Qafqaz Universiteti Materiallar
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
|
ALINMA SÖZLƏRİN ÜSLUBİ TƏSNİFATI Nailə MƏHƏROVA Bakı Slavyan Universiteti naile_en@mail.ru AZƏRBAYCAN
Alınma sözlərin üslubi-funksional rolu olduqca müxtəlifdir. İlk növbədə alınma leksika- ya daxil olan bütün sözlər müəyyən bir anlayışla birlikdə alındığına görə həmişə nominativ funksiyanı yerinə yetirmişlər. Onlar terminoloji sistemi zənginləşdirmiş, milli xüsusiyyətlərin təsviri, yerli koloritin yaradılması üçün ekzotizmlər kimi istifadə olunmuşdur. Alınmaların həmçinin üslubi məqsədlər üçün də istifadə olunması geniş yayılmışdır. Alınma sözlər təkcə nominativ deyil, eyni zamanda ekspressiv funksiyanı da yerinə yetirə bilir. Əksər müəlliflər belə hesab edirlər ki, alınma sözlərin bir qismi ədəbi dildə digər xalqların məişətinin bədii təsvirini vermək, yaxud fikrin daha güclü ifadəsi üçün parlaq üslubi vasitələrdən biri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müxtəlif mətnlərdə istifadə olunan alınma sözlərin üslubi cəhətdən dəyərləndirilməsi zamanı əcnəbi mənbələrin leksikasının bütün xüsusiyyətlərini nə- zərə almaq lazımdır: sözalan dil tərəfindən mənimsənilmə səviyyəsi, üslubi möhkəmlənmə, nitqdə işlədilmə tezliyi və s. Bu kriteriyalardan çıxış edərək alınma sözləri dildə mənimsənil- mə səviyyəsinə görə təsnif etmək mümkündür. Bu cür qruplaşdırma eyni zamanda həmin sözlərin üslubi xüsusiyyətlərinin də fərqləndirilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Geniş işlənmə dairəsinə malik olan alınma sözləri mənimsənilmə səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: 1. Alındığı dilin xüsusiyyətlərindən məhrum olmuş sözlər. Bu cür sözlər sözalan dilin lüğət tərkibindəki digər sözlərdən fonetik, morfoloji, nə də üslubi baxımdan seçilmir. Alınma mənşəli olmaları onların nitqdə işlədilməsinə heç bir təsir göstərmir. 2. Mənbə dilin müəyyən xüsusiyyətlərini özündə qoruyub saxlayan sözlər. 3. Müxtəlif sistemli bir sıra dünya dillərində işlənib, elm, texnika, siyasət, mədəniyyət və incəsənətə aid anlayışları ifadə edən sözlər. Bu cür sözləri internasionalizmlər adlandırırlar. Hər üç qrupa daxil olan alınma sözlərin sözalan dildə qarşılığı yoxdur və heç bir məhdudiy- yət olmadan nitqdə işlədilir. Bu cür sözlərin əksəriyyəti dilin lüğət tərkibinə emosional-eks- pressiv münasibət baxımından neytraldır.
Alınma sözlər içərisində məhdud işlənmə sahəsinə malik sözlər xüsusi yer tutur. Bu cür sözlərin tərkibinə sözalan dil tərəfindən mənimsənilmə dərəcəsinə görə yekcins olmayan, həmçinin zəngin üslubi çalara malik sözlər daxildir. Həmin sözləri də bir neçə qrupa ayırmaq mümkündür: 1. Ekzotizmlər-ayrı-ayrı xalqların ictimai həyatının, adət-ənənələrinin fərqli cəhətlərini göstərmək, onların milli xüsusiyyətlərini ifadə etmək, yerli kolorit yaratmaq məqsədilə işlədilən alınma sözlərdir. Digər alınma sözlər sırasında ekzotizmlər sözalan dil tərəfindən leksik cə- hətdən tam şəkildə mənimsənilmir. Bu cür sözlərin sözalan dildə qarşılığı olmadığı üçün ekvi- valentsiz leksika adlandırılır. Məsələn, korrido, sari, vendetta, tənbur, lira və s. kimi sözləri misal göstərmək olar. 2. Varvarizmlər-mənbə dilin qrafikası ilə yazılan, onun fonetik xüsusiyyətlərini özündə saxlayan, yəni mənbə dildə səsləndiyi kimi işlədilən və mənası geniş xalq kütləsinə aydın
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
843 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan olmayan, morfoloji-sintaktik cəhətdən mənimsənilməyən, lüğətlərdə izahı verilməyən yad sözlərdir. Əslində varvarizmləri şərti olaraq alınma sözlər sırasına daxil edirlər. Yad element-
fərqlənir və ünsiyyətin bu və ya digər sahəsində nitqə ekspressivlik verən xüsusi adlandırma və ya ifadə vasitəsi kimi möhkəmlənir. Həmin ifadələrin əsas cəhətlərindən biri odur ki, bir çox dillərdə geniş yayılmışdır. Məsələn, SOS, ok, sorry, allegro, no problem və s. Beləliklə, alınma leksikanın tərkibində bir neçə qrupu fərqləndirməklə biz müşahidə etdik ki, geniş işlənmə sahəsinə malik olan və sözalan dilin lüğət tərkibində möhkəmlənən alın- ma sözlər üslubiyyat üçün elə də böyük maraq kəsb etmir. Üslubi dəyərləndirməyə ehtiyac duyan sözlər məhdud sahədə işlənən alınmalar hesab olunur. Üslubi imkanlarına görə alınma sözlər içərisində ekzotizm və varvarizmlər daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Ekzotik sözlər daha çox müxtəlif xalqlara məxsus milli koloritin yaradılması məqsədilə geniş şəkildə istifadə olunur.
Qafqaz Universiteti shuseyn@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
Tarix boyu baş verən hadisələr millətlərin taleyində dərin, bəzən də düzəlməsi mümkün olmayan izlər buraxır. Bir çoxları kimi bunlar bizdən də yan keçməyib. Xüsusən də Rusiya və sovet işğalı dövründə. Milləti assimilasiya etmək, kökündən uzaqlaşdırmaq, milli mənəvi də- yərləri unutdurmaq, ona qarşı yadlaşdırmaq siyasəti ciddi fəsadlar törətdi, xalqı aşınmaya məruz qoydu. Müstəqilliyimizdən bu yana milli kökə, özünə qayıdış hərəkatı başlasa da, buna nail ola bilmədik. Hətta unutduq belə bir məsələni. Bunun bir səbəbi dünyaya inteqrasiya, müasirlik, avropalaşma meylləridirsə, digər mühüm səbəbi də qayıdacağımız bu milli şüur, milli kök və s. dediyimiz nəsnənin nə olduğunu bilməməyimizdir. Bu iki yüz ildə məhz bunu da aldılar əli- mizdən, dünənimizi, milli kimliyimizi unutdurdular. Bu itirdiklərimizin axtarışında ədəbiyyatın öz yeri vardır. Bu gün bizim özümüzlə bağlı öyündüyümüz babalardan qalan bir neçə nəsnə var ki, onun biri qonaqpərvərlik, böyük yolu gözləmək, böyüyə və ya qadına hörmət və s. məsələlərdir ki, bunların da nə vəziyyətdə olduğu hamıya məlumdur. Qonaqlıq məsələsi keçmişdəkı kımı olmadığından qonaqpərvərlik anlayıçı da silinib yaddaşımızdan. İndi kiminsə evində nə qonaq üçün ayrılan otaq var, nə onun istifadə edəcəyi əşyalar. Çünki kiminsə qonaq qalmağa ehtiyacı yoxdur. Çox uzaqdan gələn, qalmağa ehtiyacı olanlar da otellərə üz tutur. Onlar da modernləşib, yəni milli deyil, dünyada necədir, bizdə də elə. Biz keçmişimizi tarixdən öyrənirik. Ancaq tarix elmi quru faktlar, cansız rəqəmlər, hadisələr yığınıdır. Milli mənəvi dəyərləri ortaya qoymaq “biz də buyuq, biz də beləyik” demək üçün isə ədəbi əsərlərə üz tutmaq lazım gəlir. Məs. biz ancaq “Dədə Qorqud” dastanın- dan bilə bilirik ki, vaxtilə adımızı əməlimizə görə veriblər. Ad verən də Qorqud kimi bir dədə olub. Oradan öyrənirik ki, əsir düşən igidlərimiz analarının tanınmaması, atalarının namusu- nun sındırılmaması üçün özlərinin qıyma-qıyma doğranmasına, kabab edilib anaları tərəfin- dən yeyilməsinə belə razı olublar. Hətta Uruz bunu anası Burla xatuna özü məsləhət görür. “Saqın ana, yaxına gəlməyəsən,…ağlamayasan,…başqaları bir yeyəndə sən üç yeyəsən…” deyir. Biz “Koroğlu” dastanınndan görürük ki, o boyda qəhrəman necə sadəlöhv olarmış, Keçəl Həmzələrə necə uduzarmış. Bolu bəyə münasibətində bir tərəfdən verdiyi sözə sədaqət,
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
844 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan bir tərəfdən də düşmənə belə xeyirxahlıq hissi qabarıq görünür. Biz bədii əsərlərdən gücümü- zü, böyüklüyümüzü deyil, gücsüzlüyümüzü, zəif nöqtələrimizi də öyrənə bilirik. Ədəbi əsərləri oxumağa maraq zəiflədiyindən ekran əsərlərinə istinad eləmək istərdik. (Əlbəttə əgər öz filmlərimizə baxırıqsa.) Sovet dövründə milli dəyərlərlə bağlı elə bir qadağa qoyuldu ki, yazılan əsərlərdəki obrazlarda bunları tapmaq samanlıqda iynə axtarmağa bənzəyər. Çünki o vaxt obrazların xarakterini müəyyənləşdirən amil “sovet adamı, bəşəri” olması idi. Bununla belə 60-cı illərdə artıq milli dəyərlər görünməyə başladı. “Axırıncı aşırım”da Kərbalayı İsmayıl Qəmloya “üz-üzə gəlsək ya mən gərək onun sözünü yerə salam, ya da duz çörəyi tapdalayam” deyirsə, Abbasqulu bəyə “…adamın malına da toxunarlar, toprağını da götürəllər, nə olar, elə bilərəm, əl çirkidi. Bəs hörmətə nə sözün, kişiliyə, qeyrətə nə sözün…namusumuz, qeyrətimiz var, bəy,”-deyir. Hökumət adından üsyançıların üstünə gedəndə kəndlilər Abbasqulu bəyə qonaqlıq verir, kabab çəkirlər və “Yeyin bəy, düşmən də olsaq, çörəyimiz halaldır, bərəkət Allahındı” deyib bismillahla başlayırlar. İlk dəfə bu filmdə eşitdiyimiz belə sözlər gen yaddaşının dərinliklərindən cücərib boy atır. “Atları yəhərləyin” filmində bığı kəsilən koxa bu təhqirə dözməyib özünü öldürürsə, Nəbinin onun yerinə qoyduğu “namus qəhrəmanı” sonradan satılıb Nəbinin ölümünə səbəb olur. Millətin genefondunda yatan incəlikləri ədəbiyyat çıxarıb ortaya qoyur, unutduqlarımızı özümüzə qaytarır. “Qorxma, mən səninləyəm” filmində bəylər teatra gedərkən bir yer də papaqları üçün alırlar. Bu papağın yerini dəyişmək istəyən bir əcnəbiyə isə papaq sahibinin bircə sözü olur: “Səni öldürəcəyəm”. Papaq üçün yer alma səhnəsi Anarın “Üzeyir ömrü” filmində də göstərilir. Təsadüfi deyil ki, “Dəli Kür” romanının da leytmotivində namusdan sayılan üç əsas elementin biri papaqdır. “Dəli Kür” və “Yeddi oğul istərəm” filmlərində novruzla bağlı səhnələr o vaxt unutdurulmaqda olan bu mərasimi ekranda əbədiləşdirdi. Y Səmədoğlunun oradakı mollası və onun din adamı kimi siyasətə münasibəti bizcə ulaq belində təhqir olunurmuş kimi göstərilməsi və “mən nə təzə hökumətinə qarışıram, nə köhnə hökumətinə” fikrilə müəllifin mətnaltı siyasi düşüncəsinin ifadəsidir. “Bəyin oğurlanması”nı müəllif nə qədər milli koloritə bürümək istəsə də, təəssüf ki, bir obrazın dediyi kimi bu elə “kino” olaraq qalır. Sadəcə şah bəzəmək və bəy oğurlamaqdan o tərəfə keçə bilmir. Bu “əsil toyu” bərpa edə bilməmə acısı bəlkə də müəllifin dediyi, amma bizim görə bilmədiyimiz acı ironiyanın ifadəsidir. Novruz və digər xalq adətləri, xalqın özü Şəhriyarınn “Heydərbabya salam” poemasında daha əhatəli təsvir olunur. Bizcə, bu ciddi etnoqrafik araşdırma tələb edən bir salnamədir. Bir az diqqədlə yanaşılsa, atalar sözləri, tapmaca və yanltmaclar, xalq mahnıları belə bu sahədə çox qiymətli mənbədir. Anamdan bir yaylıq aldım,… Gözəl oğlan ver yaylığı, Yaylıq salar ayrılığı, və ya Ay qara çuxa Məmmədhəsən… Bircə cüt mixək nəmənədi,… Bizcə, M.Süleymanlının son əsərləri milli kimliyimizi öyrənmək baxımından ən qiymət- li mənbədir. Qalır bunları araşdırmaq və yenidən xalqa qaytarmaq.
Fidan RƏHİMOVA Bakı Slavyan Universiteti mila-88.88@mail.ru AZƏRBAYCAN
Ən mürəkkəbliyi ilə seçilən sahələrdən biri təhsil sahəsidir. Çünki təhsil sahəsi elə bir sahədir ki, həm burada bütün elmlər öz əksini tapıb, həm də ki, bir insanın inkişaf bünövrəsi məhz təhsil üzərində qurulur. Dahi öndər Heydər Əliyev elə bir şəxsiyyət idi ki, o bütün sahələrdən xəbərdar idi. Onun təhsillə bağlı söylədiyi nitqləri araşdırdığımız zaman bizə mə-
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
845 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan lum olur ki, dahi öndərin nitqini frazeoloji vahidlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Fraze- oloji vahidlər dildə sabit şəkilli olur, onun tərkibini təşkil edən komponentlər ayrı-ayrılıqda yox, burada ifadə bütünlüklə məcazlaşır. Frazeoloji vahidlərin əsas funksiyası onun ekspres- sivliyidir, nəyəsə münasibət bildirməyidir. Bu baxımdan Heydər Əliyevin nitqində aşağıdakı frazeoloji vahidlər işlənmişdir: Heydər Əliyevin nitqində elə frazeoloji vahidlər işlənmişdir ki, bu frazeoloji vahidlər mətn daxilində onun mənası daha aydın görünür. Aşağıda göstərdiyimiz quyudan su içmək, nazik tel kimi qırılmaq, çiyinləri üzərində qurulmaq frazeoloji vahidləri mətn daxilində öz mənasını büruzə verir. Azərbaycan müəllimləri qurultayında nitqindən:
yollardan keçib gəlmişik. Məsələn: “Bizim keçmişimizi, tariximizi bu gün ləkələmək istəyən, Azərbaycanın həyatı haqqında ədalətsiz fikirlər söyləyən adamların da hamısı o dövrdə təhsil alıbdır. Bəli, Azərbaycanın o dövrdəki məktəblərində, universitetlərində təhsil alıblar. Müftə, pulsuz təhsil alıblar, Azərbaycan Respublikasının imkanlarından istifadə edib təhsil alıblar. Bir xalq məsəli var: “Adam su içdiyi quyuya tüpürməz”. Biz hamımız o quyulardan su içmişik və ora tüpürməyə heç kəsin haqqı yoxdur”. Prezident sarayında respublikanın ali və orta ixtisas məktəblərinə qəbulla əlaqədar keçirilən müşavirədəki yekun sözü: Nazik tel kimi qırılmaq- bu frazeoloji vahid mtən daxilində sistemlilik, ardıcıllıq mə- nasına uyğun gəlir. Məsələn: “Bir neçə mühüm mərhələ var. Bunlar testlərin hazırlanması, mətbəədə çap edilməsi, imtahan verilən yerlərə çatdırılmasıdır. Mən bu mərhələləri görürəm, amma hesab edirəm ki, bu işlərlə məşğul olan şəxslər həmin mərhələləri aydın görməlidirlər. Buna görə də istərdim ki, siz bu məsələlərə ciddi fikir verəsiniz və bəzi incə məqamlara, bir növ təhlükəli mərhələlərə diqqəti gücləndirəsiniz ki, ardıcıllıq heç bir yerdə pozulmasın. Necə deyərlər, o,
Azərbaycanın və xarici ölkələrin ali məktəblərinə qəbul olunmuş tələbələrin bir qrupu və onların valideynləri ilə görüşdə yekun nitqindən:
Məsələn: “Hər bir gənc üçün istədiyi, arzu etdiyi sənət üzrə, ixtisas üzrə ali təhsil almaq böyük hadisədir və bu təhsili başa çatdırmaq bir xoşbəxtlikdir. Müasir həyat və dünyanın gələcəyi insanlardan daha çox bilik tələb edir. Gələcək bilikli, elmli insanların çiyinləri üzə- rində qurulacaqdır”. Heydər Əliyevin nitqində digər frazeoloji vahidlər də işlənmişdir. Yeni dərs ilinin başlanması və bilik günü münasibətilə keçirilən təntənəli toplantıda nitqindən: Göz qarşısında- üzdə, ortada. Məsələn: “Mən həyatımda çox yollardan keçmişəm. Həyatımın bəzi hissələrini bəlkə də indi xatırlaya bilmirəm, amma müəllimlərimi heç vaxt unutmamışam, hər bir müəllimim bu dəqiqə də gözümün qarşısındadır”. Yerində saymaq-inkişaf etməmək, irəli getməmək,olduğu yerdə qalmaq. Məsələn: “Bu bayram bizim üçün ona görə əzizdir ki, biz bu gün də, gələcəkdə də gənc- lərimizi təhsilə, biliyə cəlb etməliyik, təhsilin keyfiyyətini artırmalıyıq, təhsil sahəsini daha da mükəmməlləşdirməliyik. Ona görə də müəllimlər gərək yerlərində saymasınlar, nə qədər təc- rübəli olsalar da daim öz biliklərini artırsınlar”. Bakı Dövlət Universitetinin 80 illiyi münasibətilə Bakı Dövlət Universitetinin və bir sıra xarici ölkə universitetlərinin rəhbərləri ilə görüşdə nitqindən:
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
846 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Məsələn: “Mən bu gün Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək, universitetin alimlərinin, müəllimlərinin Azərbaycanın fəxri adlarını alması, orden və medallarla təltif edilməsi haqqında fərmanlar imzalamışam. Yəqin ki, o fərmanlar bu gün sizə çatacaqdır”. Göründüyü kimi təhsil sahəsində dahi öndər Heydər Əliyevin işlətdiyi frazeoloji vahid- lər onun nitqini daha da ekspressiv etmişdir.
Bakı Slavyan Universiteti ulkerbabayeva@rambler.ru AZƏRBAYCAN
Bu günə qədər dilçilikdə üç paradiqma formalaşmışdır. Müqayisəli-tarixi paradiqmadan sonra F. de Sössürün əsasını qoyduğu sistem-struktur paradiqma inkişaf edir və nəticə eti- barilə strukturalizmin müxtəlif cərəyanları müəyyən olunur. Keçən əsrin sonundan formalaş- maqda olan antroposentrik paradiqma bütün dünyada yayılır. Bu sonuncu paradiqma, fik- rimizcə, müxtəlif adlar altında tanınsa da, eyni paradiqmal xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlar- dan, yəni bu adlardan, ən çox rast gəlinən koqnitiv dilçilikdir. Təhlil göstərir ki, “antroposent- rik paradiqma” anlayışı “koqnitiv dilçilik” anlayışından fərqlənmir. Digər tərəfdən, linqvo- kulturologiya adlanan tədqiqat sahəsi də koqnitiv dilçiliklə ortaq predmeti olan bir elm sahəsi- dir. Ümumiyyətlə, demək olar ki, müasir mərhələdə işlənən antroposentrik paradiqma, koqni- tiv dilçilik və linqvokulturologiya adları vahid terminoloji sıra təşkil edir. Bəzən belə təsəvvür yaranır ki, alimlər qeyd olunan linqvistik paradiqmaların konkret tədqiqatlarda birləşməsinin əleyhinədirlər. Məsələn, tədqiqat struktur dilçilik səpkisində aparılırsa, koqnitiv dilçiliyə aid terminlər və anlayışlar burada işlənməməlidir. Yaxud tipoloji tədqiqatlarda linqvokulturoloji və struktur-semantik təhlilin nümunələri olmamalıdır. Fikrimiz- cə, bu yanlış mövqedi. Dilçilik elminin müasir mərhələsində hər üç paradiqmadan, onların nailiyyətlərindən istifadə olunmalıdır. Müqayisəli-tarixi, qarşılıqlı və tipoloji diliçilik bir dilin faktlarını digər dillərin fonunda öyrənməyə imkan açır. Bu cür tədqiqatlar həmişə son dərəcə uğurlu olur, çünki dil faktları müqayisədə qabarıq şəkildə nümayiş olunur. Sistem-struktur baxış dil faktlarının ciddi quruluşunu və sistem daxilində uzual əlaqələrini üzə çıxardır. Nəhayət, koqnitiv dilçilik dil və milli təfəkkür arasında, dil və milli mədəniyyət arasında olan əlaqələri müəyyən edir. Əslində milli mentalitetin yeganə mötəbər göstəricisi milli dildir. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dilçiliyində bu cür paradiqmal kəsişmə yollarında aparılan tədqiqatlar son dərəcə azdır. O ki qaldı Azərbaycana, belə tədqiqatlar mövcud deyil. Dil vahidləri struktur-semantik və funksional baxımdan müxtəlifdir. Bu müxtəliflik və konkret özünəməxsusluq dil vahidlərinin bu və ya digər səpkidə aparılan tədqiqatlar üçün əlverişli olub-olmamasını müəyyən edir. Bu baxımdan paremioloji vahidlər göstərilən hər üç linqvistik paradiqmada aparılan tədqiqat üçün son dərəcə əlverişli dil materialıdır. Bizim tədqiqat obyektimiz Azərbaycan, rus və ingilis dillərinin paremioloji sistemləri- dir. Bu cür tədqiqatların aktuallığı bir neçə amillə müəyyən olunur. Birincisi, atalar sözləri milli təfəkkürü ən qabarıq şəkildə nümayiş edən dil vahidləridir. İkincisi, onların struktur-se- mantik fərqləri tipoloji səciyyə daşıyır. Üçüncüsu, Azərbaycan, rus və ingilis dillərinin pare- mioloji vahidləri həm tipoloji, həm sistem-struktur, həm də koqnitiv baxımdan bu vaxta qədər heç kim tərəfindən tədqiqata cəlb olunmayıb. Bunun vacibliyi isə şübhəsizdir, xüsusən müasir qloballaşma dövründə. Bu cür tədqiqatın nəticələri yalnız dilçiliyi yox, eyni zamanda etnik psixologiyanı, kulturologiyanı, fəlsəfəni və bir sıra digər humanitar elmləri maraqlandırır.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
847 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Əslində koqnitivizm ümumi yaxud elmlərarası cərəyandır. Bəzi alimlərin fikrinə görə koqnitivizm müxtəlif elmləri birləşdirir. Məqsəd eynidir, ayrı-ayrı elmlər isə vahid obyekti – insan idrakını öyrənir. Ümumi koqnitiv elm çərçivəsində insan informasiya istehsal edən sistem kimi öyrənilir. Bu səpkidə öyrənilən təbii dil həmin dildə danışan xalqın dünyanı dərk üsulu kimi izah olunur. Ümumiyyətlə, koqnitiv dilçilik dünya ilə insan arasında olan yeganə vasitəçi kimi təbii dili başa düşür. Tarixən filogenezdə dil etnik təfəkkür və psixologiya təsiri altında təşəkkül tapır, lakin təşəkkül tapdıqdan sonra həm kütləvi, həm də fərdi şüuru forma- laşdırır. Yəni şüur dilin güclü təsiri altında tərbiyə olunur. Beləliklə, ictimailəşmənin mühüm sahəsini məhz dil şəxsiyyətinin formalaşması təşkil edir. Əlbəttə, müasir koqnitiv elminin əsas mahiyyətini neyrofizioloji proseslər təşkil edir ki, burada dilçilik, demək olar, heç bir şey edə bilməz. Yəni koqnitivizm beyində baş verən idrak mexanizmini öyrənirsə, dil haqqında təlim burada xüsusi bir rol oynaya bilməz. Bu həqiqət- dir, lakin bununla belə ənənəvi dilçilik fonunda və onun müəyyən yeni inkişaf mərhələsi kimi formalaşan kornitiv dilçilik öz predmetini müəyyənləşdirməyə çalışır və buna müyəssər olur. Koqnitiv dilçilik bu son illərdə öz elmi apparatını əsas etibarilə yarada bilmişdir. Bəzi terminlər koqnitiv dilçiliyin terminoloji özünəməzsusluğunu təşkil edir, və bu sırada ən mühüm termin konsept termini sayılır. Müxtəlif tədqiqatlara ötəri nəzər salsaq, görərik ki, məhz kon- sept termini burada mərkəz mövqedə dayanır, və təhlillər əsas etibarilə onun ətrafında cərəyan edir. Bu isə tamamilə məntiqəuyğun haldır, çünki koqnitiv dilçiliyi xalq təfəkkürü maraqlan- dırırsa, məhz konsept xalqın kütləvi təfəkkürünü dil vasitələri vasitəsi ilə təqdim edir. Verballaşma termini konsept termini ilə, demək olar ki, sabit assosiasiya yaradır. Bunun səbəbi isə konseptin yalnız verbal səviyyədə anlaşıqlı olmasındadır. Beləliklə hər bir tədqiqat paradiqmal baxımdan məntiqi ardıcıllığa malik olmalıdır. Bu məntiqi ardıcıllıq konkret tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinə əsaslanmalıdır. Lazım gələndə müxtəlif paradiqmaların metadili, terminologiyasından istifadə oluna bilər.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|