Ramiz Dəniz
“Əttaharə” əsəri idi. “Əxlaqi-Nasiri”
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Əxlaqi-Nasiri”, “Şərhül-İşarət”
|
“Əttaharə” əsəri idi. “Əxlaqi-Nasiri” əsəri bütün para- metrlərinə görə “Əttaharə”ni arxada qoyur və əlyazmanın üstündən 770 il keçməsinə baxmayaraq, indiyə kimi bir çox müsəlman ölkələrinin məktəblərində, etika dərsliyində tədris olunur. Hətta bəzi monarxiya dövlətlərində vəliəhd- lər və şahzadələr tərbiyənin nümunəvi, ünsiyyətin qabiliy- yətli, əxlaqın yüksək səviyyədə olmasını arzulayaraq, məhz
edirlər. Kübar ailələrin bir çoxu öz adət-ənənələrini,
385 davranış qaydalarını qorumaq üçün, yenə də həmin əsərə üsünlük verirlər. Tusinin necə müdrik insan, hansı xasiyyə- tə malik olduğunu və səmimi qəlbli olmasını dərk etmək üçün “Əxlaqi-Nasiri” əsərini oxumaq kifayətdir. 20
ldən bir qədər çox “Əlamut” qalasında saxlanılan zaman, bütün mənəvi sarsıntılara və fiziki sıxıntılara baxmayaraq Tusi daxilində olan intelektual potensialını səfərbər edib özünün bir neçə ölməz əsərlərini yazır: - “Əxlaqi-Nasiri”, “Şərhül-İşarət” (Əbu Əli ibn Sinanın “İşarət” adlı fəlsəfi risaləsinə şərhlər), “Təhrir Məcəsti” (Almagest) və “Təhrir Öqlidis”. “Əlamut” qalasından çıxmaq hüququndan məhrum olan alim həmin əsərlərin sayəsinə tez bir zamanda Qafqaz, İran, Yaxın Şərq, Orta Asiya, Hindistan və başqa ölkələrdə kamil bir şəxsiyyət kimi məşhurlaşır. 12. Hər şeydən əvvəl Tusi böyük bir alim kimi tanınır. Lakin unutmaq lazım deyil ki, o, Hülaku xanın sarayında təcrübəli və bacarıqlı siyasətçi kimi də özünü göstərmişdir. Monqol hökmdarı eyni vaxt həm Bağdad şəhərinin sərhədinə, həm də Şərqi Anadoluya yaxınlaşanda o, dəqiq bilmirdi ki, işğalçılıq yürüşünü hansı istiqamətdə davam etdirsin. Dünyada baş verən tarixi prosesləri diqqətlə izləyən Azərbaycan alimi yaxşı bilirdi ki, Xristian dünyası Roma papalarının təhriki ilə 1096-cı ildən başlayaraq İslam
386 dünyasına qarşı düz yeddi dəfə izdihamlı səlib yürüşü təşkil etmişdilər. Səlcuq türkləri İslamı müdafiə etməkdən ötrü, bütün bu dini müharibələrdə müsəlmanların avanqardında döyüşərək, işğalçı səlibçiləri darmadağın emişdilər. Bundan əlavə Anadoluda məskunlaşan türk tayfaları qərbdə, Xristian dünyası ilə “Elxanilər” dövləti arasında baryer rolunu oynayaraq, güclü müdafiə xətti təşkil edirdilər. Səlcuq türkəlrinin məhvi Bizans imperiyasının və səlibçi- lərin güclənməsinə gətirib çıxaracaqdı. Bütün bu amilləri diqqətlə nəzərə alan Tusi, Bağdad xəlifəsinin xeyli zəiflədiyini və Abbasi Xilafətinin müsəlmanları kifayət qədər təcavüzkarlardan müdafiə etməyə qadir olmadığını görüb Hülaku xanın qoşunlarını Bağdada yönəldir. Bağdad səfərində monqol hökmdarını müşayiət edən Tusi minlərlə günahsız adamları, o cümlədən də alimləri və ziyalıları mənasız qırğından qurtarmışdı. Həmin tarixi proseslərdə alim bir çox düzgün siyasət yeritmiş və Hülaku xanı öz təsiri altında saxlamışdı. Elə astronomik rəsəd- xananın, Xubilay xanın təkidi ilə Pekində yox, məhz alimin israrı ilə Marağada tikilməsi Tusinin uzaqgörən siyasətin- dən xəbər verir. 12. Bilindiyi kimi Marağada inşa olunan rəsədxana iriliyinə və orada görülən astronomik müşahidələrə görə Yaxın Şərqdə çox möhtəşəm bir rəsədxana olmuşdu. XIII
387 əsrin 60-cı illərinə qədər dünyada beş dənə astronomik alət mövcud olduğu halda, orada daha beş alət ixtira edilmiş və bununla da astronomların işini xeyli yüngülləşdirmişdi. İş ondadır ki, Tusinin başçılığı altında ixtira edilmiş astrono- mik alətlər, öz dövrünə görə və ən azı 200 illik bir dövr ərzində, rəsədxanalarda işlədilən bütün astronomik alətlərin ən dəqiqi sayılırdı. Pekin rəsədxanası istismara veriləndən sonra Göy cisimlərinin müşahidəsi bilavasitə Marağa rəsədxanasından gətirilən astronomik cihazlarla – Fırlanan kvadrant və Armilyar cihaz – aparılırdı. Çindəki Pekin, Səmərqənddəki Uluqbəy, Danimarkadakı Tixo Brage və Hindisandakı Caypur rəsədxanaları istismara verilərkən, bilavasitə Marağa rəsədxanasında ixtira edilmiş cihaz və alətlərdən istifadə olunmuş və onların təkmilləşdirməsi üzrə böyük işlər aparılmışdır. Rəsədxanaların təkmilləşdirilməsinə qədər Marağa rəsədxanasında aparılan müşahidələrin dəqiqliyi, bir çox Avropa və Asiya rəsədxanaları üçün ideal olmuş, yalnız XVI əsrin sonunda Tixo Brage tərəfindən aparılan müşahidələrin dəqiqliyi onları arxada qoymuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Marağada 400 min əlyazmadan ibarət olan möhtəşəm bir kitabxana yaradılmışdır. 14. Bir çoxları bildirirlər ki, Kolumb İtaliyada olarkən Toskanellinin bütün məsləhətlərinə diqqətlə qulaq asmış və
388 onun verdiyi göstərişlərinə tam əməl etmişdir. Lakin bir neçə əsaslar var ki, Kolumb florensiyalı alimin dediklərinə tam əməl etməsin. Müəyyən fikirləri ilə razılaşa bilərdi, ancaq bəzi şeylərdə o, fikrindən dönmürdü. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi Toskanellinin fikrinə görə, Yer kürəsinin ölçüsü indiki ölçüyə nisbətən çox az (onlardan biri yunan alimi Eratosfenə görə Yer kürəsinin ölçüsü 43625 km) verirdi. Kolumb Toskanelliyə inansaydı, elə onda bir çox alimlərin hesab elədikləri kimi o, Atlantik okeanını qərb istiqamətində üzməklə birbaşa Şərqi Asiyaya tərəf üz tutardı. Öz sirrini və məqsədi-məramını gizlətməkdən ötrü, Kolumb hamıya bəyan edir ki, kəşf etdiyi torpaq Şərqi Asiya ərazisidir. Halbuki o, Tusinin hesablamalarına əsa- sən, qarşısındakı torpağın Köhnə Dünyaya məlum olmayan ərazi olduğunu bilirdi. Lakin öz istədiklərini həyata keçirməkdən ötrü, İspaniya monarxlarını bir neçə illiyə aldatmağa çalışan Kolumb, dünya ictimaiyyəti qarşısında özünü bir neçə əsirliyə aldatmış oldu. Ölənə qədər o, əsl həqiqəti söyləmir və elə bilir ki, dünyasını dəyişəndən sonra bir neçə il keçmiş onun tərəfdarları həmin həqiqəti üzə çıxararaq, Kolumbun hansı kəşfləri həyata keçirdiyini dünya ictimaiyyətinə bəyan edəcəklər.
389 15. Bildirmək istəyirəm ki, Yeni Dünya sahillərinin kəşf edilməsində Azərbaycanın dahi astronomu və riyaziyyat- çısı, dünya şöhrətli alim Tusinin böyük rolu olub. Ulduzların və fəza cisimlərinin köməyi ilə o, fenomenal qənaətə gələrək, Amerika qitəsinin konturunu çəkmiş və koordinatlarını yazmışdır. Kolumb da məhz onun hesabla- malarına əsaslanaraq, əvvəlcədən təyin etmişdi ki, Atlantik okeanın o tayında, təxminən 5000-5500 km. aralıda Avropa aləminə məlum olmayan nəhəng torpaq ərazisi yerləşir və həmin yerə böyük səyi nəticəsində ekspedisiya təşkil edir. Marağa rəsədxanasında tərtib olunan xəritəyə əsasən, Tusi həqiqətən də Qərb dünyasında nəhəng torpaq ərazisini göstərir. Unutmaq lazım deyil ki, okean keçidi zamanı gəmidəki bütün coğrafi ölçülər Ayın, Günəşin və ulduzların köməyi ilə aparılır. Kolumb kimi təcrübəli dənizçi və peşəkar astronom üçün həmin torpaq ərazisini təyin etmək heç də çətin deyildi. 16. Maraqlıdır, Kolumb kəşf elədiyi torpaqları nəyə görə Şərqi Asiya adlandırmışdı? Çox güman ki, o, bu həqiqəti gizlətməklə istəmirdi ki, yeni-yeni kolondatorlar Yeni Dünya sahillərinə axışıb gəlsinlər. Bunun nəticəsində isə İspaniyadan gələn kolondatorlar admiralın kəşf etdiyi torpaqları yavaş-yavaş mənimsəməyə başlayacaqlar. Söz- süz ki, bu cür hal Kolumbun bütün planlarına zidd idi.
390 Yenə də sual verilə bilər ki, kəşf olunan torpaqların Şərqi Asiya və ya Yeni Dünya adlandırılmasında nə fərq var? Həmin torpaqlar Şərqi Asiya adlandırılanda, məgər kolondatorlar kəşf olunan əraziləri mənimsəməyəcəklər? İş ondadır ki, İspaniyanın hökmdarları İzabella Kastiliyalı və Ferdinand Araqonlu ilə bağladığı müqaviləyə əsasən, Kolumb kəşf etdiyi torpaqların varisi sayıla bilərdi. Kəşf olunacaq torpaqlar isə Asiya qitəsinin şərq sahilləri sayılırdı. Deməli, Asiya qitəsindən əlavə ekspedisiya Avropa dünyasına məlum olmayan hər hansı bir ərazini kəşf etsəydi, onda həmin torpaqlara ekspedisiyalar kəşf etmək monapoliyası Kolumbun əlindən alınacaqdı. Belə olan halda, Atlantik okeanının həmin hissəsinə başqa rəislər tərəfindən ekspedisiyalar təşkil olunmalıydı. 17. Kolumb əvvəlcədən bilirdi ki, qarşısındakı torpaq Avropa dünyasına məlum olmayan bir ərazidir və həmin ərazinin Pireney yarımadasından qərb istiqamətində neçə kilometr aralıda yerləşir. Bunun üçün əyani sübut matros- ların Yeni Dünya sahillərinə çatmağa az qalmış qaldırdıq- ları qiyamdır və ekspedisiya rəsinin komandadan beş gün yox, bir həftə yox, iki həftə yox, məhz üç gün möhlət istəməsidir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Baham adaları sisteminə daxil olan Quanahini adası verilən möhlətdən düz iyirmi altı saat sonra kəşf edilir. Deməli, Kolumb qiyam
391 qalxmamış əvvəlcədən bilirdi ki, Qərb yarımkürəsindəki nəhəng torpaq haradasa yaxınlıqda yerləşir. Çünki Tusinin xəritəsinə əsasən nəzərdə tutulan naməlum torpaq ekspedisiya çatdığı yerdən xeyli şərq tərəfdə yerləşməliydi. Həmin dövrdə texnikanın azlığı və ölçü cihazlarının dəqiq işləməməsi Kolumbda belə bir təəssürat yarada bilərdi ki, ekspedisiyanın getdiyi marşurut məsafəsi düzgün ölçül- məyibdir. Məhz bu səbəbdən onda belə bir şübhə yaranardı ki, Tusinin xəritədə göstərdiyi naməlum torpaq heç də şərq tərəfdə qalmayıbdır. Kolumb oktyabr ayı girəndən hər an torpaqla üzləşəcəyinə əmin idi. 18. Kitabda qeyd edilir ki, Tusinin həyatını tədqiq edən professor H. Məmmədbəyli belə ehtimal sürmüşdür ki, “o dövrün astronom və coğrafiya mütəxəssisləri hələ Kolumb- dan çox-çox qabaq Qərb yarımkürəsində, sonralar Amerika adlandırılmış materikin varlığından xəbərdar imişlər”. Onda belə çıxır ki, Tusinin Marağada tərtib etdiyi xəritə, Çindən Apenin yarımadasına gətiriləndən sonra, heç də Pololar nəslinin şəxsi əmlakı arasında uzun müddət saxlanılmır. Xəritə tez bir zamanda Venetsiyanın hüdud- larından kənara çıxır və tez bir zamanda astronomiya ilə, coğrafiya elmləri ilə dərindən maraqlanan adamların əllərinə keçir. Xəritə ilə tanış olanlar elə bilirdilər ki, Atlantik okeanının qərb sahilində göstərilən sahil zolağı
392 Uzaq Şərqi Asiyanın sahil zolağıdır. Nəyə görə, onlar o cür fikirləşə bilərdilər? Həmin dövrdə mütərəqqi insanlar çox yaxşı dərk edir- dilər ki, Yer planetinin quruluşu kürə şəkilindədir. Kolumb Yeni Dünya sahillərinə yola düşməmişdən əvvəl, Köhnə Dünyanın üç qitədən ibarət olduğu məlum idi. Həmin üç qitədən başqa Yer kürəsində əlavə materikin olduğunu təsəvvür etmək çətin idi. Əgər Atlantik okeanının qərb hissəsində iri bir torpaq ərazisi göstərilirsə, onda həmin torpağın Asiya qitəsinin şərq hissəsinin olduğunu zənn etmək olar. İşdir, Sakit okeanının şərq hissəsində iri bir torpaq ərazisi göstərilərsə, onda həmin torpağın Avropanın qərb hissəsinin olduğunu başa düşmək çətin olmazdı. Deməli, Tusinin xəritəsi Florensiya kitabxanasına düşmə- mişdən əvvəl mütəxəssislər üçün məlum idisə, həmin torpağın Asiya qitəsi olduğu güman edilirdi. Elə həmin ehtimallara əsasən, Paolo Toskanelli də elə bilirdi ki, həmin torpaq Asiya qitəsinin ucqar Şərq hissəsidir. Belə olan halda Yer kürəsinin səthinin ölçüsü süni surətdə xeyli kiçildilirdi. 19. Toskanellidən fərqli olaraq, Kolumb Yer kürəsinin balaca olmasına şübhə ilə yanaşmış və Tusinin xəritəsində göstərilən, Atlantik okeanının qərb hissəsindəki ərazinin, naməlum bir torpaq olduğuna inanmışdı. Lakin həmin
393 torpağın naməlum olduğunu müəyyən səbəblərə görə hamı- dan gizlətməyə məcbur olmuşdur. Əgər, Kolumb florentsi- yalı alimin tərtib etdiyi xəritəyə bel bağlasa idi, onda o, elə 35-40 0
donanmanı Zipanquya çatdırardı. Çünki həmin dövrdə çıxan xəritələrə əsasən, Yaponiya və Çin 35-40 0 şimal
enliklərində yerləşirdi. Lakin Kolumb Atlantik okeanını qət edərkən, birdən-birə kursu
bilərəkdən cənubi-qərb istiqamətinə tutaraq 20-25 0 ş.en dairəsinə üstünlük vermiş və bununla da həmin səyahət zamanı ekspedisiya Baham adaları (Quanahini adası) ilə üzləşmişdi. 20. Kolumb əvvəlcədən nəzərdə tutduğu marşurut üzrə hərəkət edərək, hər hansı bir coğrafi məntəqəni kəşf edən- də, əvvəlcədən təsəvvürünə gətirirdi ki, həmin kəşfin aqibəti necə olacaq. Bir çox kəşflərin əsl mahiyyətini isə o, ekspedisiya iştirakçılarından və himayədarlarından gizlə- dirdi.
Admiral Belendə olarkən, artıq bir neçə mil qərb istiqamətində nəhəng bir su hövzəsinin yerləşməsindən hali idi və həmin su hövzəsi çox güman ki, onun kəşf etdiyi materiki Asiya qitəsindən ayırır. Belə olan halda məşhur dəniz səyyahı, yunan alimi Eratosfenin Yer kürəsinin ölçüsü barəsindəki verdiyi hesabatın həqiqətə uyğun olduğuna daha da inanır və təxmini olsa da, Asiya qitəsinin
394 Yeni Dünya sahillərindən nə qədər aralıda yerləşdiyini bilirdi. Bundan əlavə Kolumb hər hansı bir sahilə çıxanda yerli hindularla bir çox şeylər barəsində sorğu-suallar aparırdı, ən əsas suallardan da biri o idi ki, ən çox qızıl harada var? Panamada olarkən çox küman ki, aborigenlər çoxlu qızılın, cənubda yerləşən ölkə olan “Biru”dan gətirdiyini izah edərdilər. Bu maraqlı məlumat hər halda admiralın fikrin- dən yayınmazdı və o, gələcəkdə həmin ölkəyə gedib çıxa- cağını möhkəm planlaşdırmalıydı. Çünki tarixdən görün- düyü kimi istər Martin Ernandes Ensiso, Diyeqo Nikuesa, Vasko Nunyes de Balboa, Pedro Arias Avila (Pedrarias), istərsə də Fransisko Pisarro Panamaya ayaq basanda, yerli hindulardan, cənubda külli-miqdarda qiymətli metallar olan, ən varlı ölkə sayılan “Biru” haqqında çoxlu söz-söh- bətlər eşidirdilər. Kolumb öz imicini İspaniyanın monarx- larının qarşısında qoruyub saxlamalı idi. Əlbəttə, o, öz fikirləri ilə qardaşı Bartolomeonu tanış etməmiş olmazdı. Kolumb çox yaxşı bilirdi ki, Karib dənizinin qərbində yerləşən sahil zolağı onun gələcək planlarının həyata keçirilməsinə xeyli təkan verəcək və o, övladlarını İspani- yanın ən varlı və vəzifəli şəxslərinə çevirəcək. İş onadır ki, admiral gələcəkdə oğlu Ferdinandı Belenin varisi elan eməklə, “Biru”nun kəşfini öz varislərinə həvalə edir. Lakin
395 tarixdən göründüyü kimi Karib dənizinə olan monapoliya Kolumblar nəslindən alınır, Fransisko Pisarro isə “Biru”nu 1532-ci ildə kəşf edən avropalılardan ilk adam sayılırdı. 21. Alimlərin əksəriyyətinin, Kolumbun guya kəşf etdiyi torpağın Asiya qitəsinin bir parçası olduğu haqqında verdikləri məlumatın yanlış olduğunu sübuta yetirmək üçün bir təkzib verməklə kifayətlənmək olar. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Kolumb səayhətə yola düşməmişdən əvvəl çox yaxşı bilirdi ki, Asiya qitəsində yerləşən Yaponiya, Çin və Hindistan ölkələrində yaşayan əhalinin necə geyinib keçindikləri, hansı adət-ənənələrə malik olması və sifət quruluşları hansı şəkildə olur. Lakin birinci səyahət zamanı o, Haiti, Kuba və Baham adalarını kəşf edir və onların heç birisində hər hansısa bir uyğunluq tapmır. Coğrafiyaşünasların fikirləri ilə o halda razılaşmaq olardı ki, genuyalı admiral yalnız təkcə Baham adalarını kəşf edərək, ondan sonra kursu dərhal geriyə, İspaniyaya döndərsin. Hətta buna baxmayaraq, Kolumb Mərkəzi Amerika sahillərinə bir neçə dəfə səyahət edir və onun tədqiq etdiyi ərazi həddindən artıq böyük olur. Onun tədqiq etdiyi nəhəng ərazidə Asiya qitəsindən heç bir əsər-əlamət tapmaq olmur. Başqa səbəblər olmasa belə, coğrafiya elmindən yaxşı başı çıxan bir adam kimi Kolumb heç vaxt Asiya qitəsini Yeni Dünya sahilləri ilə səhv sala bilməzdi.
396 Əgər o, Asiya qitəsinin Yeni Dünya sahilləri ilə səhv salsaydı, onda Kolumb heç vaxt Atlantik okeanının qərb hissəsinə təşkil edilən, mahiyyət etibarı ilə çox ağır sayılan bir ekspedisiyanın öhdəsindən gələ bilməzdi. Coğrafiya elmində elementar bir səhv buraxan adam üçün bunu praktik cəhətcə etmək mümkün deyildi. 22. Kolumb birinci səyahət zamanı Espanyoladan sonra Kubanı kəşf edir və olduğu yerin coğrafi koordinatını müəyyən edərkən, həmin yerin 42 0 ş.en dairəsində yerləşdiyini təyin edir. Naviqasiya sahəsində böyük ustad sayılan məşhur dəniz səyyahı nə az, nə çox, düz 20 0 səhv
etmiş olur. Əlbəttə, onun bu cür kobud səhv buraxmasına inanmaq çox çətindir. Söz yox ki, Kolumb bu səhvi bilərəkdən buraxaraq, öz gündəliyində məhz 42 0 ş.en dairəsi kimi xüsusi ilə qeyd edir. Sonrakı səyahətlər zamanı Antil adalarındakı coğrafi məntəqələr kəşf ediləndə, məlum olur ki, o, həmin yerlərin coğrafi koordinatlarını düzgün göstərir. Bəs nəyə görə admiral Kubanın coğrafi koordinatlarını təyin edəndə 20 0 səhvə yol verir? İş ondadır ki, məşhur dəniz səyyahı birinci səyahət zamanı kəşf etdiyi torpaqların yerini səhv rəqəmlər- lə təyin etməklə, həmin yerlərin məxfiliyini saxlamaq istəmiş və başqa səyyahların həmin yerlərə, ondan xəbərsiz getmək şanslarını, onların əlindən almış olurdu. Çünki
397 İspaniyanın monarxları Karib dənizi akvatoriyasında müstəqil şəkildə, admiraldan xəbərsiz ekspedisiyalar təşkil edə bilərdilər. Məhz bu səbəbdən ikinci ekspedisiya vaxtı Kolumb təkbaşına iri bir donanmaya başçılıq etmiş və çətinlik çəkmədən gedib Haiti adasına çıxmışdır. Yalnız sonrakı ekspedisiyalar vaxtı kəşf edilən coğrafi məntəqə- lərin coğrafi koordinatları düzgün verilir. Artıq Alonso de Oxeda, Pedro Alonso (Peralonso) Ninyo və Visente Yanyes Pinson müxtəlif ekspedisiyalara başçılıq edərək, admiralın köməyinə arxalanmadan müstəqil şəkildə, Karib dənizinin cənub sahilində yerləşən nəhəng torpağa (Cənubi Amerikanın şimal və şimal-şərq hissəsi) səyahətlərə yollanmış və orada tədqiqat işləri ilə məşğul olmuşdular. 23. Kolumb öz həyatını risqə qoyaraq, Köhnə Dünyada yaşayanların bir çoxu üçün müəmmalı sayılan bir sirri açır – Atlantik okeanının qərb hissəsində yerləşən nəhəng torpaq parçası Asiyanın şərq hissəsi deyil, Yer kürəsinin dördüncü qitəsidir. O, səyahətləri zamanı əyani sübut edir ki, Nəsirəddin Tusi hələ XIII əsrdə öz xəritəsində Atlantik okeanının o biri tayında gösərdiyi nəhəng torpaq parçası naməlum bir ərazidir. Deməli, azərbaycanlı alimin Marağa rəsədxanasında apardığı tədqiqatlar, əsl dünyavi kəşfə gətirib çıxarıbmış.
398 Köhnə Dünyadan gizlin saxlanılan dördüncü qitəni aşkarlamaq üçün genuyalı dənizçinin əlində demək olar ki, bütün lazım olan açarlar vardı; Yerin başlanğıc meridianının haradan başlanması (indiki Qrinveç meridianından 34 0 qərb istiqamətdə) və həmin meridianının Atlantikantın qərb hissəsində yerləşən Xaldat adalarının sahillərindən keçməsi. Xaldat adaları isə bir çox alimlərin Kanar, Yaşıl Burun və ya Azor adaları ilə səhv salması ilə yox, (onlar elə zənn edirdilər ki, Xaldat elə adları çəkilən adalardan biridir) məhz XV əsrin sonuna qədər naməlum qalan dördüncü qitənin varlığına bir işarə idi. Tusi həmin koordinatları tərtib etdiyi xəritəyə (naməlum səbəblərdən həmin xəritə Marağadan yoxa çıxmışdı) köçürmüş və aydın şəkildə, Kolumbun kəşf etdiyi qitənin konturlarını, II əsr əvvəl göstərməyə müvəffəq olmuşdu. Kolumb öz müvəffəqiyyətində yalnız Tusiyə minnətdar olmalı və çox güman ki, o, həmin istedadlı alimin xəritəsini ömrünün sonuna kimi saxlamışdır. Çünki məhz Tusi Azərbaycanda işləyə-işləyə, Atlantik okeanının o biri tayında iri bir torpağı koordinatları ilə birlikdə göstərmiş, okeanlarda və dənizlərdə baş verən qabarma və çəkilmələr Ayın çəpəki hərəkətində və Yerin qütblərdəki batıqlığın- dan sonuncu kimi özünü biruzə verdiyini, Yer kürəsinin
399 şərti olaraq 24 meridiana bölərək və birinci meridianın Atlantik okeanına yaxın bir yerdən keçdiyini göstərir, okean və dənizlərdə baş verən fırtınalar, qasırğalar və sunamilər heç də küləklərin, tufanların törəməsi yox, tam əksər hallarda Ay dövriyyəsinin fəsadları olduğunu göstər- mişdir. Həmin o tədqiqatlar və araşdırmalar hər hansı bir coğrafiyaşünas və naviqator üçün yaxşı vəsait sayılırdı. Məhz həmin elmi əsaslara görə Kolumb əvvəlcədən havanın nə dərəcədə dəyişəcəyini, yəni, sakit və ya küləkli keçəcəyini bilirdi. Elə 1498-ci ildə Espanyola adasına gələndə havanın sakit olmasına baxmayaraq, o, qətiyyətlə bildirirdi ki, Qəraib dənizinin bu hissəsində fırtına baş verəcəyindən, Ovando İspaniyaya yola salmaq istədiyi donanmanı bir neçə günlüyə adada saxlasın. Lakin inadkar qubernator məşhur dəniz səyyahının tərkibində olan gəmilərin əksəriyyəti gözlənilməz halda başlayan qasırğa- dan məhv edildi. 24. Kolumbun, zəmanəsinin ən təcrübəli, bacarıqlı dənizçi olmasına şübhə etməmək olar, ona görə ki, o, yola düşməmişdən əvvəl okeandakı cərəyanlardan və küləklər- dən necə istifadə etməsini bütün dənizçilərdən yaxşı bilirdi. Admiral ağır səyahətə yola düşməmişdən əvvəl, İngiltərə- yə, İrlandiyaya və Afrikanın Qvineya sahillərinə üzmüş və Atlantik okeanının şərq hissəsindən qərb istiqamətində
400 hərəkət edən cərəyanların və küləklərin əsmə istiqamətinə bələd olaraq, bu barədə hətta gündəlik də tutmuşdu. O, əvvəlcədən Kanar cərəyanı ilə Atlantik okeanının qərb hissəsinə üzməyi və oradan həm ekvatora yaxın, həm də ki, 30-cu, 40-cı paralellərdə Avropa istiqamətində hərəkət edən cərəyanlar ilə necə geriyə qayıtmağı da bilirdi. Əlbəttə, Kolumb birinci səyahət zamanı geriyə qayıt- maq üçün ekvator yaxınlıında fəaliyyət göstərən cərəyan- dan da istifadə edə bilərdi, lakin Roma papasının qoyduğu qanunlara intizamla riayət edən admiral Kolumb, Portu- qaliya ilə İspaniya arasında bağlanan Tordelyasdakı müqaviləni (1494) rəhbər tutaraq, şimaldakı cərəyandan istifadə etməli olur. Deməli, Kolumb hara getdiyini və oradan necə qayıdacağını əvvəlcədən bilirdi, lakin bu haqda heç kiminlə fikirlərini bölüşdürmək istəmirdi. Tusinin əsərlərində aydınca göstərilib ki, Atlantik okeanında təbii proses kimi həm qərb, həm də ki, şərq istiqamətində hərəkət edən bir neçə güclü cərəyan fəaliyyət göstərir. Belə bir lazımlı məlumatdan Kolumb peşəkar bir dənizçi kimi istifadə etmişdi.
|