Qafqaz Universiteti Materiallar


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS



Yüklə 9,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/124
tarix31.01.2017
ölçüsü9,57 Mb.
#6979
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   124

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

802



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

XX əsrin ilk illərində E.Sultanov, C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi və H.Cavid yara-

dıcılığında xüsusi yer tutan qadın azadlığı  məsələsi  Şərq  ədəbiyyatı ilə ortaqlıq təşkil edən 

hadisələrdəndir.  

Naxçıvan Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Məşhur şair-

lər, nasirlər, elm və  mədəniyyət xadimləri yetirən bu torpaqda olduqca zəngin  ədəbi mühit 

formalaşmışdı. Bu illərdə yaradılan  ədəbiyyatda tarix, incəsənət, psixologiya, pedoqojika, 

coğrafiya, politologiya, dilçilik və sair kimi elmlərin izləri vardır. 

 

 

EYNƏLİ BƏY SULTANOV BİR FOLKLORŞÜNAS KİMİ 

 

Elxan MƏMMƏDOV 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

elxan.yurdoglu@yahoo.com 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX əsrin sonlarında H.Zərdabi, F.Köçərli, E.Sultanov, Y.V.Çəmənzəminli kimi Azər-



baycanın görkəmli simaları  şifahi xalq ədəbiyyatımıza ciddi maraq göstərmiş, ondan lazı-

mınca bəhrələnərək folklor materiallarını toplamış, tədqiqinə çalışmışlar.  

Belə ziyalılardan biri olan Eynəli bəy Sultanovun folkorşünaslıq fəaliyyəti də bu baxım-

dan diqqəti cəlb edir. XX əsr ədəbiyyatşünaslıq elmimizin görkəmli simaları folklor məsələ-

lərindən bəhs edərkən E.Sultanovun adını həmişə ön sıralarda çəkmişlər. 

E.Sultanovun folklorşünaslıq fəaliyyətinin tədqiqi, öyrənilməsi folklorşünaslıq qarşısın-

da duran əsas məsələlərdən biri olmuşdur. Düzdür, Eynəli bəy Sultanovun folkorşünaslıq 

fəaliyyəti  ətraflı  tədiqaqata ilk dəfədir tərəfimizdən cəlb olunur. Buna baxmayaraq folklor-

şünaslıq tariximiz öyrənilərkən E.Sultanovun bu fəaliyyəti diqqətdən yayınmamışdır. 

Abbas Zamanovun, Aidə Feyzullayevanın, Adil Mişiyevin,  İsa Həbibbəylinin, Paşa 

Əfəndiyevin, İzzət Maqsudov və digərlərinin tədqiqatlarının bir hissəsini E.Sultanovun folk-

lorşünaslıq fəaliyyətinin öyrənilməsi təşkil edir.  

XIX  əsrin sonlarından E.Sultanov folklorla ciddi maraqlanır, xalq məsəlləri və atalar 

sözlərini toplayır, onların ideya-bədii xüsusiyyətləri haqqında məqalələr yazırdı.   

Ədibin folklorşünaslıq fəaliyyətindən danışan Z.Əlizadə bildirir ki, “XX əsrin  əvvəl-

lərinə  qədər folklor nümunələrinin toplanması, nəşri, öyrənilməsi təsadüfi, kortəbii səciyyə 

daşımış, bu iş ayrı-ayrı maraq sahiblərinin zövqünə müvafiq şəkildə görülmüşdür. Buna bax-

mayaraq folklor materiallarının həyat üzü görmələrində ziyalılarımızın böyük əməyi olduğunu 

deməliyik. XIX əsrdə Azərbaycan folklorunun bütün janrlarına aid nümunələr—atalar sözü, 

zərb məsəl, tapmaca, əfsanə, nağıl və s. toplanıb rus mətbuatında çap etdirilmişdir. Bu sahədə 

Eynəli bəy Sultanovun xidməti təqdirəlayiqdir”.  

E.Sultanovun geniş ictimaiyyətə  təqdim olunmasında A.Zamanovun rolu danılmazdır. 

A.Zamanov məqalələrində E.Sultanovun folklora münasibəti, fəaliyyətində folklora bağlılığı 

barədə  dəyərli mülahizələr irəli sürmüşdür. O, E.Sultanovun “Seçilmiş hekayələr” kitabına 

yazdığı ön sözdə bu məsələyə münasibətini bildirmiş, E.Sultanovun folkloru toplamasıyla 

yanaşı, bədii əsərlərində folklor nümunələrində istifadə etməsini diqqətə çatdırmışdır. 

Bu sahədə əhatəli tədqiqatlar İzzət Maqsudova məxsusdur. İ.Maqsudov ədibin folklor-

şünaslıq fəaliyyətinə geniş yer ayıraraq yazır: “E.Sultanov xalq ədəbiyyatını toplayıb nəşr 

etdirməkdə böyük xidmətlər göstərmişdir. Çox maraqlıdır ki, o, inqilabdan əvvəlki ağır bir 

şəraitdə, bütün çətinliklərə sinə gərərək 3000-ə qədər atalar sözü toplamış, onları elmi surətdə 

təsnifləşdirib, bir qismini rus mətbuatında nəşr etdirmişdir. Onun xalq ədəbiyyatı, aşıq 

yaradıcılığı haqqındakı fikirləri ayrıca tədqiqə layiqdir”.  



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

803



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Abbas Hacıyev isə özünün “Tiflis ədəbi mühiti” adlı monoqrafiyasında E.Sultanovun 

müxtəlif istiqamətli yaradıcılığına toxunur, ədibin folklorla bağlılığı haqqında da söhbət açır, 

folklorun toplanması, öyrənilməsi, təbliği, tərcüməsi sahəsində E.Sultanovun xidmətlərini 

göstərərək yazır: “Eynəli Sultanov da şifahi xalq ədəbiyyatı ilə ciddi maraqlanır, xalq 

məsəlləri və atalar sözləri toplayır, onların tərbiyəvi əhəmiyyətini, ideya-bədii xüsusiyyətləri, 

daxili hərarəti və emosiyası haqqında oxucularda aydın təsəvvür oyatmağa çalışırdı”. Müəllif 

ümumilikdə belə  qənaətə  gəlir ki, “E.Sultanov folkloru yazılı  ədəbiyyatın inkişafı üçün 

mənbə, praktik qənaətlərin poetik ifadəsi adlandırırdı”. 

Maarifçi ziyalının folklorşünaslıq irsi müstəqillik dövrü Azərbaycan  ədəbiyyatşünas-

lığında akademik İsa Həbibbəylinin axttarışlarında da özünü göstərir. E.Sultanovun Azərbay-

can el ədəbiyyatı nümunələrini xüsusi qayğı ilə topladığına toxunan İ.Həbibbəyli öz tədqiqat-

larında ədibin xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanma vəziyyəti və qaydaları haqqında şərh-

lər irəli sürdüyünü diqqətə çatdırır: “Şifahi xalq ədəbiyyatı  ənənələrinə qüvvətli meyl onun 

əsərlərinin bədii-emosional səviyyəsini yüksəltdiyi kimi, xəlqilik keyfiyyətini də gücləndir-

mişdir” deyən akademik E.Sultanovun bədii əsərlərində də folklordan geniş istifadə etdiyini 

bildirirərək yazır: “E.Sultanovun müdrik xalq hikmətlərini yorulmadan yazıya alıb dərc etdir-

məsi xalqına böyük məhəbbət bəsləyən həssas bir ziyalının vətəndaşlıq borcundan çox, həmin 

folklor nümunələrinin vasitəsiylə içində yaşadığı cammaatın bağrından qopan, ürəyindən 

süzülüb gələn işıqlı ümidlərinin dilləndirilməsi təsiri bağışlayır”. 

Digər filoloq-alim A.Feyzullayevanın tədqiqatlarında E.Sultanovun folklorla bağlılığı, 

“Novoye obozreniye” qəzetindəki məqalələrinin timsalında ətraflı tədqiqatçı müşahidəsindən 

keçirilir. “Maarif carçıları” monoqrafiyasında müəllif  bu barədə ətraflı bəhs edərək bu qəna-

ətə gəlir ki, E.Sultanov öz hekayələrində çoxlu atalar sözü, zərb-məsəl, xalq mahnısı, bayatı, 

qoşma, aşıq  şeiri və s. folklor nümunələrindən istifadə etmişdir. O, zəngin xalq müdrikliyi 

xəzinəsinin pərəstişkarlarından biri idi, atalar sözlərində çoxəsrlik xalq təcrübəsinin 

təcəssümünü görürdü. E.Sultanov Azərbaycan folklorunu səbrlə, diqqətlə toplayır və  tədqiq 

edirdi. O, şifahi xalq yaradıcılığını xalq təfəkkürünün və psixologiyasının güzgüsü sayırdı. 

E.Sultanovun folklorşünaslıq fəaliyyətinə geniş yer ayrılan araşdırmada ilk dəfə 

Azərbaycan atalar sözlərinin ideya məzmununa, məna və  bədii xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq 

təsnifatının E.Sultanov tərəfindən aparıldığı qeyd edilir.  

Azərbaycan folklorşünaslığının tarixini geniş tədqiq edən professor Paşa Əfəndiyevin 

elmi axtarışlarında da E.Sultanovun folklorşünaslıq irsi barədə  bəhs olunur. XIX əsrin 

sonlarından XX əsrin ikinci yarısının ortalarınadək olan bir dövrü əhatə edən doktorluq 

dissertasiyasında P.Əfəndiyev milli folklorşünaslığımızın tarixində E.Sultanovun adını 

ehtiramla çəkir: “XIX əsrdə Azərbaycan atalar sözü və  məsəlləri ilə  ən çox maraqlanan 

ziyalılardan biri Eynəlibəy Sultanov idi” yazan alim görkəmli ziyalının “Kavkaz” qəzetində 

çap olunan “Azərbaycan xalq müdrikliyi nümunləri” məqaləsindən də geniş bəhs edir. 

E. Sultanovun folklorşünaslıq irsinin tədqiqi sahəsində araşdırmalar apararkən bir 

cəhət xüsusi diqqətimizi çəkdi. Belə ki,  E.Sultanovun həyat və  fəaliyyətindən, bədii və 

publisistik yaradıcılığından bəhs edən bütün tədqiqatçılar görkəmli ziyalının folklorşünaslıq 

irsinə, folklorun toplanması, tədqiqi, tərcüməsi, nəşri və  təbliğində gördüyü işləri xüsusilə 

diqqətə çatdırırlar. Bütün bunlar E.Sultanovun folklorşünas kimi fəaliyyət göstərdiyini bir 

daha sübut edir və onun folklorşünas kim tanınmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. 

 

 

 



 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

804



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ÖMƏR XƏYYAM RÜBAİLƏRİNİN SEHRİ

 

 

Şahin YUSİFLİ 

Bakı Dövlət Universiteti 



yusifli145@gmail.com

 

AZƏRBAYCAN 

 

Dörd misralıq şeir nə qədər cəlbedici ola bilərdi ki, əsrlər boyu öz qüvvəsini saxla-



sın?...Bu misralar özündən dünyaya və ya yaradılışa nələr vəd edirdi? Bəs niyə onun 

şeirinlərə bütün dünya xalqları pənah gətirdi? 

Xəyyamın rübailəri o qədər ümumbəşəri olmuş, o həddə  qədər bəşərin ideyalarını 

təcəssüm və ya təmsil etmişdir ki, dünya tarixinin nadir inciləri sırasına düşmüş, bütün 

dillərə, hətta qaraçı dilinə  də  tərcümə edilmişdir. Təkcə 1913-cü ildə Ömər Xəyyamın 

əsərləri ancaq ingilis dilində yüz iyirmi dəfə çap olunmuşdur. 

Hər  şeydən  əvvəl Xəyyamın rübailərindən danışdıqda bu sual meydana 

çıxır.Xəyyamın rübailərinin sehri nədədir? Səkkiz yüz il əvvəl yaranmış  şeirin müasir 

insanı həyəcanlandırması insana çox qəribə gəlir.Lakin elə məsələ bundadır ki, il anlayışı 

Xəyyamın rübailərinə aid deyildir.Bu rübailər sanki bir anlıq fanilikdən kənarda 

mövcuddur, onlar sanki zamanın sakitliyi və  əbədiliyinin hansısa xəttinə  və strukturuna 

hopmuşdur.Ancaq bununla belə  Xəyyamı oxuyarkən, çox vaxt bilmirsən ki, onun 

şeirlərindəki fikri  izləyəsən, və yaxud sadəcə olaraq rübainin gözəlliyindən, onun 

obrazlılığından və bəzəyindən, musiqi ritmindən zövq alasan. 

Xəyyamın rübailəri  müasir oxucunu nə ilə  cəzb edir? Yığcamlığıylamı? 

Sadəliyiyləmi? Bəlkə  də  fəlsəfi fikirlərin yığcam və  zəngin ifadəsi ilə? Axı  həqiqətən 

şeirlərindəki musiqini nəsr dilində ifadə etmək faydasız məşğələdir.Bəlkə  də, hərəmiz 

Xəyyamı bir cür anlayırıq və yaşımız artdıqca yeni cəhətlər və xususiyyətlər kəşf edirik. 

Xəyyam  şairlikdən oyana böyük riyaziyyatçı idi.O rübaiyə bir tənlik kimi baxmış, 

kiçik ölçülü formada, qəliblənmiş dörd misrada həyatın bir çox mətləblərini həll 

etmişdir.Xəyyamın rübailərinin  əsasında gündəlik həyatı  məsələr deyil, ruhunda olan 

cavab tapa bilmədiyi narahatlıqlar dururdu.O, yaşamağın gözəlliyin  hiss edən bir  həqiqət 

axtarıcısı, böyük bir filosof, eyni zamanda zərif və incə hislərə malik bir insan idi. 

Xəyyamın  əsərlərində dünyada çox az adamın etiraf etdiyi bir şey var.Bu həyat 

sevgisi və ölüm qorxusudur.Bu qorxu əslində  əsl qorxudan fərqlidir.Xəyyamın qorxusu 

təəssüfdür, dünyadan doymamaqdır.Bu səbəbdən Xəyyamın fikirləri mistikadan və 

sxolastikadan ayrılır, həqiqi həyati fikirlərlə birləşir.Bəziləri bildirir ki, şair Allahı danır. 

Xeyr, şair kainatın yaradıcısına naz və sitəm edir.Onun nəzərində dünya-həyat keçicidir. 

Bəziləri Xəyyamın şeirlərinə baxaraq onu zövq əhli hətta əyyaş, bəziləri heç bir şeyə 

etiqad etməyən nihilist, kimi mülhid, kimi münkir, kimisi rəzil bir qələndər, digərləri isə 

Avropa filosoflarına bənzətmiş, bir qismi isə mükəmmək sufi kimi qələmə vermişdir. 

Xəyyamın  şeirlərində  şərab simvolu bədbinliyə qarşı xoşbəxtlik, hür insanların 

düşüncələrinə hopan bir aramlıqdır.Xəyyamdakı  şərab təsəvvüfi  şərab olmasa da, o yenə 

də ruhu sərxoş edən xəyali bir şərabdır. 

Bir çox səbəblərə görə ehtimal etmək olar ki, Xəyyam  tərəfindən bu söz sırf rəmzi 

mahiyyət daşımışdır.İkinci baxışdan elə rübailər tapırlar ki, onların fikrincə orada heç bir 

mənaaltı sufizmdən söhbət gedə bilməz. 

O, özünün ən yaxşı rübailərində obrazlarda xüsusi təfəkkür üsulunun modelini 

yaratmış və formalaşdırmışdır. Xəyyamın rübailərini oxuyan hər bir şəxs, onunla birlikdə 

düşünür və başqasının dərdinə  şərik olur. Xəyyamı bir məsələ düşündürürdü. Bütün 

yaradılışı Allah yaratmışsa, sonra nə üçün məhv edir ? Lakin sonra Xəyyam görür ki, 

dəyişilməyən heç nə yoxdur. Həyatda hər şey müvəqqətidir. 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

805



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Xəyyama görə insanın ömrü sürətlə keçir, neçə ki su arxdan, külək səhradan.Axıb 

gedən həyat bir də geri dönmür, ölüm qətidir.Madam ki, belədir, insan həyatını zövq və 

səfa ilə keçirməli, təbiətin gözəlliklərindən və nemətlərindən mümkün qədər çox istifadə 

etməlidir.Bu səbəbdən şair meyi və şərabı xüsusi ilə bir həmdəm kimi məsləhət görür.Bu 

həmdəm həqiqi şərab məhfumundan uzaq olan fəqət həqiqi sərməstliyə yaxın bir hissləri 

özündə ehtiva edən simvolik bir içkidir.Şairə görə həyat ancaq bu dünyadır.Saysız hesabsız 

ölüb gedənlərdən bir xəbər yoxdur.Ölənlər çürüyüb qəbirdə torpağa dönürlər. Qabaqınız-

dakı bu şərab  şüşələri, qədəhlər, piyalələr ölüb getmiş dilbərlərin  əlləri, dodaqları, gözəl 

üzləri, zərif boyunları, aşiq və məşuqələrin torpaqa dönmüş üzvləridir. Varlıqda olan mad-

dələr fasiləsiz toplanır, dəyişir və dağılır.Sonsuz fəzalarda axıb gedən ulduzların, boşluq-

larda dönüb dolaşan kainatın nə əvvəli olmuş, nə də axırı olacaq.Haradan gəlmişik? Haraya 

gedirik? Nə üçün doğuluruq? Nə üçün ölürük? İnsanın heç yüz min ildən sonra bir ot kimi 

bitmək ümidi də yoxdur.Bu kuzəçinin ayaqları altında tapdalanan torpaq ölüb getmiş 

insanların vücududur.Bu kuzələri alanlar da, düzəldənlər də, satanlar da yoxluqdan gəlib 

yoxluğa gedən müsafirlərdir.Madam ki, belədir onda faydalı iş görək, müvəqqəti həyatdan 

zövq alaq.Əgər bunları da etməsək, deməli dünyadan nakam gedəcəyik.Boş mövhümata, 

parçalanmış din qalıqlarına inanmayaq.Dünyanın ləzzətlərindən faydalanaq. 

Xəyyam özü istədiyi kimi yaşaya bilməmiş, amma insanların azad və xoşbəxt 

yaşamasını arzu etmişdir.Xəyyam öz dövründə çox sıxışdırıldı, cəmiyyətə görə, ona olunan 

təzyiqə görə özünü sıxdı.Rübailərində qəlbindən axan sözləri gələcəyə çatdırdı.Onun dün-

yanın fani olmasını bu qədər ifratçılıqla qeyd etməsi insanda müəyyən fikirlər yaradır.Axı 

Xəyyam kimi böyük filosof nəyəsə söykənməsə bu fikirləri deməzdi.Bəli, Xəyyamdan 

keçən yüz illər boyunca bu bütün tədqiqatçıların müəmma doğuran sualına çevrildi. 



“Zaman külək kimi əsdikcə, tarix ələk kimi ələndikcə, bəşəriyyətin nadir inciləri 

almaz dənələri kimi üzə çıxır. Zamansız və məkansız Ömər Xəyyam kimi”... 

 

XIII-XIV ƏSRDƏ AD VƏ FEİL HİSSƏSİ EYNİ OLAN SUBSTANTİV VƏ 



PREDİKATİV FRAZEOLOJİ VARİANTLARIN SEMANTİK-ÜSLUBİ 

ÖZƏLLİKLƏRİ (NƏSIMI DILININ ƏSASINDA) 

 

Türkan ASKEROVA 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Dilçilik İnstitutu Dil tarixi və Dialektologiya 



disser083@gmail.com 

AZƏRBAYCAN



 

 

            Qeyd etmek lazımdır ki, Azərbaycan dilçiliyində ümumən sabit söz birləşmələri quru-

luşuna görə mürəkkəb sözlərə daxil edilir.  Bir qism alimlər isə mürəkkəb sözlərin idiomatik 

səciyyə daşımasını vurğulayaraq, səs vermək tipli məcazlaşmış feli birləşmələr sabit söz 

birləşmələri hesab edirlər. Son elmi mənbələrbu fikri təsdiqləyir. Məsələ ilə  əlaqədar Q. 

Kazımov yazır: “Feillər qədim tarixi olan bir nitq hissəsi olaraq həqiqi mənada işləndikləri 

kimi  əksəriyyət etibarilə  məcaziləşərək başqa bir sözlə (adlarla) birləşir, ismi və feili fraze-

oloji vahidlər əmələ gətirir”. 

 

Həm klassiklərimizin, həm də Nəsiminin dilində adların feillərlə birləşməsi nəticəsin-



də yaranan mürəkkəb feil qurluşlu feili frazeoloji vahidlər çoxdur. Bu tip feili frazeoloji 

vahidlər, mürəkkəb feil kimi, məna və qrammatik cəhətdən birləşərək bir məna ifadə edir və 

semantik baxımından zəngin məna çalarlı feili frazeoloji vahidlərkimi formalaşır. 

Məlumdur ki, Azərbaycan dilində feili frazeoloji vahidlərin bir qismini də leksik və 

leksik-qramatik fərqlərlə bir – birindən fərqlənən, lakin məzmunca dəyişməyən frazeoloji 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

806



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

variantlar təşkil edir. Elmi ədəbiyyatlarda frazeoloji varinatlar üçün səciyyəvi xüsusiyyət 

olaraq onların tərkibində müxtəlif ortaq sözün olması, lakin eyni mənaya malik olması, 

mətndə variantların bir-birini əvəz etməsi, obrazlılığın eyni olması kimi amillər göstərilir. 

Frazeoloji varinatlarda komponentlər arasında eyniyyət olması mühüm şərt hesab 

edilir. Bu səbəbdən, komponentlərin eyni olması baxımından, Azərbaycan dilində olan feili 

frazeoloji variantların iki növü müəyyən edilir: 

a. Ad hissəsi eyni olan feili frazeoloji variantlar 

b.  Feil hissəsi eyni olan frazeoloji variantlar. 

a. Ad hissəsi eyni olan feili frazeoloji varinatlar və onların semantik-üslubi özəllikləri 

Baş olmaq,  başçıxarmaq, (dərdə düşmək),  mərifət satmaq,  mərifət kəsb etmək (özünü 

mərifətli göstərmək),  dad vermək, dada gətirmək (sözün mahiyyətini artırmaq;  ətək itirmək 

(ayrılmaq, uzaqlaşmaq: Yanaram eşqində, axar gözlərimdən yaşlar, Firqətin dərdiçıxardı 

yürəgimdə başlar! Yarimi ayırdı məndən çərxi – qəddar, üştə gör! Yürəgim baş oldu qəmdən, 

gəl içim yar, üştə gör! Mərifət satır  gəlir hər mərifətsiz canavarMərifət kəsb eylə ləbi – lövhə 

məşğul ol!; Gərçi Nəsimi sözün dadini verdi, vəli, Dada gətirdi anı ləfzi – şəkər barımız!; Ətək 



silkinmək (uzaqlaşmaq, rədd etmək), Tozlu cahana silkin ətək kim, nəiminə, Hər kim, bibəsər 

oldu müqəyyəd əsirdir; Yarın ətəgin itirdin əldən, Düşün bu xərabə bil nədən? 

Göründüyü kimi, bu qrupa daxil olan feili frazeoloji vahidlər,  əsasən eyni mənanı 

bildirən feili frazeoloji variantlardır və bunların birinci komponenti  (tərəfi) ümumidir, yəni 

eyni sözdür; həmin frazeoloji vahidlərdəki ümumi sözlər  baş (yara), ətək,  mərifət sözləri 

olanların eyni fikrin variantlar vasitəsilə ifadə edilməsini təmin edir: nəfsini öldürmək (nəfsə 

uymamaq), nəfsini qurtarmaq (əmarədən - ərəbcə əmr edən, əmr verən) və daha bədii obrazlı 

variantlar: nəfsini yük etməmək,  nəfsi oda atmaq,  nəfsin çərisin basmaq, nəfsi - şumun atına 



binməmək kimi variantlar bədii  şəkildə müasir Azərbaycan dilində  işlənməkdə olan nəfsini 

basmaq, nəfsini öldürməyi bacarmaq frazeoloji vahidlərin daha emosional, daha ekspressiv 

ifadəsidir. 



b. Feil hissəsi eyni olan feili frazeoloji variantlar və onların semantik-üslubi özəllikləri 

Bu vahidlər feil hissəsi eyni olub, yaxın mənaları bildirən feili frazeoloji variantlardır. 

Bu tip feili frazeoloji variantlar Nəsiminin dilində  birinci tiplərə (I komponenti – ad hissəsi 

eyni olan frazeoloji variantlara) nisbətən çoxluq təşkil edir və  Nəsiminin dilinin bədii 

zənginliyini təmin edən əsas vasitələrdən biri kimi  maraqlıdır. Digər tərəfdən isə feilin çox 

zəngin məna çalarlarına malik olması ilə isə izah oluna bilər. 

İkinci komponentibasmaq, eyləmək, etmək, olmaq, düşmək, gəlmək   feil ilə ifadə 

edilən feili frazeoloji varinatlar: qədəm basmaq,  ayaq basmaq (gəlmək, daxil olmaq): Başıma 

qutlu  ayağın  gəldi  basdı ol nigar, Kölgəsi düşdü mana sərvi - xuramanın yenə!;  Bas qədəm 

meydani – eşqə görəsən məvayi – eşq!; yəğma eyləmək (dağıtmaq, bərbat eyləmək): Könlümün 

şəhrini çünkim eylədi yəğmayi – eşq, Saldı  əqlim mülkünə  şüri – şərü qovğayi - eşq! 

Kərəmeyləmək, lütf eyləmək: Gəl  kərəm eylə, zahir et dildəki bu xəbər nədir?; Allah ilə ol 

imdi, niyaz eylə, Nəsimi! Başəd ki, suçundan keçə, lütf eyliyə rəzzaq!;qan eyləmək,  qiyamət 



eyləmək (poetik mənada cilvələnmək, özünə  cəzb etmək): Ey Nəsimi sübhdən var, ərz qıl 

dildarə kim, Qəmziyə versin nəsihət, yoxsa çox qan eylədi!; Rüxün niqab içində yaşur, ey 

qəmər surətli! Ki rüxün qiyamət eylər!  zahir etmək (açıqlamaq, yaymaq, üzə  çıxarmaq): 

Vüslət çinə - çin olub, razu şikar edin bizə, Gəl kərəm eylə, zahir et dildəki bu xəbər nədir?; 



muştaq olmaq, heyran olmaq (vurulmaq, xoşlamaq): Eşqində  məhv oldu cahan, hüsnündə 

heyran oldu, can, Ey küntə-kənzin gövhəri, eşqin əcəb dərya imiş; Gəl ki, müştaq olmuşam 

sirin dodağın qəndinə! 

Beytdən aydın olur ki, şair bu frazeoloji variantlar vasitəsilə öz daxili gərginliklərini, 

poetik duyğularını  dəryaların qaynaması, içindən coşub-daşması ilə yer üzündə bütün 

varlığının fəryad etməsini və yalnız bundan sonra cavab tapmasını bəyan edir. 


III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

807



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN DİLİ TƏLİMİNDƏ SÖZÜN LEKSİK-SEMANTİK 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ ÜZƏRİNDƏ APARILAN İŞİN MƏZMUNU  

 

Aynur QAFARLI 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

qafarli1976@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Ümumtəhsil məktəblərində “Azərbaycan dili” fənni nəzəri və praktik mahiyyət daşıyan 



təlim məqsədlərinə xidmət edir. Dilin fonetik, leksik, qarammatik xüsusiyyətləri ilə bağlı ən 

zəruri biliklər şagirdlərdə elmi dünyagörüşün yaradılmasına yönəlmişdirsə, bu zəmin üzərində 

aşılanan bacarıqlar  şifahi və yazılı nitq mədəniyyətinin formalaşmasına istiqamətlənmişdir. 

Əsası ibtidai siniflərdə sadə  məlumatlar  şəklində qoyulan nəzəri məlumatlar orta təhsil 

səviyyəsində nisbətən dərinləşdirilərək bir sistem daxilində mənimsədilir. Səs, söz və cümlə 

kimi əsas dil vahidlərinin linqvistik aspektdən öyrənilməsi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə həyata 

keçirilir və təlimin şüurlu təşkilində mühüm rol oynayır. Bu yanaşmada söz digər dil vahidləri 

ilə müqayisədə daha qabarıq şəkildə öyrənmə obyektinə cəlb edilir.  

Metodik araşdırmalar göstərir ki, dil dərslərində sözlə bağlı aparılan işlər,  əsasən, 

aşağıdakı istiqmətlərdə yerinə yetirilməlidir: 



Yüklə 9,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin