Qafqaz Universiteti Materiallar



Yüklə 9,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/124
tarix31.01.2017
ölçüsü9,57 Mb.
#6979
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   124

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

819



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

EPİK DASTAN YARADICILIĞINDA FORMUL                  

NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DAİR 

 

Nizami ADIŞİRINOV 

AMEA, Folklor İnstitutu 



deyset27@mail.ru 

AZƏRBAYCAN

 

 

        Formula  nəzəriyyəsinin  əsas müddəalarının işlənib hazırlanması XX əsrin  əvvəllərində 



Milman Parri və onun tələbəsi Albert Lordun adı ilə bağlı olsa da, son illərdə folklor sahəsin-

də bu nəzəriyyə ilə əlaqəli aparılan araşdırmalar öz ətrafında xeyli biblioqrafiya toplamışdır. 

Bu nəzəriyyə epik dastan ənənəsinin əsasında duran oxşarlığın, bu oxşarlığın səbəbini, tarixi 

inkişafını tədqiq etmə baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 

       Epik dastan ənənəsində dünyanın müxtəlif xalqlarına mənsub olan epik dastanların quru-

luşunda, strukturunda olan bənzərlik, oxşar süjetlər və motivlər bir çox tədqiqatçıların diqqəti-

ni cəlb etməkdədir. Bu oxşarlıqların, bənzərliklərin aşkarlanması və tədqiq edilməsi epik das-

tan kodunun tədqiqinə dair yeni elmi mülahizələrin ortaya çıxmasına gətirib çıxara bilər. 

       Dastan  dünyanın epik koddan dərkidir. Dastan elə bir ifadə formasıdır ki, burada onu 

yaradan xalqın təfəkkür tərzi, yaşayışı, məişəti, ilkin mifoloji düşüncəsi qəlib sözlər, formula-

lar şəklində ifadə olunur. Bu qəlib sözlərin, formulaların tədqiqi eyni zamanda xalqların təfək-

kür tərzi və mifoloji düşüncəsindəki oxşarlığın aşkarlanması deməkdir. Həmçinin bu, epik 

dastan yaradıcılığında ozan-dinləyici əlaqələrinin, bu əlaqələrdə özünü göstərən fərdi və ümu-

mi qanunauyğunluqların aşkarlanmasına yardim etmiş olacaqdır. 

       Məlumdur ki, ozan hər hansı bir dastanı ifa edərkən müəyyən dinləyici kütlənin qarşısın-

da ifa edir. Burada təbii ki, dastanın ifası zamanı ozanın istifadə etdiyi sabit sintaktik kons-

truksiyalarla, formula ifadələrlə yanaşı, özünün improvizasiya qabiliyyəti də mühüm rol 

oynamaqdadır. Eyni dastanın müxtəlif variantlarının olması da məhz dastan söyləyicilərinin 

fərdi improvizasiya qabiliyyətlərinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Ozan-aşıq sənətinin sinkretik 

sənət olması etibarı ilə dastanı ifa edən ozan-aşıq dastanın nəzm hissələrini musiqinin 

müşayiəti ilə müəyyən ritm, ahəng, ölçü vahidi altında təqdim edir. Bu mənada dastanın nəzm 

hissələrində müəyyən ritm, ahəng altında təkrar edilən sabit sintaktik cümlə tipləri, oxşar 

sintaktik quruluşlar meydana gəlmiş olur ki, bunlar ozanın yaddaşında tədricən daşlaşmış 

ifadələrə çevrilir və hazır qəlib, formul formasına düşmüş olur. Ozan sonralar da ifa zamanı 

rahatlıqla bu qəliblərə müraciət edir. Bu, ifa zamanı ardıcıllığı, dastanın axıcılığını təmin edir 

və ozanı çox düşünməkdən xilas edir. 

       Dastanların tətqiqi zamanı dastanın nəsr hissəsində olan oxşar süjet, motivlərlə yanaşı, 

dastanın nəzm hissələrindəki təkrarlanan, sabit sintaktik konstruksiyalar da nəzərdən qaçırıl-

mamalı və formula nəzəriyyəsi işığında mütləq tədqiq olunmalıdır. Bu zaman təkrarlanan qa-

fiyələrlə, hecalarla yanaşı, ritmin, ahəngin daha qədim ifadə vasitəsi olan alliterasiya, assonans 

kimi fonetik hadisələr xüsusilə nəzər diqqətə alınmalıdır. “Dədə Qorqud” kimi möhtəşəm sənət 

abidəsinin nəzm hissələri bilavasitə ritmin, ahəngin daha qədim ifadə forması olan alliterasi-

ya, assonans kimi fonetik hadisələr əsasında formalaşmışdır. 

        Formul  nəzəriyyəsi ilə bağlı mövcud nəzəri  ədəbiyyata söykənərək epik formulları üç 

prinsip üzrə təhlil edirər.  

I. 


Sintaqmatik prinsip. 

II.  Semantik prinsip. 

III.  Linqvistik prinsip. 

Bəzən bir-birinə qarışdırılan bu prinsiplər ayrı-ayrı aspektlər əsasında formulun təsnifini nə-

zərdə tutur. 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

820



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

I. 

Sintaqmatik prinsip epik mətn boyunca mövqedən asılı olaraq epik formulların 

təsnifi ninəzərdə tutur.Bubaxımdanepikmətn- formul üç qrupabölünür. 

      1. Başlanğıcformullar. 

2. Keçid(medial) formullar. 

 3. Sonluq formullar



II.   Semantik prinsip əsasında formalaşan formullar aşağıdakı qruplara və yarımqrup-

lara bölünür. 

1. Ritual formullar. 

a) Toy 

b) Yas 


c) Hədiyyəvermə 

ç) Mövsüm 

2. Döyüş, müharibə formulları. 

a) Yoladüşmə 

b) Vuruş 

c) Qələbə 

ç) Geyim, silah 

3. Kütləvi (batal) səhnə formulları. 

4. Tərif formulları. 

5. Dua-alqış formulları. 

6. Qarğış formulları. 

7. Məişət formulları. 

8. Təbiətə (heyvanlara, bitkilərə) münasibət formulları. 

9. Sentensiya (hikmətamiz kəlamlar) formulları. 

10. Yol formulu. 

III. Linqvistik prinsip üzrə epik mətnin formullarını dil vahidləri əsasında belə təsnif et-

mək olar: 

1. Söz-formul(metafora) 

      2. Müqayisə-formul 

      3. Söz birləşməsi-formul (bədii təyinlər) 

      4. Cümlə formul 

      a) Sadə cümlə 

      b) Tabesiz mürəkkəb cümlə (parataksis) 

      c) Tabeli mürəkkəb cümlə (hipotaksis) 

      5.Mətn-formul 

      a) Dialoq 

      b) Tirada   

Bu nəzəriyyə dünyanın demək olar ki, hər yerində aparılan 1500-dən çox araşdırmanı öz 

təsiri altına alsa da, nəzəriyyənin tənqidi istiqamətində aparılan böyük bir biblioqrafiya da əmələ 

gəlmişdir. 

Formul nəzəriyyəsi təkcə dastan yaradıcılığı sahəsinə yox, eyni zamanda Azərbaycan 

xalq nağıllarının tədqiqinə da şamil oluna bilər. Nağıllarda özünü göstərən inisial, medial, final 

formullarının geniş  tədqiqi, nağılçı-dinləyici və  aşıq-dinləyici münasibətlərinin təhlili, oxşar 

və  fərqli cəhətlərin aşkarlanması  həm nağılların, həm də dastanların öyrənilməsi sahəsində 

yeni elmi mülahizələrin meydana çıxmasına yardım etmiş olacaqdır. 

 

 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

821



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNİN FRAZEOLOGİYASINDA 

“ÜRƏK” LEKSEMİNİN YARATDIĞI TEMATİK QRUPLAR 

 

Elnarə MƏMMƏDOVA

 

Bakı   Slavyan  Universiteti    



mamedova.elnara@lenta.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Ürək qan dövranı sisteminin mühüm orqanıdır. O, həyati əhəmiyyətə malik olan orqan-



lardan biridir, bəlkə də insanın fəaliyyətini bir ömür boyu hiss etdiyi yeganə daxili orqandır. 

Ürək insanın emosional və  mənəvi həyatında, onun xarakterik və  şəxsi keyfiyyətlərində 

məsuliyyət daşıyır. Ürək duyğular və hisslər məkanıdır (ürəkdə sevgi yarandı-в  сердце 

вспыхнула  любовь), hafizə  və yaddaş ürəklə bağlıdır (ürəyindən çıxarmaq-изгнать  из 

сердца, ürəyindən atmaq-выбросить  из  сердца, ürəyindən qoparmaq-вырвать  из  сердца), 

intuisiya mərkəzidir (ürəyimə damır-сердце  чует, ürəyin səsinə qulaq asmaq-сердце 

подскажет, ürəyin səsi-голос сердца, ürəyindəkini oxumaq-читать в сердцах), həm də bir 

xəzinədir (ürəyinin açarı-ключи  от  сердца, ürəyində saxlamaq-хранить  в  сердце). Ürək 

həm tanrı ilə  əlaqə yaradan orqan (ürəyində Allah sevgisi olmaq-жить  с  Богом  в  сердце), 

həm də qara qüvvələr, günah mənbəyidir (ürəyi daşa dönmək-сердце стало как камень). 

“Ürək” leksemi istər Azərbaycan, istərsə  də rus dilinin frazeoloji birləşmələrində  fəal 

işlənmə dairəsinə malik olub aşağıdakı tematik qruplar yaradır:  

1.  İnsan hisslərinin və halının müxtəlif çalarlarını ifadə edən frazeoloji birləşmələr

Bunları iki yarım qrupda birləşdirmişik: müsbət və  mənfi çalarlı frazeoloji birləşmələr. 

Müsbət məna çalarına malik frazeologizmlər  əmin-amanlıq  (ürəyindən yük götürülmək-

камень  с  сердца  свалился, ürəyi yerinə  gəlmək-отошло  от  сердца),  sevinc  (ürəyi açılır-

сердце  радуется),  zövq  (ürəyinə yağ kimi yayılmaq-как  маслом  по  сердцу),  qürur  (ürəyi 

köksünə  sığmamaq-сердце  не  вмещается  в  груди) ifadə edir. Mənfi məna çalarına malik 

frazeologizmlər say etibarilə üstünlük təşkil edib, təşviş-həyəcan  (ürəyi yerində durmamaq-

сердце не на месте, ürəyi səksəkədə olmaq-сердце колотит, az qala ürəyi dayansın-сердце 

замирает), iztirab (ürəyi sızlamaq-кошки на сердце скребут, ürəyi od tutub yanmaq-сердце 



горит, ürəyi qan ağlamaq-сердце  кровью  обливается, ürəyi ağrayır-сердце  болит, ürəyi 

partlayır-сердце перевертывается, ürəyi çatlayır-сердце разрывается), qorxu (ürəyi ağzına 

gəldi-сердце  упало, ürəyi ayağının altına düşdü-сердце  в  пятки  ушло, ürəyi yerindən 

qopdu-сердце  оборвалось, ürəyi titrəyir-сердце  дрожит, ürəyi tık elədi-сердце  екнуло) 

kimi hisslər ifadə edirlər. 

 

 



 

 

 



 

 

2. Cəmiyyət içində insanın davranışını xarakterizəedən frazeologizmlər. Bunlardan bir 



qrupu müsbət məna çalarları  əmələ  gətirib səmimiyyət (ürəyini açmaq раскрыватьсердце, 

ürəyinin qanı ilə yazmaq-писать  кровью  сердцa), məharət (ürəyini almaq-завоевывать 

сердце, ürəyinə yol tapmaq-находить  доступ  к  сердцу, ürəyini fəth etmək-покорять 

сердце),  şəfqət (ürəyinə basmaq-прижимать  к  сердцу) ifadə edir. Digər qrup 

frazeologizmlər arzuolunmaz davranış  və  hərəkətləri ifadə edir: kobudluq (ürəyini qırmaq-

разбить  сердце, ürəyinin başından vurmaq-уколоть  в  самое  сердце, birisinin ürəyinə 

dəymək-затрачивать  сердце, ürəyinə  bıçaq sancmaq-вонзать  острый  нож  в  сердце,  как 

ножом  по  сердцу, ürəyini sındırmaq-разбивать  сердце, ürəyindən yaralamaq-ранить  в 

самое  сердце, ürəyinə ox sancmaq-пронзать  сердце), hirs-qəzəb (ürəyində  yığdığının 

hamısını demək-говорить все, что на сердце накипело), üzüntü (ürəyini üzmək-сокрушать 

сердце), hiyləgərlik (ürəyinə  nəzər salmaq-заглядывать  в  сердце, ürəyinin içinə girmək-

залезать в сердце), həyəcan-təşviş (ürəyinə xal salmaq-западать в сердце). 

3. İnsanın ətraf-aləmə münasibətini göstərən frazeologizmlər. Bunlar da müsbət və mən-

fi məna çalarları daşıyırlar. Müsbət mənalar ifadə edən frazeologizmlər hər hansı obyekt və ya 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

822



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

subyektə  heyranlıq (ürəyində yer eləmək-обосноваться  в  сердце, ürəyində iz qoymaq-

запасть в сердце, ürəyində qalmaq-запечатлевать в сердце, ürəyindən xəbər verir-за сердце 

берет, ürəyinə işləmək-хватать за сердце, ürəyinə toxunmaq-брать за сердце, ürəyinə düş-

mək-пасть на сердце), sevgi (ürəyində yaşamaq-жить в сердце, ürəyi məxsus olmaq-сердце 

принадлежит, ürəyindən çıxmamaq-заседать в сердце, ürəyi məşğul olmaq-сердце занято) 

ifadə edirlər. Digər frazeologizmlər isə  əksinə, obyekt və ya subyektə qarşı narazılıq-şübhə 

(ürəyimə yatmır, ürəyimdən xəbər vermir-не  по  сердцу), təəssüf (ürəyinə salmaq-брать  к 

сердцу, ağır bir yük kimi ürəyində qalmaq-лечь тяжелым бременем на сердце), laqeydlik 

(ürəyini gen saxlamaq-не принимать близко к сердцу) bildirirlər. 

4.  İnsanın xarakterik xüsusiyyətlərini vurğulayan frazeologizmlər. Bu frazeologizmlər 

insanın müsbət (qızıl ürək-золотое  сердце, ürəyi yumşaq-мягкое  сердце,  əyilməz ürək-

неукротимое  сердце, qızğın ürəkli-горячее  сердце, böyük ürəyi var-большое  сердце  у 

кого, в ком, ürəyi yumşaq-доброе сердце, ürəyi açıqdır-сердце на ладони) və mənfi (ürəyi 

buza dönmək-сердце  обросло  мoхом, daş ürəkli-каменное  сердце  у  кого, axmaq ürəkli-

глупое сердце, qırılmış ürək-разбитое сердце) tərəflərini əks etdirirlər. 

   

5. Hərəkətin tərzini bildirən frazeologizmlər. Bunlar da müsbət (əlini ürəyinə qoyub-



положа руку на сердце, ürəyinə yatan-по сердцу, ürək çırpıntısı ilə-с замиранием сердца, 

təmiz ürəklə-с  чистым  сердцем, təmiz ürəkdən-от  чистого  сердца, ürək dolusu-от  всего 

сердца, açıq ürəklə-с открытым сердцем, ürəyinin başınadək-до самого сердца) və mənfi 

(ürək ağrısı ilə-с болью в сердце, ürəyi yerindən düşmüş-с упавшим сердцем, ürək yanğısı 

ilə-с тяжелым сердцем) məna çalarları ifadə edirlər. 

Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərinin frazeoloji birləşmələrində “ürək” leksemi emo-

sional hallar, hisslər, təfəkkür  və insanlararası münasibətlərlə bağlı frazeoloji birləşmələ-rin 

yaranmasında iştirak edir. Onun semantik xüsusiyyəti insan xarakterinin müsbət və  mənfi 

tərəflərini əks etdirməsindədir. Müqayisəyə cəlb olunan bu iki dildə “ürək” komponentli fra-

zeoloji birləşmələrin semantik və struktur cəhətdən bir-birinə bənzəməsini  onların ortaq coğ-

rafiyaya, tarixə malik olması ilə izah etmək olar. Digər tərəfdən, insanlar dünyanın hansı nöq-

təsində olursa-olsun, onların hər birinin yaşadığı hisslər bir-biri ilə eyniyyət təşkil edir və dil-

də öz ifadəsini, xüsusilə, frazeoloji birləşmələrdə tapır. 

 

 

ORXAN PAMUKUN “KAFAMDA BİR TUHAFLIK”                     

ROMANINDA ƏYLƏNCƏ METODU 

 

Ülvi BABAYEV 

Qafqaz Universiteti 



ubabayev@qu.edu.az 

AZƏRBAYCAN 

 

Orxan Pamukun yeni romanı “Kafamda bir tuhaflık”  İstanbulun son yarım əsrdəki tari-



xini səyyar satıcı Mövludun həyatı ilə paralel şəkildə əks etdirir. Sosial həyatın ən ziddiyətli 

məqamları romanın mövzu dairəsini genişləndirir, küçə satıcısı Mövludun həyatı  İstanbula, 

İstanbul isə  bütün ölkəyə - Türkiyəyə güzgü olur. Romandakı  hadisələrin miqyas vüsəti və 

dinamizmi gerçəkliyin bədii inikasına xidmət edir. Gündəlik həyatın çətinlikləri, sosial ziddi-

yətlər, məhrumiyyətlər Mövludun xarakterinin və  mətnin məzmunundakı alt qatın açılması 

üçün əyani vasitə olur. Sənətkar romanın əsas mündəricəsini obrazların həyatı ilə paralel şə-

kildə mənalandırır.  

Yazıçının  üslubu, nəql etmə üsulu, xarakter yaratma bacarığı, süjet rəngarəngliyi və  ro-

manın ümumi  poetikası  əyləncə metodları ilə zəngindir. Tezisimizdə əyləncə metoduna aid 

bir neçə nümunə göstərəcəyik. 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

823



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

“Kafamda bir tuhaflık” Orxan Pamukun ən realist romanıdır. Reallığın bədii təcəssümü 

ənənəvi təhkiyə  və  təsvir sərhədlərinə  sığmır. Pamuk qələminə  məxsus rəngarəng, 

əvəzedilməz ab-hava başqa romanlarla müqayisə edilməyəcək qədər oxucunu özünə bağlayır.  

Orxan Pamuk romanlarına xas qəribəlik, fərqli ifadə  tərzi, oyunbazlıq halları  ədəbiyyatdakı 

əyləncə metoduna xidmət edir. Bəs, əyləncə anlayışı nədir? Əvvəla, onu qeyd edək ki, əyləncə 

sözünün lüğəvi mənası “Ürəyi  əyləndirəcək, könlü açacaq şey,  əylənmək üçün vasitə”dir. 

Ədəbiyyatda  əyləncə anlayışı isə oxucunu mətnə bağlamaq üçün müəyyən, metod və 

vasitələrdir. Bildiyimiz kimi XX yüzilin 60-cı illərindən etibarən cəmiyyətin bütün sahələ-

rində sürətli dəyişmə, qeyri-sabitlik təzahür etməyə başladı. Qısacası, fransız filosof Lyotarın 

“postmodern vəziyyət” adlandırdığı sənaye sonrası çağın yenilikləri ədəbiyyata da öz təsirini 

göstərdi.  

“Kafamda bir tuhaflık” romanının  ən böyük uğuru təsvir və  təhkiyədəki dolğun, 

çoxsəsli, dinamik və  qəribə (tuhaf)  ifadə  tərzidir. Romanda yazıçının  müşahidəsi, həyata 

baxışı  və mövqeyi təhkiyənin predmeti olan İstanbulun, Mövludun həyatının təsvirində öz 

əksini tapır. Pamuk ilk romanı “Cevdet bəy və oğulları”ndan “Kafamda bir tuhaflık”a qədər 

klassik təhkiyyədən fərqlənən  modern və məxsusi nəql etmə üsulundan istifadə edir. Bu cür 

təhkiyyənin klassik təhkiyyədən fərqi ondadır ki, oxucu əsərdəki hadisələrin qurama olduğunu 

bilir.  Ancaq təhkiyəçi o qədər orqanik şəkildə nəql edir ki, roman böyük marağa səbəb olur. 

“Kafamda bir tuhaflık”  ın  ilk baxışda quramaçılıqla ifadə edildiyi düşünülə bilər. Lakin 

yazıçının ədəbi oyunbazlığı oxucunu hadisələrin gerçəklik sehri ilə ovsunlayır. Nümunə üçün 

roman belə başlayır: “Bu, boza (buğdadan hazırlanan, tərkibində az miqdarda spirt olan  və 

qışda içilən içki növü) və qatıq satıcısı Mövlud Qarataşın həyatının və xəyallarının hekayəsi” 

(Yapı Kredi Yayınları, Orhan Pamuk, “Kafamda bir Tuhaflık”, 480 səh, səh 15)  Elə ilk cümlə 

oxucuda maraq oyadır. Daha sonra yazıçı Mövludun fiziki görkəmi, xarakteri və bütün həyatı 

haqqında bir neçə cümləlik yığcam məlumat verir. Bu qısa məlumat o qədər maraq oyadır ki, 

451 səhifəlik romanı oxumaq oxucuya ağır gəlmir. Pamuk romanın  proloqu sayılan “Mövlud 

ilə Rayiha Qız qaçırmaq çətin iş” adlı hissədə    əsərə hadisələrin ortasından başlayacağını, 

Mövludun Rayihanı qaçırdığı (1982) ildən 4 il əvvəl əmisi oğlu Qorqudun (Rayiha Qorqudun 

baldızıdır) toyunda gördüyünü, 3 il fasiləsiz Rayihaya (gözlərinə) məktub yazdığını və gözəl 

Rayihanın onu qəbul etməsinə çox sevindiyini nəql edir. Mövlud əmisi oğlu Süleymanın 

köməyi ilə Rayihanı qaçırır və roman bu səhnədə kulminasiya nöqtəsinə yüksəlir: “...  şimşək 

çaxdı, bütün göy üzü, dağlar, qayalıqlar, ağaclar, hər yer bir an uzaq xatirələr kimi 

aydınlandı... Həyatıboyu bu anı, bu qəribəlik duyğusunu çox tez – tez xatırlayacaqdı” (səh 18)  

Bu səhnədə aydın olur ki, Mövludun qaçırdığı  qız Rayiha deyil,  əslində Rayihadır, ancaq 

Mövludun 3 il məktub yazdığı Rayiha deyil. Proloq belə tamamlanır: “... Rayihaya qarşıdakı 

adaları göstərdi. Bir gün mütləq adalara gəzməyə gedəcəklərdi. Amma bunu Rayihanın qısa 

həyatıboyunca bir kərə olsun edə bilmədilər” (səh 24) Romanın proloqunu Pamukun “saf  və 

düşüncəli romançı” fikrinin bədii – estetik inikası adlandırmaq olar.  

Romanın təhkiyəsindəki əyləncəvilik metodlarından biri də çoxsəslilikdir. Əsər müəllif 

tərəfindən nəql edilməklə yanaşı  fərqli – fərqli obrazların dilindən danışılır və  rəngarəng 

xarakterlərin ifadə  tərzi ilə qarşılaşırıq. Obrazların istifadə etdiyi kəlimələrdən davranış  və 

hərəkətlərindəki detallara qədər fərqlilik nəzərə çarpır. Hər bir insan öz baxış bucağından 

hadisələrə münasibət bildirir. Yalnız, Mövludun başına gələn hadisələr müəllif tərəfindən 

ifadə edilir. Çünki Mövludun həyatı  təsvir və  təhkiyənin  əsas obyekti kimi inikas olunur. 

Qəhrəmanın həyatı digər obrazların həyatı ilə müəyyən məqamlarda kəsişir. Bu cür kəsişmə 

digər obrazların mənəvi və əqli yöndən simasını əks etdirir. 

Tezisimizdə bu nəticəyə  gəlmək olar ki, Orxan Pamuk əyləncə metodları vasitəsi ilə 

Mövludun həyatı  əsasında insanın öz mənəvi saflığını qoruya bilməsinə  ədəbi  şərh verə 

bilmişdir. Dini, siyasi, ideoloji qruplaşmaların dünyadakı  mənəvi ekologiyanı  zədələməsi, 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

824



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

insanları bir – birinə düşman və  rəqib etməsini bədii sözlə  mənalandırmağı bacarmışdır. 

Mövludun həyatı  həm də xoşbəxtlik nədə  və kimdədir?! – sualına cavab verir. Xoşbəxtlik 

insanın bilmədiyi mətləblərdə gizlənmiş ola bilər. Necə ki, Mövludun xoşbəxtliyi ilk baxışda 

aşiq olduğu gözəl Samihada deyil, çirkin amma qayğı  və sevgi dolu Rayihadadır,  İstanbul 

küçələrində öz halal alın təri ilə satıcılıq etməyindədir. Müəllifin roman vasitəsi ilə demək 

istədiyi bir çox mətləbləri və əsərdəki əyləncə metodlarını daha geniş şəkildə “Kafamda bir 

tuhaflık” romanı haqqında növbəti yazımızda – məqaləmizdə əsaslandırmağa çalışacağıq. 

 

 

“KİTABI-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA ŞAMANİZM İZLƏRİ 

(İNGİLİS ŞƏRQŞÜNASLARININ TƏDQİQATLARI ƏSASINDA) 

 

Rəbiyyə ŞAMIYEVA 

ADU 


rabiyyash@mail.ru 

AZƏRBAYCAN  

 

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında islamiyyətdən çox-çox əvvəlki illərin izlərini 



özündə ehtiva edən bir çox məqamlar vardır ki, bunlar evlənmə, ad vermə, ölüm və digər mə-

rasim və adətlərin təsvirində aydın şəkildə əks olunmuşdur. Dastanda əsas şamanizm motiv-

lərinə əsaslanan su, agac, dağ kultu, qurd totemi, müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmış 

hələ də araşdırma mənbəyi kimi diqqəti cəlb etməkdədir. 

“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu ingiliscəyə çevirən ingilis alimi Ceffri Lyuis bu dastan-

dakı islam koloritinə  rəğmən  əsərdə islama qədərki türk inanclarının hökm sürdüyü şaman 

izlərinin olduğunu vurgulayır: ‘The dying Beyrek (Chapter 12) asks for his horse’s tail to be 

cut off.’ (“ Ölərkən Beyrək (Fəsil 12) atının quyruğunun kəsilməsini xahiş edir”.) Hər fəsildən 

gətirdiyi sitatlarla fikrini əsaslandırmağa çalışan müəllifin qənaətincə, türk dəfn mərasimlə-

rində üz cırma, sac yolma, qəhrəmanın atının quyruğunun kəsilməsi, döyüşdə fərqlənməyənə 

qədər oğlan uşaqlarına ad verilməməsi və s. bu kimi misalların islam dəyərlərindən uzaq, şa-

manizm izlərinin təzahürü kimi qəbul edilməsi tamamilə məntiqə uyğundur. 

“Dədə Qorqud Kitabı”nı ingiliscəyə tərcümə edən digər tədqiqatçı Paul Mirabil kitabın 

əvvəlində yazdığı ön sözdə bu dastanı “arxeoloqların limanı” adlandırır. O, dastanda bir-birini 

inkar etməyən iki dini baxışı, müxtəlif materialdan ibarət bir cüt laya bənzədərək bu möh-

təşəm sənət abidəsini, türk dünyasının  ədəbiyyat günəşini, dini-tarixi baxımdan xarakterizə 

etməyə çalışmışdır. O, qatlardan birini şamançılığa, digərini isə islama bənzədir.  

P. Mirabil şaman qatının oxucunu geriyə, şaman adətlərinin Altay xalqları arasında daha 

güclü olduğu Altay dağlarına apardığını qeyd edir. Müəllif dastandakı konkret misallara isti-

nad edərək buradakı islam motivləri ilə şamançılıq motivlərini qarşılaşdırır və dastandakı isla-

mi “forma”nın ruhunun şamançılığı yaşatdığını israrla qeyd edir: “Doğrudur, kitabda yazılır ki, 

bu igid cəngavərlər (qazi, ərən) Məhəmməd peyğəmbər üçün vuruşurlar. Bununla belə, əgər 

dastandakı “forma” islami təsir bağışlayırsa, onun “ruhu”şamançılığı yaşadır”. 

P. Mirabile görə dastandakı cəngavərlər də karvan kimi gəlib gedir və ilahi bir istək onları 

əcələ doğru aparır ki, bu zaman “bu Allahın və ya Allahların işi deyildir” deməyə ehtiyac du-

yulmur. 


Şaman üçbucağının “Dədə Qorqud kitabı”nın ruhunu təşkil etdiyini qeyd edən P.Mirabil 

dastanda dağlara, sulara, ağaclara edilən yalvarışların, onların yaradanlara olan ehtiramlarının 

rəmzləri hesab edir. 

“Dədə Qorqud kitabı” nda mədh edilən ölümün üzdə xanlar naminə olsa da əslində 

allahlar üçün həyata keçirildiyini  qeyd eən P. Mirabil elə bu səbəbdən də şaman türklərinin 


Yüklə 9,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin