Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

Cəmaləddin Əfqani (1839-1897) islamın mahiyyətini təhrif edən əlavələrə qarşı olmuş, bununla da islamın əsl formada təbliğinin ideoloqu olmuşdur. Əfqani təxəl­lü­sü­nü daşıması alimin çoxlu səyahətlər etməsi və bir müddə Əfqanıstanda müəyyən vəzifələrdə çalışması ilə əlaqədar idi. Lakin o əslən Cənubi Azərbaycandan olmuş və azər­bay­can dilində səlis danışırdı. Hesab edirdi ki, islamın da­xilində yaranan müxtəlif təriqətlər və inanclar onun təhrifinə səbəb olmuşdur.
Qeyd edirdi ki, islamın reqressiyası xarici amillərdə deyil, daxili parçalanmalardadır. Onun fikrincə, islamın geriliyinin səbəbi müsəlman alimlərinin elmləri islami və Avropa elmlərinə ayırmaqla mütərəqqi Avropa elmi ənə­nə­lərinə maneələr yaratmışlar. Əfqani bunu səhv yanaş­ma adlanır elmin mahiyyətində dini və ya milli amillərin deyil, sübut və dəllilərin durduğunu qeyd edirdi.
Onun fikrincə, Quran azadlıq, bərabərlik və ədalət prin­sipinə əsaslanır, islam dünyasının nicatıdır. Əfqani ümid­var idi ki, islam müasirləşəcək, müsəlmanlar cəha­lət­dən mütləq azad olacaq və tərəqqi yolunu tutacaqlar. Bunu üçün islama rasional yanaşılmalı, elmi cəhətdən öyrənilərək təbliğ olunmalıdır.
Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) Azərbaycan ma­arif­çilik fəlsəfəsinin əsas nümayəndəərindən biri olmaqla Tiflis­də fəaliyyət göstərmiş, Qafqaz canişinliyində tərcü­mə­çi kimi polkovnik rütbəsinədək yüksəlmişdir. Əsas əsərləri “Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər” (1850), “Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat” və “Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur (1850), “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran (1850), “Hekayəti Xırsi-Quldurbasan” (1851), ­“Mürafiə vəkillərinin hekayəti” (1855) olmuşdur.

Azərbaycan maarifçisi, materialist filosofu və ictimai xadimi, Azərbaycan dramaturgiyası, milli ədəbiyyat tari­xi­mizdə realist bədii nəsrin və Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi tənqidin banisi kimi tanınmışdır.

M.Axundovun fəlsəfi fikirlərində dinin tənqidi önə çı­xırdı. Elm və dini qarşılaşdıraraq dini tərəqqi yolunda ən böyük maneə kimi qeyd edirdi.
Axundov qeyd edirdi ki, elm, maarif tərəqqinin əsasıdır. Dünyanın əsası maddidir, təbiətin hər cür təza­hü­rü öz-özünün səbəbidir. O, hissi idrakın rolunu həlledici hesab edirdi və elmi yaradıcılığında sosial-siyasi prob­lem­lər mərkəzi yer tuturdu.
O, feodal qayda-qanunlarını tənqid edir, ictimai həya­tın ədalətlə yenidən qurulmasının tərəfdarı idi. O, ma­arif­pərvər, ədalətli hökmdara ümid bağlayırdı və kon­sti­tusiyalı monarxiya ideyasını dəstəkləyirdi. Filosofun fik­rincə, azadlıq insanın təbii hüququdur, insanın inkişaf etməsinin qaçılmaz şərtidir. Hər kəs öz fikirlərini azad surətdə söyləmək, təbliğ etmək, yaşamaq hüququna ma­lik­dir.
O, insan azadlığı problemini insan hüquqlarının tə­min edilməsi ilə əlaqələndirir və insan hüququnu qoru­ma­­yan quruluşun məhvini zəruri sayırdı.
Azər­­­bay­can Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı ilə Mir­­zə Fətəli Axundov əsərləri dövlət varidatı elan edi­lən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir. Haqqında qı­sametrajlı filmlər və iki bədii film çəkilmişdir.