiyimiz belə sözlər gen yaddaşının dərinliklərindən cücərib boy atır. 

“Atları  yəhərləyin” filmində  bığı  kəsilən koxa bu təhqirə dözməyib özünü öldürürsə, 

Nəbinin onun yerinə qoyduğu “namus qəhrəmanı” sonradan satılıb Nəbinin ölümünə  səbəb 

olur. Millətin genefondunda yatan incəlikləri ədəbiyyat çıxarıb ortaya qoyur, unutduqlarımızı 

özümüzə qaytarır.  

“Qorxma, mən səninləyəm” filmində bəylər teatra gedərkən bir yer də papaqları üçün 

alırlar. Bu papağın yerini dəyişmək istəyən bir əcnəbiyə isə papaq sahibinin bircə sözü olur: 

“Səni öldürəcəyəm”. Papaq üçün yer alma səhnəsi Anarın “Üzeyir ömrü” filmində  də 

göstərilir. Təsadüfi deyil ki, “Dəli Kür” romanının da leytmotivində namusdan sayılan üç əsas 

elementin biri papaqdır. “Dəli Kür” və “Yeddi oğul istərəm” filmlərində novruzla bağlı 

səhnələr o vaxt unutdurulmaqda olan bu mərasimi ekranda əbədiləşdirdi. Y Səmədoğlunun 

oradakı mollası  və onun din adamı kimi siyasətə münasibəti bizcə ulaq belində  təhqir 

olunurmuş kimi göstərilməsi və “mən nə təzə hökumətinə qarışıram, nə köhnə hökumətinə” 

fikrilə müəllifin mətnaltı siyasi düşüncəsinin ifadəsidir.  

“Bəyin oğurlanması”nı müəllif nə qədər milli koloritə bürümək istəsə də, təəssüf ki, bir 

obrazın dediyi kimi bu elə “kino” olaraq qalır. Sadəcə şah bəzəmək və bəy oğurlamaqdan o 

tərəfə keçə bilmir. Bu “əsil toyu” bərpa edə bilməmə acısı bəlkə də müəllifin dediyi, amma 

bizim görə bilmədiyimiz acı ironiyanın ifadəsidir. 

Novruz və digər xalq adətləri, xalqın özü Şəhriyarınn “Heydərbabya salam” poemasında 

daha əhatəli təsvir olunur. Bizcə, bu ciddi etnoqrafik araşdırma tələb edən bir salnamədir. 

Bir az diqqədlə yanaşılsa, atalar sözləri, tapmaca və yanltmaclar, xalq mahnıları belə  bu 

sahədə çox qiymətli  mənbədir. Anamdan bir yaylıq aldım,… Gözəl oğlan ver yaylığı, Yaylıq 

salar ayrılığı, və ya Ay qara çuxa Məmmədhəsən… Bircə cüt mixək nəmənədi,… 

Bizcə, M.Süleymanlının son əsərləri milli kimliyimizi öyrənmək baxımından ən qiymət-

li mənbədir. Qalır bunları araşdırmaq və yenidən xalqa qaytarmaq. 

 

 

HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİNDƏ İŞLƏNƏN FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR 



 

Fidan RƏHİMOVA 

 

Bakı  Slavyan Universiteti 



mila-88.88@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Ən mürəkkəbliyi ilə seçilən sahələrdən biri təhsil sahəsidir. Çünki təhsil sahəsi elə bir 



sahədir ki, həm burada bütün elmlər  öz əksini tapıb, həm də ki, bir insanın inkişaf bünövrəsi 

məhz təhsil üzərində qurulur. Dahi öndər Heydər  Əliyev elə bir şəxsiyyət idi ki, o bütün 

sahələrdən xəbərdar idi. Onun təhsillə bağlı söylədiyi nitqləri araşdırdığımız zaman bizə mə-


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

845



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

lum olur ki, dahi öndərin  nitqini frazeoloji vahidlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Fraze-

oloji vahidlər dildə sabit şəkilli olur, onun tərkibini təşkil edən komponentlər ayrı-ayrılıqda 

yox, burada ifadə bütünlüklə məcazlaşır. Frazeoloji vahidlərin əsas funksiyası onun ekspres-

sivliyidir, nəyəsə münasibət bildirməyidir. Bu baxımdan Heydər Əliyevin nitqində aşağıdakı 

frazeoloji vahidlər işlənmişdir: 

Heydər  Əliyevin nitqində elə frazeoloji vahidlər işlənmişdir ki, bu frazeoloji vahidlər 

mətn daxilində onun mənası daha aydın görünür. Aşağıda göstərdiyimiz quyudan su içmək, 

nazik tel kimi qırılmaq, çiyinləri üzərində qurulmaq frazeoloji vahidləri mətn daxilində öz 

mənasını büruzə verir. 

Azərbaycan müəllimləri qurultayında nitqindən: 

Quyudan su içmək-  bu frazeoloji vahid mətn daxilində o məna verir ki, biz də  həmin 

yollardan keçib gəlmişik. 

Məsələn: “Bizim keçmişimizi, tariximizi bu gün ləkələmək istəyən, Azərbaycanın 

həyatı haqqında ədalətsiz fikirlər söyləyən adamların da hamısı o dövrdə təhsil alıbdır. Bəli, 

Azərbaycanın o dövrdəki məktəblərində, universitetlərində təhsil alıblar. Müftə, pulsuz təhsil 

alıblar, Azərbaycan Respublikasının imkanlarından istifadə edib təhsil alıblar. Bir xalq məsəli 

var: “Adam su içdiyi quyuya tüpürməz”. Biz hamımız o quyulardan su içmişik  və ora 

tüpürməyə heç kəsin haqqı yoxdur”. 

Prezident sarayında respublikanın ali və orta ixtisas məktəblərinə  qəbulla  əlaqədar 

keçirilən müşavirədəki yekun sözü: 



Nazik tel kimi qırılmaq- bu frazeoloji vahid mtən daxilində sistemlilik, ardıcıllıq mə-

nasına uyğun gəlir. 

Məsələn: “Bir neçə mühüm mərhələ var. Bunlar testlərin hazırlanması, mətbəədə çap 

edilməsi, imtahan verilən yerlərə çatdırılmasıdır. Mən bu mərhələləri görürəm, amma hesab 

edirəm ki,  bu işlərlə məşğul olan şəxslər həmin mərhələləri aydın görməlidirlər.  Buna görə 

də istərdim ki, siz bu məsələlərə ciddi fikir verəsiniz  və bəzi incə məqamlara, bir növ təhlükəli 

mərhələlərə diqqəti gücləndirəsiniz ki,  ardıcıllıq heç bir yerdə pozulmasın. Necə deyərlər, o, 

nazik tel heç bir yerdə qırılmasın”. 

Azərbaycanın və xarici ölkələrin ali məktəblərinə qəbul olunmuş tələbələrin bir qrupu 

və onların valideynləri ilə görüşdə yekun nitqindən: 

Çiyinləri üzərində qurulmaq-inkişaf etmək mənasında. 

Məsələn: “Hər bir gənc üçün istədiyi, arzu etdiyi sənət üzrə, ixtisas üzrə ali təhsil almaq 

böyük hadisədir və bu təhsili başa çatdırmaq bir xoşbəxtlikdir. Müasir həyat və dünyanın 

gələcəyi insanlardan daha çox bilik tələb edir. Gələcək bilikli, elmli insanların çiyinləri üzə-

rində qurulacaqdır”.  

Heydər Əliyevin nitqində digər  frazeoloji vahidlər də işlənmişdir. 

Yeni dərs ilinin başlanması  və bilik günü münasibətilə keçirilən təntənəli toplantıda 

nitqindən: 



Göz qarşısında- üzdə, ortada.  

Məsələn: “Mən həyatımda çox yollardan keçmişəm. Həyatımın bəzi hissələrini bəlkə də 

indi xatırlaya bilmirəm, amma müəllimlərimi heç vaxt unutmamışam, hər bir müəllimim bu 

dəqiqə də gözümün qarşısındadır”. 



Yerində saymaq-inkişaf etməmək, irəli getməmək,olduğu yerdə qalmaq. 

Məsələn: “Bu bayram bizim üçün ona görə əzizdir ki, biz bu gün də, gələcəkdə də gənc-

lərimizi təhsilə, biliyə cəlb etməliyik, təhsilin keyfiyyətini artırmalıyıq, təhsil sahəsini daha da 

mükəmməlləşdirməliyik. Ona görə də müəllimlər gərək yerlərində saymasınlar, nə qədər təc-

rübəli olsalar da daim öz biliklərini artırsınlar”. 

Bakı Dövlət Universitetinin 80 illiyi münasibətilə Bakı Dövlət Universitetinin və bir sıra 

xarici ölkə universitetlərinin rəhbərləri ilə görüşdə nitqindən:  

Qiymət vermək-dəyərləndirmək mənasında. 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

846



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Məsələn: “Mən bu gün Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək

universitetin alimlərinin, müəllimlərinin Azərbaycanın fəxri adlarını alması, orden və 

medallarla təltif edilməsi haqqında fərmanlar imzalamışam. Yəqin ki, o fərmanlar bu gün sizə 

çatacaqdır”. 

Göründüyü kimi  təhsil sahəsində dahi öndər Heydər Əliyevin  işlətdiyi frazeoloji vahid-

lər onun nitqini daha da ekspressiv etmişdir. 

 

 

MÜASİR DİLÇİLİYİN PARADİQMAL FƏRQLƏNMƏSİNƏ DAİR 

 

Ülkər CƏFƏROVA 

Bakı Slavyan Universiteti 



ulkerbabayeva@rambler.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Bu günə qədər dilçilikdə üç paradiqma formalaşmışdır. Müqayisəli-tarixi paradiqmadan 



sonra F. de Sössürün əsasını qoyduğu sistem-struktur paradiqma inkişaf edir və  nəticə eti-

barilə strukturalizmin müxtəlif cərəyanları müəyyən olunur. Keçən əsrin sonundan formalaş-

maqda olan antroposentrik paradiqma bütün dünyada yayılır. Bu sonuncu paradiqma, fik-

rimizcə, müxtəlif adlar altında tanınsa da, eyni paradiqmal xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlar-

dan, yəni bu adlardan, ən çox rast gəlinən koqnitiv dilçilikdir. Təhlil göstərir ki, “antroposent-

rik paradiqma” anlayışı “koqnitiv dilçilik” anlayışından fərqlənmir. Digər tərəfdən,  linqvo-



kulturologiya adlanan tədqiqat sahəsi də koqnitiv dilçiliklə ortaq predmeti olan bir elm sahəsi-

dir. Ümumiyyətlə, demək olar ki, müasir mərhələdə işlənən antroposentrik paradiqmakoqni-



tiv dilçilik və linqvokulturologiya adları vahid terminoloji sıra təşkil edir.  

Bəzən belə təsəvvür yaranır ki, alimlər qeyd olunan linqvistik paradiqmaların konkret 

tədqiqatlarda birləşməsinin  əleyhinədirlər. Məsələn, tədqiqat struktur dilçilik səpkisində 

aparılırsa, koqnitiv dilçiliyə aid terminlər və anlayışlar burada işlənməməlidir. Yaxud tipoloji 

tədqiqatlarda linqvokulturoloji və struktur-semantik təhlilin nümunələri olmamalıdır. Fikrimiz-

cə, bu yanlış mövqedi.  

Dilçilik elminin müasir mərhələsində  hər üç paradiqmadan, onların nailiyyətlərindən 

istifadə olunmalıdır. Müqayisəli-tarixi, qarşılıqlı və tipoloji diliçilik bir dilin faktlarını digər 

dillərin fonunda öyrənməyə imkan açır. Bu cür tədqiqatlar həmişə son dərəcə uğurlu olur, çünki 

dil faktları müqayisədə qabarıq şəkildə nümayiş olunur. Sistem-struktur baxış dil faktlarının 

ciddi quruluşunu və sistem daxilində uzual əlaqələrini üzə çıxardır. Nəhayət, koqnitiv dilçilik 

dil və milli təfəkkür arasında, dil və milli mədəniyyət arasında olan əlaqələri müəyyən edir. 

Əslində milli mentalitetin yeganə mötəbər göstəricisi milli dildir. Qeyd etmək lazımdır ki, 

dünya dilçiliyində bu cür paradiqmal kəsişmə yollarında aparılan tədqiqatlar son dərəcə azdır. 

O ki qaldı Azərbaycana, belə tədqiqatlar mövcud deyil.   

Dil vahidləri struktur-semantik və funksional baxımdan müxtəlifdir. Bu müxtəliflik və 

konkret özünəməxsusluq dil vahidlərinin bu və ya digər səpkidə aparılan tədqiqatlar üçün 

əlverişli olub-olmamasını müəyyən edir. Bu baxımdan paremioloji vahidlər göstərilən hər üç 

linqvistik paradiqmada aparılan tədqiqat üçün son dərəcə əlverişli dil materialıdır.  

Bizim tədqiqat obyektimiz Azərbaycan, rus və ingilis dillərinin paremioloji sistemləri-

dir. Bu cür tədqiqatların aktuallığı bir neçə amillə müəyyən olunur. Birincisi, atalar sözləri 

milli təfəkkürü ən qabarıq şəkildə nümayiş edən dil vahidləridir. İkincisi, onların struktur-se-

mantik fərqləri tipoloji səciyyə daşıyır. Üçüncüsu, Azərbaycan, rus və ingilis dillərinin pare-

mioloji vahidləri həm tipoloji, həm sistem-struktur, həm də koqnitiv baxımdan bu vaxta qədər 

heç kim tərəfindən tədqiqata cəlb olunmayıb. Bunun vacibliyi isə şübhəsizdir, xüsusən müasir 

qloballaşma dövründə. Bu cür tədqiqatın nəticələri yalnız dilçiliyi yox, eyni zamanda etnik 

psixologiyanı, kulturologiyanı, fəlsəfəni və bir sıra digər humanitar elmləri maraqlandırır.  


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

847



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Əslində koqnitivizm ümumi yaxud elmlərarası cərəyandır. Bəzi alimlərin fikrinə görə 

koqnitivizm müxtəlif elmləri birləşdirir. Məqsəd eynidir, ayrı-ayrı elmlər isə vahid obyekti – 

insan idrakını öyrənir. Ümumi koqnitiv elm çərçivəsində insan informasiya istehsal edən 

sistem kimi öyrənilir. Bu səpkidə öyrənilən təbii dil həmin dildə danışan xalqın dünyanı dərk 

üsulu kimi izah olunur. Ümumiyyətlə, koqnitiv dilçilik dünya ilə insan arasında olan yeganə 

vasitəçi kimi təbii dili başa düşür. Tarixən filogenezdə dil etnik təfəkkür və psixologiya təsiri 

altında təşəkkül tapır, lakin təşəkkül tapdıqdan sonra həm kütləvi, həm də fərdi şüuru forma-

laşdırır. Yəni şüur dilin güclü təsiri altında tərbiyə olunur. Beləliklə, ictimailəşmənin mühüm 

sahəsini məhz dil şəxsiyyətinin formalaşması təşkil edir.  

Əlbəttə, müasir koqnitiv elminin əsas mahiyyətini neyrofizioloji proseslər təşkil edir ki, 

burada dilçilik, demək olar, heç bir şey edə bilməz. Yəni koqnitivizm beyində baş verən idrak 

mexanizmini öyrənirsə, dil haqqında təlim burada xüsusi bir rol oynaya bilməz. Bu həqiqət-

dir, lakin bununla belə ənənəvi dilçilik fonunda və onun müəyyən yeni inkişaf mərhələsi kimi 

formalaşan kornitiv dilçilik öz predmetini müəyyənləşdirməyə çalışır və buna müyəssər olur.  

Koqnitiv dilçilik bu son illərdə öz elmi apparatını əsas etibarilə yarada bilmişdir. Bəzi 

terminlər koqnitiv dilçiliyin terminoloji özünəməzsusluğunu təşkil edir, və bu sırada ən mühüm 

termin konsept termini sayılır. Müxtəlif tədqiqatlara ötəri nəzər salsaq, görərik ki, məhz kon-

sept termini burada mərkəz mövqedə dayanır, və təhlillər əsas etibarilə onun ətrafında cərəyan 

edir. Bu isə tamamilə məntiqəuyğun haldır, çünki koqnitiv dilçiliyi xalq təfəkkürü maraqlan-

dırırsa, məhz konsept xalqın kütləvi təfəkkürünü dil vasitələri vasitəsi ilə təqdim edir. 

Verballaşma termini konsept termini ilə, demək olar ki, sabit assosiasiya yaradır. Bunun 

səbəbi isə konseptin yalnız verbal səviyyədə anlaşıqlı olmasındadır.   

Beləliklə hər bir tədqiqat paradiqmal baxımdan məntiqi ardıcıllığa malik olmalıdır. Bu 

məntiqi ardıcıllıq konkret tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinə əsaslanmalıdır. Lazım gələndə 

müxtəlif paradiqmaların metadili, terminologiyasından istifadə oluna bilər.  

 

 


Yüklə 9,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin