Ramiz Dəniz


“Əttaharə”  əsəri  idi.  “Əxlaqi-Nasiri”



Yüklə 2,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/25
tarix21.04.2017
ölçüsü2,55 Mb.
#15214
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25

“Əttaharə”  əsəri  idi.  “Əxlaqi-Nasiri”  əsəri  bütün  para-

metrlərinə görə “Əttaharə”ni arxada qoyur və əlyazmanın 

üstündən 770 il keçməsinə baxmayaraq, indiyə kimi bir çox 

müsəlman  ölkələrinin  məktəblərində,  etika  dərsliyində 

tədris  olunur.  Hətta  bəzi  monarxiya  dövlətlərində  vəliəhd-

lər  və  şahzadələr  tərbiyənin  nümunəvi,  ünsiyyətin  qabiliy-

yətli, əxlaqın yüksək səviyyədə olmasını arzulayaraq, məhz 

“Əxlaqi-Nasiri”  əsərindən  gündəlik  vəsait  kimi  istifadə 

edirlər.  Kübar  ailələrin  bir  çoxu  öz  adət-ənənələrini, 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

385 

davranış  qaydalarını  qorumaq  üçün,  yenə  də  həmin  əsərə 



üsünlük verirlər. Tusinin necə müdrik insan, hansı xasiyyə-

tə  malik  olduğunu  və  səmimi  qəlbli  olmasını  dərk  etmək 

üçün “Əxlaqi-Nasiri” əsərini oxumaq kifayətdir. 

20

 



ldən  bir  qədər  çox  “Əlamut”  qalasında  saxlanılan 

zaman,  bütün  mənəvi  sarsıntılara  və  fiziki  sıxıntılara 

baxmayaraq  Tusi  daxilində  olan  intelektual  potensialını 

səfərbər  edib  özünün  bir  neçə  ölməz  əsərlərini  yazır:  - 



“Əxlaqi-Nasiri”,  “Şərhül-İşarət”  (Əbu  Əli  ibn  Sinanın 

“İşarət”  adlı  fəlsəfi  risaləsinə  şərhlər),  “Təhrir  Məcəsti” 

(Almagest)  və  “Təhrir  Öqlidis”.  “Əlamut”  qalasından 

çıxmaq  hüququndan  məhrum  olan  alim  həmin  əsərlərin 

sayəsinə  tez  bir  zamanda  Qafqaz,  İran,  Yaxın  Şərq,  Orta 

Asiya,  Hindistan  və  başqa  ölkələrdə  kamil  bir  şəxsiyyət 

kimi məşhurlaşır. 

12.  Hər  şeydən  əvvəl  Tusi  böyük  bir  alim  kimi  tanınır. 

Lakin  unutmaq  lazım  deyil  ki,  o,  Hülaku  xanın  sarayında 

təcrübəli və bacarıqlı siyasətçi kimi də özünü göstərmişdir. 

Monqol  hökmdarı  eyni  vaxt  həm  Bağdad  şəhərinin 

sərhədinə,  həm  də  Şərqi  Anadoluya  yaxınlaşanda  o,  dəqiq 

bilmirdi  ki,  işğalçılıq  yürüşünü  hansı  istiqamətdə  davam 

etdirsin.  Dünyada  baş  verən  tarixi  prosesləri  diqqətlə 

izləyən  Azərbaycan  alimi  yaxşı  bilirdi  ki,  Xristian  dünyası 

Roma papalarının təhriki ilə 1096-cı ildən başlayaraq İslam 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

386 

dünyasına qarşı düz yeddi dəfə izdihamlı səlib yürüşü təşkil 



etmişdilər.  Səlcuq  türkləri  İslamı  müdafiə  etməkdən  ötrü, 

bütün  bu  dini  müharibələrdə  müsəlmanların  avanqardında 

döyüşərək, işğalçı səlibçiləri darmadağın emişdilər. Bundan 

əlavə  Anadoluda  məskunlaşan  türk  tayfaları  qərbdə, 

Xristian  dünyası  ilə  “Elxanilər”  dövləti  arasında  baryer 

rolunu  oynayaraq,  güclü  müdafiə  xətti  təşkil  edirdilər. 

Səlcuq  türkəlrinin  məhvi  Bizans  imperiyasının  və  səlibçi-

lərin  güclənməsinə  gətirib  çıxaracaqdı.  Bütün  bu  amilləri 

diqqətlə  nəzərə  alan  Tusi,  Bağdad  xəlifəsinin  xeyli 

zəiflədiyini  və  Abbasi  Xilafətinin  müsəlmanları  kifayət 

qədər  təcavüzkarlardan  müdafiə  etməyə  qadir  olmadığını 

görüb Hülaku xanın qoşunlarını Bağdada yönəldir. 

Bağdad  səfərində  monqol  hökmdarını  müşayiət  edən 

Tusi minlərlə günahsız adamları, o cümlədən də alimləri və 

ziyalıları  mənasız  qırğından  qurtarmışdı.  Həmin  tarixi 

proseslərdə alim bir çox düzgün siyasət yeritmiş və Hülaku 

xanı  öz  təsiri  altında  saxlamışdı.  Elə  astronomik  rəsəd-

xananın, Xubilay xanın təkidi ilə Pekində yox, məhz alimin 

israrı  ilə  Marağada  tikilməsi  Tusinin  uzaqgörən  siyasətin-

dən xəbər verir. 

12.  Bilindiyi  kimi  Marağada  inşa  olunan  rəsədxana 

iriliyinə  və  orada  görülən  astronomik  müşahidələrə  görə 

Yaxın  Şərqdə  çox  möhtəşəm  bir  rəsədxana  olmuşdu.  XIII 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

387 

əsrin 60-cı illərinə qədər dünyada beş dənə astronomik alət 



mövcud olduğu halda, orada daha beş alət ixtira edilmiş və 

bununla  da  astronomların  işini  xeyli  yüngülləşdirmişdi.  İş 

ondadır ki, Tusinin başçılığı altında ixtira edilmiş astrono-

mik  alətlər,  öz  dövrünə  görə  və  ən  azı  200  illik  bir  dövr 

ərzində, rəsədxanalarda işlədilən bütün astronomik alətlərin 

ən  dəqiqi  sayılırdı.  Pekin  rəsədxanası  istismara  veriləndən 

sonra  Göy  cisimlərinin  müşahidəsi  bilavasitə  Marağa 

rəsədxanasından  gətirilən  astronomik  cihazlarla  –  Fırlanan 

kvadrant  və  Armilyar  cihaz  –  aparılırdı.  Çindəki  Pekin, 

Səmərqənddəki  Uluqbəy,  Danimarkadakı  Tixo  Brage  və 

Hindisandakı  Caypur  rəsədxanaları  istismara  verilərkən, 

bilavasitə  Marağa  rəsədxanasında  ixtira  edilmiş  cihaz  və 

alətlərdən istifadə olunmuş və onların təkmilləşdirməsi üzrə 

böyük işlər aparılmışdır. 

Rəsədxanaların  təkmilləşdirilməsinə  qədər  Marağa 

rəsədxanasında  aparılan  müşahidələrin  dəqiqliyi,  bir  çox 

Avropa  və  Asiya  rəsədxanaları  üçün  ideal  olmuş,  yalnız 

XVI  əsrin  sonunda  Tixo  Brage  tərəfindən  aparılan 

müşahidələrin  dəqiqliyi  onları  arxada  qoymuşdur.  Onu  da 

qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Marağada  400  min  əlyazmadan 

ibarət olan möhtəşəm bir kitabxana yaradılmışdır. 

14.  Bir  çoxları  bildirirlər  ki,  Kolumb  İtaliyada  olarkən 

Toskanellinin bütün məsləhətlərinə diqqətlə qulaq asmış və 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

388 

onun  verdiyi  göstərişlərinə  tam  əməl  etmişdir.  Lakin  bir 



neçə əsaslar var ki, Kolumb florensiyalı alimin dediklərinə 

tam  əməl  etməsin.  Müəyyən  fikirləri  ilə  razılaşa  bilərdi, 

ancaq bəzi şeylərdə o, fikrindən dönmürdü. Yuxarıda qeyd 

etdiyim  kimi  Toskanellinin  fikrinə  görə,  Yer  kürəsinin 

ölçüsü  indiki  ölçüyə  nisbətən  çox  az  (onlardan  biri  yunan 

alimi  Eratosfenə  görə  Yer  kürəsinin  ölçüsü  43625  km) 

verirdi.  Kolumb  Toskanelliyə  inansaydı,  elə  onda  bir  çox 

alimlərin  hesab  elədikləri  kimi  o,  Atlantik  okeanını  qərb 

istiqamətində  üzməklə  birbaşa  Şərqi  Asiyaya  tərəf  üz 

tutardı. Öz sirrini və məqsədi-məramını gizlətməkdən ötrü, 

Kolumb  hamıya  bəyan  edir  ki,  kəşf  etdiyi  torpaq  Şərqi 

Asiya  ərazisidir.  Halbuki  o,  Tusinin  hesablamalarına  əsa-

sən, qarşısındakı torpağın Köhnə Dünyaya məlum olmayan 

ərazi  olduğunu  bilirdi.  Lakin  öz  istədiklərini  həyata 

keçirməkdən  ötrü,  İspaniya  monarxlarını  bir  neçə  illiyə 

aldatmağa  çalışan  Kolumb,  dünya  ictimaiyyəti  qarşısında 

özünü bir neçə əsirliyə aldatmış oldu. 

Ölənə  qədər  o,  əsl  həqiqəti  söyləmir  və  elə  bilir  ki, 

dünyasını  dəyişəndən  sonra  bir  neçə  il  keçmiş  onun 

tərəfdarları  həmin  həqiqəti  üzə  çıxararaq,  Kolumbun  hansı 

kəşfləri  həyata  keçirdiyini  dünya  ictimaiyyətinə  bəyan 

edəcəklər. 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

389 

15. Bildirmək istəyirəm ki, Yeni Dünya sahillərinin kəşf 



edilməsində  Azərbaycanın  dahi  astronomu  və  riyaziyyat-

çısı,  dünya  şöhrətli  alim  Tusinin  böyük  rolu  olub. 

Ulduzların  və  fəza  cisimlərinin  köməyi  ilə  o,  fenomenal 

qənaətə  gələrək,  Amerika  qitəsinin  konturunu  çəkmiş  və 

koordinatlarını  yazmışdır.  Kolumb  da  məhz  onun  hesabla-

malarına əsaslanaraq, əvvəlcədən təyin etmişdi ki, Atlantik 

okeanın o tayında, təxminən 5000-5500 km. aralıda Avropa 

aləminə  məlum  olmayan  nəhəng  torpaq  ərazisi  yerləşir  və 

həmin  yerə  böyük  səyi  nəticəsində  ekspedisiya  təşkil  edir. 

Marağa  rəsədxanasında  tərtib  olunan  xəritəyə  əsasən,  Tusi 

həqiqətən  də  Qərb  dünyasında  nəhəng  torpaq  ərazisini 

göstərir.  Unutmaq  lazım  deyil  ki,  okean  keçidi  zamanı 

gəmidəki bütün coğrafi ölçülər Ayın, Günəşin və ulduzların 

köməyi  ilə  aparılır.  Kolumb  kimi  təcrübəli  dənizçi  və 

peşəkar astronom üçün həmin torpaq ərazisini təyin etmək 

heç də çətin deyildi. 

16. Maraqlıdır, Kolumb kəşf elədiyi torpaqları nəyə görə 

Şərqi  Asiya  adlandırmışdı?  Çox  güman  ki,  o,  bu  həqiqəti 

gizlətməklə  istəmirdi  ki,  yeni-yeni  kolondatorlar  Yeni 

Dünya  sahillərinə  axışıb  gəlsinlər.  Bunun  nəticəsində  isə 

İspaniyadan  gələn  kolondatorlar  admiralın  kəşf  etdiyi 

torpaqları  yavaş-yavaş  mənimsəməyə  başlayacaqlar.  Söz-

süz  ki,  bu  cür  hal  Kolumbun  bütün  planlarına  zidd  idi. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

390 

Yenə  də  sual  verilə  bilər  ki,  kəşf  olunan  torpaqların  Şərqi 



Asiya  və  ya  Yeni  Dünya  adlandırılmasında  nə  fərq  var? 

Həmin  torpaqlar  Şərqi  Asiya  adlandırılanda,  məgər 

kolondatorlar kəşf olunan əraziləri mənimsəməyəcəklər? İş 

ondadır ki, İspaniyanın  hökmdarları İzabella Kastiliyalı və 

Ferdinand  Araqonlu  ilə  bağladığı  müqaviləyə  əsasən, 

Kolumb  kəşf  etdiyi  torpaqların  varisi  sayıla  bilərdi.  Kəşf 

olunacaq  torpaqlar  isə  Asiya  qitəsinin  şərq  sahilləri 

sayılırdı.  Deməli,  Asiya  qitəsindən  əlavə  ekspedisiya 

Avropa  dünyasına  məlum  olmayan  hər  hansı  bir  ərazini 

kəşf  etsəydi,  onda  həmin  torpaqlara  ekspedisiyalar  kəşf 

etmək  monapoliyası  Kolumbun  əlindən  alınacaqdı.  Belə 

olan halda, Atlantik okeanının həmin hissəsinə başqa rəislər 

tərəfindən ekspedisiyalar təşkil olunmalıydı. 

17.  Kolumb  əvvəlcədən  bilirdi  ki,  qarşısındakı  torpaq 

Avropa  dünyasına  məlum  olmayan  bir  ərazidir  və  həmin 

ərazinin  Pireney  yarımadasından  qərb  istiqamətində  neçə 

kilometr  aralıda  yerləşir.  Bunun  üçün  əyani  sübut  matros-

ların  Yeni  Dünya  sahillərinə  çatmağa  az  qalmış  qaldırdıq-

ları  qiyamdır  və  ekspedisiya  rəsinin  komandadan  beş  gün 

yox,  bir  həftə  yox,  iki  həftə  yox,  məhz  üç  gün  möhlət 

istəməsidir.  Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  Baham  adaları 

sisteminə daxil olan Quanahini adası verilən möhlətdən düz 

iyirmi  altı  saat  sonra  kəşf  edilir.  Deməli,  Kolumb  qiyam 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

391 

qalxmamış  əvvəlcədən  bilirdi  ki,  Qərb  yarımkürəsindəki 



nəhəng  torpaq  haradasa  yaxınlıqda  yerləşir.  Çünki  Tusinin 

xəritəsinə  əsasən  nəzərdə  tutulan  naməlum  torpaq 

ekspedisiya çatdığı yerdən xeyli şərq tərəfdə yerləşməliydi. 

Həmin  dövrdə  texnikanın  azlığı  və  ölçü  cihazlarının  dəqiq 

işləməməsi  Kolumbda  belə  bir  təəssürat  yarada  bilərdi  ki, 

ekspedisiyanın  getdiyi  marşurut  məsafəsi  düzgün  ölçül-

məyibdir. Məhz bu səbəbdən onda belə bir şübhə yaranardı 

ki, Tusinin xəritədə göstərdiyi naməlum torpaq heç də şərq 

tərəfdə  qalmayıbdır.  Kolumb  oktyabr  ayı  girəndən  hər  an 

torpaqla üzləşəcəyinə əmin idi. 

18.  Kitabda  qeyd  edilir  ki,  Tusinin  həyatını  tədqiq  edən 

professor  H.  Məmmədbəyli  belə  ehtimal  sürmüşdür  ki,  “o 

dövrün astronom və coğrafiya mütəxəssisləri hələ Kolumb-

dan çox-çox qabaq Qərb yarımkürəsində, sonralar Amerika 

adlandırılmış  materikin  varlığından  xəbərdar  imişlər”. 

Onda  belə  çıxır  ki,  Tusinin  Marağada  tərtib  etdiyi  xəritə, 

Çindən  Apenin  yarımadasına  gətiriləndən  sonra,  heç  də 

Pololar  nəslinin  şəxsi  əmlakı  arasında  uzun  müddət 

saxlanılmır.  Xəritə  tez  bir  zamanda  Venetsiyanın  hüdud-

larından  kənara  çıxır  və  tez  bir  zamanda  astronomiya  ilə, 

coğrafiya  elmləri  ilə  dərindən  maraqlanan  adamların 

əllərinə  keçir.  Xəritə  ilə  tanış  olanlar  elə  bilirdilər  ki, 

Atlantik  okeanının  qərb  sahilində  göstərilən  sahil  zolağı 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

392 

Uzaq Şərqi Asiyanın sahil zolağıdır. Nəyə görə, onlar o cür 



fikirləşə bilərdilər? 

Həmin  dövrdə  mütərəqqi  insanlar  çox  yaxşı  dərk  edir-

dilər ki, Yer planetinin quruluşu kürə şəkilindədir. Kolumb 

Yeni  Dünya  sahillərinə  yola  düşməmişdən  əvvəl,  Köhnə 

Dünyanın  üç  qitədən  ibarət  olduğu  məlum  idi.  Həmin  üç 

qitədən  başqa  Yer  kürəsində  əlavə  materikin  olduğunu 

təsəvvür  etmək  çətin  idi.  Əgər  Atlantik  okeanının  qərb 

hissəsində  iri  bir  torpaq  ərazisi  göstərilirsə,  onda  həmin 

torpağın  Asiya  qitəsinin  şərq  hissəsinin  olduğunu  zənn 

etmək  olar.  İşdir,  Sakit  okeanının  şərq  hissəsində  iri  bir 

torpaq ərazisi göstərilərsə, onda həmin torpağın Avropanın 

qərb  hissəsinin  olduğunu  başa  düşmək  çətin  olmazdı. 

Deməli,  Tusinin  xəritəsi  Florensiya  kitabxanasına  düşmə-

mişdən  əvvəl  mütəxəssislər  üçün  məlum  idisə,  həmin 

torpağın  Asiya  qitəsi  olduğu  güman  edilirdi.  Elə  həmin 

ehtimallara əsasən, Paolo Toskanelli də elə bilirdi ki, həmin 

torpaq  Asiya  qitəsinin  ucqar  Şərq  hissəsidir.  Belə  olan 

halda  Yer  kürəsinin  səthinin  ölçüsü  süni  surətdə  xeyli 

kiçildilirdi. 

19.  Toskanellidən  fərqli  olaraq,  Kolumb  Yer  kürəsinin 

balaca olmasına şübhə ilə yanaşmış və Tusinin xəritəsində 

göstərilən,  Atlantik  okeanının  qərb  hissəsindəki  ərazinin, 

naməlum  bir  torpaq  olduğuna  inanmışdı.  Lakin  həmin 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

393 

torpağın naməlum olduğunu müəyyən səbəblərə görə hamı-



dan gizlətməyə  məcbur olmuşdur. Əgər, Kolumb florentsi-

yalı alimin tərtib etdiyi xəritəyə bel bağlasa idi, onda o, elə 

35-40



ş.  en  dairəsi  ilə  qərb  istiqamətində  hərəkət  edərək, 



donanmanı  Zipanquya  çatdırardı.  Çünki  həmin  dövrdə 

çıxan  xəritələrə  əsasən,  Yaponiya  və  Çin  35-40

şimal 


enliklərində yerləşirdi. Lakin Kolumb Atlantik okeanını qət 

edərkən, 

birdən-birə 

kursu 


bilərəkdən 

cənubi-qərb 

istiqamətinə  tutaraq  20-25

ş.en  dairəsinə  üstünlük  vermiş 



və  bununla  da  həmin  səyahət  zamanı  ekspedisiya  Baham 

adaları (Quanahini adası) ilə üzləşmişdi. 

20.  Kolumb  əvvəlcədən  nəzərdə  tutduğu  marşurut  üzrə 

hərəkət  edərək,  hər  hansı  bir  coğrafi  məntəqəni  kəşf  edən-

də,  əvvəlcədən  təsəvvürünə  gətirirdi  ki,  həmin  kəşfin 

aqibəti necə olacaq. Bir çox kəşflərin əsl mahiyyətini isə o, 

ekspedisiya  iştirakçılarından  və  himayədarlarından  gizlə-

dirdi. 


Admiral  Belendə  olarkən,  artıq  bir  neçə  mil  qərb 

istiqamətində nəhəng bir su hövzəsinin yerləşməsindən hali 

idi  və  həmin  su  hövzəsi  çox  güman  ki,  onun  kəşf  etdiyi 

materiki  Asiya  qitəsindən  ayırır.  Belə  olan  halda  məşhur 

dəniz  səyyahı,  yunan  alimi  Eratosfenin  Yer  kürəsinin 

ölçüsü  barəsindəki  verdiyi  hesabatın  həqiqətə  uyğun 

olduğuna daha da inanır və təxmini olsa da, Asiya qitəsinin 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

394 

Yeni  Dünya  sahillərindən  nə  qədər  aralıda  yerləşdiyini 



bilirdi. 

Bundan əlavə Kolumb hər hansı bir sahilə çıxanda yerli 

hindularla  bir  çox  şeylər  barəsində  sorğu-suallar  aparırdı, 

ən əsas suallardan da biri o idi ki, ən çox qızıl harada var? 

Panamada olarkən çox küman ki, aborigenlər çoxlu qızılın, 

cənubda  yerləşən  ölkə  olan  “Biru”dan  gətirdiyini  izah 

edərdilər.  Bu  maraqlı  məlumat  hər  halda  admiralın  fikrin-

dən  yayınmazdı  və  o,  gələcəkdə  həmin  ölkəyə  gedib  çıxa-

cağını  möhkəm  planlaşdırmalıydı.  Çünki  tarixdən  görün-

düyü  kimi  istər  Martin  Ernandes  Ensiso,  Diyeqo  Nikuesa, 

Vasko  Nunyes  de  Balboa,  Pedro  Arias  Avila  (Pedrarias), 

istərsə  də  Fransisko  Pisarro  Panamaya  ayaq  basanda,  yerli 

hindulardan,  cənubda  külli-miqdarda  qiymətli  metallar 

olan,  ən  varlı  ölkə  sayılan  “Biru”  haqqında  çoxlu  söz-söh-

bətlər  eşidirdilər.  Kolumb  öz  imicini  İspaniyanın  monarx-

larının  qarşısında  qoruyub  saxlamalı  idi.  Əlbəttə,  o,  öz 

fikirləri ilə qardaşı Bartolomeonu tanış etməmiş olmazdı. 

Kolumb  çox  yaxşı  bilirdi  ki,  Karib  dənizinin  qərbində 

yerləşən  sahil  zolağı  onun  gələcək  planlarının  həyata 

keçirilməsinə  xeyli  təkan  verəcək  və  o,  övladlarını  İspani-

yanın ən varlı və vəzifəli şəxslərinə çevirəcək. İş onadır ki, 

admiral  gələcəkdə  oğlu  Ferdinandı  Belenin  varisi  elan 

eməklə, “Biru”nun kəşfini öz varislərinə həvalə edir. Lakin 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

395 

tarixdən  göründüyü  kimi  Karib  dənizinə  olan  monapoliya 



Kolumblar nəslindən alınır, Fransisko Pisarro isə  “Biru”nu 

1532-ci ildə kəşf edən avropalılardan ilk adam sayılırdı. 

21. Alimlərin əksəriyyətinin, Kolumbun guya kəşf etdiyi 

torpağın  Asiya  qitəsinin  bir  parçası  olduğu  haqqında 

verdikləri məlumatın yanlış olduğunu sübuta yetirmək üçün 

bir  təkzib  verməklə  kifayətlənmək  olar.  Yuxarıda  qeyd 

edildiyi  kimi  Kolumb  səayhətə  yola  düşməmişdən  əvvəl 

çox yaxşı bilirdi ki, Asiya qitəsində yerləşən Yaponiya, Çin 

və  Hindistan  ölkələrində  yaşayan  əhalinin  necə  geyinib 

keçindikləri,  hansı  adət-ənənələrə  malik  olması  və  sifət 

quruluşları hansı şəkildə olur. Lakin birinci səyahət zamanı 

o, Haiti, Kuba və Baham adalarını kəşf edir və onların heç 

birisində hər hansısa bir uyğunluq tapmır. 

Coğrafiyaşünasların  fikirləri  ilə  o  halda  razılaşmaq 

olardı  ki,  genuyalı  admiral  yalnız  təkcə  Baham  adalarını 

kəşf  edərək,  ondan  sonra  kursu  dərhal  geriyə,  İspaniyaya 

döndərsin.  Hətta  buna  baxmayaraq,  Kolumb  Mərkəzi 

Amerika  sahillərinə  bir  neçə  dəfə  səyahət  edir  və  onun 

tədqiq etdiyi ərazi həddindən artıq böyük olur. Onun tədqiq 

etdiyi  nəhəng  ərazidə  Asiya  qitəsindən  heç  bir  əsər-əlamət 

tapmaq  olmur.  Başqa  səbəblər  olmasa  belə,  coğrafiya 

elmindən yaxşı başı çıxan bir adam kimi Kolumb heç vaxt 

Asiya  qitəsini  Yeni  Dünya  sahilləri  ilə  səhv  sala  bilməzdi. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

396 

Əgər  o,  Asiya  qitəsinin  Yeni  Dünya  sahilləri  ilə  səhv 



salsaydı,  onda  Kolumb  heç  vaxt  Atlantik  okeanının  qərb 

hissəsinə təşkil edilən, mahiyyət etibarı ilə çox ağır sayılan 

bir  ekspedisiyanın  öhdəsindən  gələ  bilməzdi.  Coğrafiya 

elmində  elementar  bir  səhv  buraxan  adam  üçün  bunu 

praktik cəhətcə etmək mümkün deyildi. 

22.  Kolumb  birinci  səyahət  zamanı  Espanyoladan  sonra 

Kubanı  kəşf  edir  və  olduğu  yerin  coğrafi  koordinatını 

müəyyən  edərkən,  həmin  yerin  42

ş.en  dairəsində 



yerləşdiyini  təyin  edir.  Naviqasiya  sahəsində  böyük  ustad 

sayılan  məşhur  dəniz  səyyahı  nə  az,  nə  çox,  düz  20

səhv 


etmiş  olur.  Əlbəttə,  onun  bu  cür  kobud  səhv  buraxmasına 

inanmaq çox çətindir.  

Söz  yox  ki,  Kolumb  bu  səhvi  bilərəkdən  buraxaraq,  öz 

gündəliyində  məhz  42

ş.en  dairəsi  kimi  xüsusi  ilə  qeyd 



edir.  Sonrakı  səyahətlər  zamanı  Antil  adalarındakı  coğrafi 

məntəqələr kəşf ediləndə, məlum olur ki, o, həmin yerlərin 

coğrafi  koordinatlarını  düzgün  göstərir.  Bəs  nəyə  görə 

admiral  Kubanın  coğrafi  koordinatlarını  təyin  edəndə  20

səhvə yol verir? İş ondadır ki, məşhur dəniz səyyahı birinci 



səyahət zamanı kəşf etdiyi torpaqların yerini səhv rəqəmlər-

lə  təyin  etməklə,  həmin  yerlərin  məxfiliyini  saxlamaq 

istəmiş və başqa səyyahların həmin yerlərə, ondan xəbərsiz 

getmək  şanslarını,  onların  əlindən  almış  olurdu.  Çünki 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

397 

İspaniyanın  monarxları  Karib  dənizi  akvatoriyasında 



müstəqil  şəkildə,  admiraldan  xəbərsiz  ekspedisiyalar  təşkil 

edə  bilərdilər.  Məhz  bu  səbəbdən  ikinci  ekspedisiya  vaxtı 

Kolumb  təkbaşına  iri  bir  donanmaya  başçılıq  etmiş  və 

çətinlik  çəkmədən  gedib  Haiti  adasına  çıxmışdır.  Yalnız 

sonrakı  ekspedisiyalar  vaxtı  kəşf  edilən  coğrafi  məntəqə-

lərin coğrafi koordinatları düzgün verilir. 

Artıq Alonso de Oxeda, Pedro Alonso (Peralonso) Ninyo 

və Visente Yanyes Pinson müxtəlif ekspedisiyalara başçılıq 

edərək,  admiralın  köməyinə  arxalanmadan  müstəqil 

şəkildə,  Karib  dənizinin  cənub  sahilində  yerləşən  nəhəng 

torpağa  (Cənubi  Amerikanın  şimal  və  şimal-şərq  hissəsi) 

səyahətlərə  yollanmış  və  orada  tədqiqat  işləri  ilə  məşğul 

olmuşdular. 

 23. Kolumb öz həyatını risqə qoyaraq, Köhnə Dünyada 

yaşayanların bir çoxu üçün müəmmalı sayılan bir sirri açır 

–  Atlantik  okeanının  qərb  hissəsində  yerləşən  nəhəng 

torpaq  parçası  Asiyanın  şərq  hissəsi  deyil,  Yer  kürəsinin 

dördüncü  qitəsidir.  O,  səyahətləri  zamanı  əyani  sübut  edir 

ki,  Nəsirəddin  Tusi  hələ  XIII  əsrdə  öz  xəritəsində  Atlantik 

okeanının  o  biri  tayında  gösərdiyi  nəhəng  torpaq  parçası 

naməlum  bir  ərazidir.  Deməli,  azərbaycanlı  alimin  Marağa 

rəsədxanasında  apardığı  tədqiqatlar,  əsl  dünyavi  kəşfə 

gətirib çıxarıbmış. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

398 

Köhnə  Dünyadan  gizlin  saxlanılan  dördüncü  qitəni 



aşkarlamaq üçün genuyalı dənizçinin əlində demək olar ki, 

bütün lazım olan açarlar vardı;  

Yerin başlanğıc meridianının haradan başlanması (indiki 

Qrinveç  meridianından  34

qərb  istiqamətdə)  və  həmin 



meridianının Atlantikantın qərb hissəsində  yerləşən Xaldat 

adalarının sahillərindən keçməsi. Xaldat adaları isə bir çox 

alimlərin  Kanar,  Yaşıl  Burun  və  ya  Azor  adaları  ilə  səhv 

salması  ilə  yox,  (onlar  elə  zənn  edirdilər  ki,  Xaldat  elə 

adları  çəkilən  adalardan  biridir)  məhz  XV  əsrin  sonuna 

qədər  naməlum  qalan  dördüncü  qitənin  varlığına  bir  işarə 

idi.  

Tusi həmin koordinatları tərtib etdiyi xəritəyə (naməlum 



səbəblərdən  həmin  xəritə  Marağadan  yoxa  çıxmışdı) 

köçürmüş  və  aydın  şəkildə,  Kolumbun  kəşf  etdiyi  qitənin 

konturlarını, II əsr əvvəl göstərməyə müvəffəq olmuşdu. 

Kolumb  öz  müvəffəqiyyətində  yalnız  Tusiyə  minnətdar 

olmalı və çox güman ki, o, həmin istedadlı alimin xəritəsini 

ömrünün  sonuna  kimi  saxlamışdır.  Çünki  məhz  Tusi 

Azərbaycanda  işləyə-işləyə,  Atlantik  okeanının  o  biri 

tayında  iri  bir  torpağı  koordinatları  ilə  birlikdə  göstərmiş, 

okeanlarda  və  dənizlərdə  baş  verən  qabarma  və  çəkilmələr 

Ayın  çəpəki  hərəkətində  və  Yerin  qütblərdəki  batıqlığın-

dan  sonuncu  kimi  özünü  biruzə  verdiyini,  Yer  kürəsinin 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

399 

şərti  olaraq  24  meridiana  bölərək  və  birinci  meridianın 



Atlantik  okeanına  yaxın  bir  yerdən  keçdiyini  göstərir, 

okean  və  dənizlərdə  baş  verən  fırtınalar,  qasırğalar  və 

sunamilər  heç  də  küləklərin,  tufanların  törəməsi  yox,  tam 

əksər hallarda Ay dövriyyəsinin fəsadları olduğunu göstər-

mişdir.  Həmin  o  tədqiqatlar  və  araşdırmalar  hər  hansı  bir 

coğrafiyaşünas və naviqator üçün yaxşı vəsait sayılırdı. 

Məhz  həmin  elmi  əsaslara  görə  Kolumb  əvvəlcədən 

havanın nə dərəcədə dəyişəcəyini, yəni, sakit və ya küləkli 

keçəcəyini  bilirdi.  Elə  1498-ci  ildə  Espanyola  adasına 

gələndə  havanın  sakit  olmasına  baxmayaraq,  o,  qətiyyətlə 

bildirirdi  ki,  Qəraib  dənizinin  bu  hissəsində  fırtına  baş 

verəcəyindən,  Ovando  İspaniyaya  yola  salmaq  istədiyi 

donanmanı bir neçə günlüyə adada saxlasın. Lakin inadkar 

qubernator  məşhur  dəniz  səyyahının  tərkibində  olan 

gəmilərin  əksəriyyəti  gözlənilməz  halda  başlayan  qasırğa-

dan məhv edildi. 

24.  Kolumbun,  zəmanəsinin  ən  təcrübəli,  bacarıqlı 

dənizçi olmasına şübhə etməmək olar, ona görə ki, o,  yola 

düşməmişdən  əvvəl  okeandakı  cərəyanlardan  və  küləklər-

dən necə istifadə etməsini bütün dənizçilərdən yaxşı bilirdi. 

Admiral  ağır  səyahətə  yola  düşməmişdən  əvvəl,  İngiltərə-

yə, İrlandiyaya və  Afrikanın Qvineya sahillərinə üzmüş  və 

Atlantik  okeanının  şərq  hissəsindən  qərb  istiqamətində 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

400 

hərəkət  edən  cərəyanların  və  küləklərin  əsmə  istiqamətinə 



bələd  olaraq,  bu  barədə  hətta  gündəlik  də  tutmuşdu.  O, 

əvvəlcədən  Kanar  cərəyanı  ilə  Atlantik  okeanının  qərb 

hissəsinə üzməyi və oradan həm ekvatora yaxın, həm də ki, 

30-cu, 40-cı paralellərdə Avropa istiqamətində hərəkət edən 

cərəyanlar ilə necə geriyə qayıtmağı da bilirdi. 

Əlbəttə,  Kolumb  birinci  səyahət  zamanı  geriyə  qayıt-

maq  üçün  ekvator  yaxınlıında  fəaliyyət  göstərən  cərəyan-

dan  da  istifadə  edə  bilərdi,  lakin  Roma  papasının  qoyduğu 

qanunlara  intizamla  riayət  edən  admiral  Kolumb,  Portu-

qaliya  ilə  İspaniya  arasında  bağlanan  Tordelyasdakı 

müqaviləni  (1494)  rəhbər  tutaraq,  şimaldakı  cərəyandan 

istifadə  etməli  olur.  Deməli,  Kolumb  hara  getdiyini  və 

oradan necə qayıdacağını əvvəlcədən bilirdi, lakin bu haqda 

heç  kiminlə  fikirlərini  bölüşdürmək  istəmirdi.  Tusinin 

əsərlərində  aydınca  göstərilib  ki,  Atlantik  okeanında  təbii 

proses  kimi  həm  qərb,  həm  də  ki,  şərq  istiqamətində 

hərəkət edən bir neçə güclü cərəyan fəaliyyət göstərir. Belə 

bir  lazımlı  məlumatdan  Kolumb  peşəkar  bir  dənizçi  kimi 

istifadə etmişdi. 

 

 



 

 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

401 


Yüklə 2,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin