Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

1. Orta əsrlərdə Qərbi Avropa fəlsəfi fikrinin forma­laşması.
Orta əsrlər fəlsəfəsi Roma imperiyasının süqutundan (V əsrdən) İntibah dövrünə qədər (XV) olan fəlsəfi fikri əhatə edir ki, bu da daha çox qədim yunan fəlsəfəsi və xristian dini dünyagörüşünə əsaslanırdı.
Xristian dini dünyagörüşü deyildikdə əsasən 3 istiqa­mət başa düşülür. Bunlardan biri teosentrizmə görə, dün­yada nə varsa Allah tərəfindən yaradılmışdır.
Kreasionizmə görə, Allah dünyanı öz ilahi qüvvəsi ilə heçdən xəlq edib. Providensializmə görə, insanların hərə­kət­ləri ilahi qüvvə tərəfindən idarə olunur.
Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinin əsas inkişaf mərhə­lə­ləri əsasən iki yerə bölünür:
Patristika - II əsrdən VIII əsrə kimi və Sxolastika - IX əsrdən XV əsrədək.
Patrístika latınca pater-ata sözündəndir və patriarx ra­hiblərin yaratdığı fəlsəfə və ilahiyyatı ifadə edir. Patris­tika antik dövrdə müxtəlif fəlsəfi-dini təlimlər ilə mürək­kəb münasibətlər zəminində formalaşmışdır və müxtəlif mərhələlərə bölünür. Bütövlükdə patristikanı antik dövr fəlsəfəsindən orta əsrlər fəlsəfəsinə keçid dövrü kimi xa­rakterizə edirlər. Patristika dövrünün fəlsəfəsi teosentrik olub ki, bu da bütün mövcudatın səbəbinin Allah olma­sı­nı qəbul etmək deməkdir.
Patristikada fəlsəfi axtarışlar qəbul edilmir, mövcud olan ümumi mövqe ilə kifayətlənmək tövsiyyə olunur. Bu təlimə görə, xristian adətləri bütün davranışların əsası olmalıdır. Çünki bu adətlər xristian mədəniyyətini təcəs­süm etdirir. Müqəddəs Avqustin, Afanasi və Amvrosi ad­lı rahiblər bu təlimin əsas nümayəndələri kimi qəbul edi­lir. Patristika Avropanın mənəvi-mədəni dünyasında yüz illər boyu dominant təlim olmuş və sxolastikanın bi­rinci mərhələsi kimi qiymətləndirilir.
Əvvəlki dövrlərə xas olan fəlsəfədən fərqli olaraq bu fəlsəfəsə monoteizmə əsaslanan teosentrik məzmuna ma­lik­­dir. Bu o deməkdir ki, ilkin əsas təbiət yox, Allahdır. Baş­qa sözlə, orta əsrlər fəlsəfəsi dini məzmun daşımışdır.
Qərbi Avropada xristian fəlsəfəsinin inkişafına ən çox təsir göstərən Avqustin (354-430) idi. Allah tərəfindən hər kəsin taleyinin əvvəlcədən müəyyən edilməsi təli­mi­nin əsas tutaraq yerdəki dünyanı ikinci kitab hesab edirdi. Onu Müqəddəs (İlahi) Kitabdan sonra oxumaq lazımdır. Onun fikrincə, yalnız Allaha məhəbbət insanı əsl insan edir. Əsas əsərləri «Həqiqi din haq­qında», «Azad iradə haq­­­qında», «Allah şəhəri haq­qında», «Tövbə»dir. Av­qus­ti­nin «Allah haqqında təlimi» sxolastikaya həlledici tə­sir göstərdi. Allah dünya qaydalarını şərtləndirən əbədi və dəyişməz ideyaların mənbəyi olan ali varlıqdır.
Avqustinin dini-fəlsəfi təliminin mərkəzində Allah dayanır. Neoplatonizmə əsaslanan Avqustin gostərir ki, Allah–ondan yuxarıda heç kimin və heç nəyin ola bil­mə­diyi qeyri-maddi və qüdrətli Mütləqdir. Lakin, o, Allahın dünyanı şüalandırması (emanasiya) və elə buna görə də dünya ilə vəhdətdə olması kimi neoplatonçu ideyanı qə­bul etmir. Ona görə, Allah dünyanı yaradıb və nə təbiət­dən, nə də insandan asılı deyil, əksinə, həm təbiət, həm də insan Allahdan asılıdır.
Avqustin hesab edir ki, idrakın ali forması –İlahi nur­lan­madır. Bu isə imanı güclü olanlara Allah tərəfindən əta olunur.
Avqustinin tarix və cəmiyyət haqqında fəlsəfi görüş­ləri yazdığı “Allah şəhəri” əsərində əksini tapmışdır. Bu tə­limin əsas müddəaları belədir:
-- tarixin gedişi və cəmiyyətin həyatı iki əks –Yer (günahkar) və İlahi səltənətlərin mübarizəsidir;
-- Yer səltənəti dövlət təsisatları, hakimiyyət, ordu, qanunlar və imperatorlarda təcəssüm edir;
-- İlahi səltənət xristian kilsəsində birləşən din xadimləri ilə təmsil olunur;
-- Yer səltənəti günahkardır və gec, ya da tez İlahi səltənətə məğlub olacaq;
-- krallar və imperatorlar Xristian kilsəsinin iradəsini ifadə etməli və ona, həmçinin bilavasitə Roma Papasına tabe olmalıdır;
-- Kilsə dünyanı birləşdirəcək yeganə qüvvədir.
Orta əsrlərdə Avropada fəlsəfənin inkişafında əsas cə­rə­yan sxolastika (lat. «schola» - məktəb) idi. Sxolastikanın əsas məqsədi–xristian təlimini nizama salmaq və dərk olunmasını asanlaşdırmaqdır. Çünki, xristianlığın geniş yayılması bir tərəfdən çoxsaylı din xadimlərinin hazır­lan­ma­sını, digər tərəfdən isə adi insanların xristian eh­kam­larını asanlıqla başa düşməsi üçün onun sadələş­diril­mə­sini tələb edirdi.
Sxolastikada biliyin inama olan münasibəti əsas gö­türü­lürdü. Belə ki, inam ağıldan üstün hesab olunurdu. Sxolastikanın inkişafına fəlsəfi və elmi ədəbiyyatın geniş­lənməsi stimul yaratdı. Bu xüsusda Aristotelin və onun ərəbdilli davamçılarınn əsərləri kilsə tərəfindən rədd edi­lir­di. Bu baxımdan sxolastika Aristotel təliminin kilsə eh­kamlarına uyğunlaşdırılması prosesində həlledici rol oy­nadı. Bu cərəyanın əsas simaları Foma Akvinski (bəzi mənbələrdə Tomas Akvinat), Albert Bolştedt, Duns Skot və başqaları idilər.
Foma Akvinskiyə görə, varlıq beş yolla dərk edilə bi­lər ki, bunlardan ilki və ən əsası hərəkət anlayışıdır. Baş­qa sözlə, özü heç nə ilə hərəkətə gətirilməyən ilk təkana - Allaha istinad edilməlidir. Filosof qeyd edirdi ki, sosial nizam İlahi nizamın yer üzərində təcəssümüdür. O xris­tian dini ilə Aristotelin fəlsəfi sistemini birləşdirməyə mü­­vəf­fəq olmuşdur. Bir teoloq kimi Akvinski hesab edir­di ki, əsas olan Allaha sevgidir, yəni Allahı hamı dərk et­məyə bilər, amma ilahi sevgi hamıda olmalıdır. Əsas əsər­ləri: "Bütpərəstlər əleyhinə külliyyat" (1264) və "Teo­lo­giya külliyyatı"dır. (1273)
XIII əsrdə sxolastikanın görkəmli simalarından biri Rocer Bekondur. Bu filosofun fikrincə, Roma papası öz si­masında ruhani və dünyəvi hakimiyyəti birləşdirir ki, nəticədə teokratiya yaranır. Papa bütün bəşəriyyətə rəh­bər­lik etməlidir ki, ümumi nizam təmin olunsun.
Orta Əsrlər Qərbi Avropa sxolastikasında 2 əsas cərə­yan var idi: Nominalizm və realizm.
Sxolastikanın məşğul olduğu əsas məsələ biliyin ina­ma olan münasibəti idi ki, bu da o deməkdir ki, inam ağıl­dan üstündür. Ümuminin təkə olan münasibəti məsə­lə­sində fikir ayrılığı var idi. Realizmə görə, «universalis» (latınca «universalis» ümumi) ümumi anlayışlar insan şüurun­dan asılı olmayaraq müstəqil mövcuddurlar.
Nominalizmə görə, ümumi insan toplusu mənasında ümumiyyətlə insan yoxdur. «İnsan» yalnız ümumi addır və hər bir ayrı şəxs bu adla adlanır. XIV əsrdə Avropada nominalizmin yüksəlişi nəzərə çarpır. Nominalizmin ən görkəmli nümayəndəsi Uilyam Okkam ilahiyyata və fəlsəfəyə dair araşdırmalar aparmış, Aristotelin nəzəriy­yə­sinə müraciət etmişdir. O, Allahın varlığını fəlsəfi yolla təsdiq etmək cəhdini düzgün hesab etmirdi. U.Okkama görə, Allahın varlığı dini inamın predmetidir, fəlsəfə isə məntiqi mühakimələrə istinad edir.
Neorealizmin əsas nümayəndələrindən olan Corc Murun əsas ideyaları “İdealizmin inkarı” əsərində veri­lib. Əsasən idealizmin tənqidinə əsaslanan bu cərəyana gö­rə, obyekt subyektdən asılı olmadan mövcuddur. Yəni, bizim münasibətimizin necə olmasından asılı olmayaraq şeylər mövcuddur.
Tənqidi realism cərəyanına görə isə, dərk edilən şey birbaşa şüura daxil ola bilmir. Bu cərəyanın əsas nüma­yən­dələrindən olan Corc Santayana hesab edirdi ki, müx­təlif vasitələrdən (məsələn, din, incəsənət) yararlanmaqla insan mədəniyyətin yaradıcısı olur.
Yeni realizmə görə, fəlsəfənin əsas vəzifəsi konkret elm sahələrinin köməyinə çatmaqdır. Bunun üçün fəlsəfə real dünyanın dərk olunmasında bu elmlərə əməli tək­liflər verməlidir. Əsas nümayəndəsi E. Meyersona görə, fəlsəfə real mövcud olan obyektlərin dərkinə çalışmalıdır.
Antroposentrizm insanı dünyanın və biliyin mərkəzi kimi qəbul edən dini-fəlsəfi cərəyan olmaqla İntibah döv­rün­də (XIV əsrin əvvəlləri, XVI əsrin sonu) təşəkkül tapmışdır. Humanizm ideyalarının yayılması təbiət elm­lə­rinin əldə etdikləri yeniliklər ilə bağlı olmuşdur. O cüm­lədən, mexanika, riyaziyyat, astronomiya, fizika, kim­­ya, biologiya kimi təbiət elmlərinin uğurları insanın bir varlıq kimi dəyərləndirilməsində vacib səciyyə daşıdı.
İntibah fransız dilində Renessans dövrü mədəniyyəti XIV-XVI əsrləri əhatə edir. Bu dövr mədəniyyətinin əsas araşdırma mövzusu insan, onun bu dünyadakı missiyası idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, İntibah dövrü fəlsəfəsi Yeni dövr fəlsəfəsinə keçid üçün böyük zəmin olmuşdur.
İntibah dövründə ictimai-fəlsəfi fikir əsasən üç isti­qa­mətdə inkişaf etmişdir: humanizm, naturfəlsəfə və ideal cəmiyyət konsepsiyaları.
İntibah dövrü əsasən İtaliya ilə assosiasiya olunur. Leonardo da Vinçi, Cordano Bruno, Nikolay Koper­nik və digər mütəfəkkirlərin yaradıcılığı intibah fəlsə­fə­si­nin ideya qaynaqlarından olmuşdur. Məsələn, Leonardo da Vinçi hesab edirdi ki, fəlsəfənin əsas missiyası real­lı­ğın elmi dərkidir. Da Vinçiyə görə, həqiqət mütləqdir və dinə, xurafata yox, elmə istinad etməlidir. Müasir tə­biət­şünaslığın əsasının qoyulması da onun adı ilə bağlı­dır. Da Vinçi bütün dünyada “Mona Liza” portretinin müəl­lifi kimi tanınır.