Ramiz Dəniz
Kolumb” əsərində yazır: Kolumb Plininin “Həqiqi tari-
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xristofor Kolumb birinci səyahətinə yola düşür
- “Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi”
- Maykl Faradey
- “Van Yan Li” – “On min ilin hesablandığı təqvim”
- “Yuan-şi”
|
Kolumb” əsərində yazır: Kolumb Plininin “Həqiqi tari- xin” italyan tərcüməsini, Plutarxın və Ptolemeyin 1489-cu ildə yenidən çap edilmiş əsərlərini əldə edir. Lakin külli- miqdardakı qeydlər, Seviliyanın Kolumbiya kitabxanasın- da saxlanılan, Marko Polonun latın nəşriyyatında olan əsərindən əlavə, Roma papası II Piy adı altında tanınmış
288 olan Enea Silvio Pikkolomininin “Historia rerum ubique qestarum” və Pyer de Ailyinin “İmaqo Mundi” (“Dün- yanın təsviri”) əsərlərində də onun tərəfindən qeydlər qoyulmuşdur. Həmin əsərlərdə cəmisi 2125 qeyd var. 1
ları orta əsrlər xarakteri daşıyırdı. O, Pyer de Ailyinin “Traktatus de imagine mundi” (“Dünyanın təsviri haq- qında traktat”) kitabından istifadə etmişdi, hansındakı Rocer Bekonun XIII əsrdə yazdığı “Opus Majus” kitabında çoxsaylı fikirləri vardı. Kolumda isə həmin dövr üçün “yeni” ideyalar yox idi. 2 Mənim fikirimcə bu yanlış fikirdir. Ona görə ki, Kolumb yalnız həmin əsərdən yox, ümumiyyətlə, Yerin təsviri və okeanlarla bağlı çoxsaylı kitabların səhifələrini nəzərdən keçirmişdi. 1410-cu ildə kardinal Pyer de Ailyi, humanistlər hələ Ptolemeyi yenidən kəşf edənə qədər, ümumi coğrafiya üzrə traktat yazmışdı. O, Tirdən olan Marinus kimi bildirmişdir ki, Asiya şərq istiqamətində daha çox uzanır və Avropadan ensiz okean ilə ayrılır. Bir fransız kosmoqrafı, Kolumbda olan, özünün yazılarından birində hətta belə bir fikir söyləyir ki, əlverişli küləyin vasitəsi ilə həmin okeanı bir
1 Ч. Верлинден. Покорители Америки. Ростов-на-Дону, «Феникс», 1997. стр. 32
2 Дж. Бейкер. История географических открытий и исследований. Пер. с англ. Москва, «Иностранная литература», 1950. IV глава.
289 neçə gün müddətinə qət etmək mümkündür. Genuyalı dənizçi həmin yeri xüsusi ilə qeyd etmiş və eləcə də orada həmin fikrə dair öz iradlarını bildirmişdi. “İmaqo Mundi” əsərində Kolumb, haradakı İspaniya ilə Hindistan arasında məsafə azdır və şərq qərbdən heç də uzaq məsafədə başlamır səhifələri var, əsasən həmin yerlərdə xüsusi və geniş şəkildə öz qeydlərini vermişdi. İspaniya və Hindistan barəsindəki fəsillərin başlıqları bütünlüklə səyyahın şəxsi yazıları ilə doludur. Deyəsən, qiymətli daşların və metal- ların, fillərin və başqa qorxunc məxluqların şəkilləri Kolumbu gipnoz halına salmışdı. Haradakı mirvari ilə dolu olan yerlər var, o, həmin yerləri bütünlüklə haşiyəyə alırdı. Kolumb tərəfindən çəkilmiş xəritələrdə isə okeanın ən dar yeri, xüsusi rənglərlə başqa yerlərdən fərqlənirdi. Enea Silvionun “Historia rerum” əsərində bir abzasda Kolumbun belə bir qeydi var, Asiya Tulyanın yerləşdiyi enlikdə yerləşir, yəni, İslandiya yerləşən enlikdə. Başqa bir abzasda qeyd olunub ki, çinlilər sülhsevər bir məxluq kimi göstərilibdir və o, bildirmişdir ki, Çin Hindistanın kənarın- da yerləşir, yəni “İspaniya ilə İrlandiyanın qarşısında”. Coğrafiyanı, astronomiyanı dərindən bilmək üçün Kolumb, Ptolemeyin Regiomontan tərəfindən latın dilinə tərcümə etdiyi “Almagest” və həmin elmlər barəsində iki traktatın (814-816-cı illər) müəllifi Dikuilin 9 fəsildən iba-
290 rət olan “Yer çevrəsinin ölçülməsi” əsərlərini oxuyub nəzərdən keçirmişdi. Dikuilin əsəri frank imperiyasında coğrafiyaya aid yazılmış ilk əsəridir. Əsərdəki əsas materiallar başda Plini olmaqla, antik alimlərin əsərlərin- dən götürülmüşdü.
Xristofor Kolumb birinci səyahətinə yola düşür
291
cavabı veriləndən sonra II Juan, Atlantik okeanının o biri tayında torpaq olduğunu yoxlamaq üçün, özü, Portuqaliya- da Fernan d`Ulmo adı ilə tanınmış, fələməngli Ferdinand van Olmeni ekspedisiya başında səyahətə göndərir. 1487-ci ilin yaz fəslində van Olmen iki karavella ilə Atlantikada səyahətə başlayır. 1
Ona qədər Portuqaliyanın keçmiş kralı V Alfons 1462-ci ildə Voqado adlı bir kəsi hər hansı bir torpağı tapmaqdan ötrü Atlantikanın qərb istiqamətinə göndərmişdi, lakin ekspedisiya heç bir uğur qazanmamışdı. Axtarışa yollanan van Olmen isə həmin ekspedisiyadan geri qayıtmır. Kolumbun layihəsi 1491-ci ilin sonunda yenə də komis- siyanın ixtiyarına verilir və bu dəfə də ona rədd cavabı verilir. İşi belə görən genuyalı dənizçi bu dəfə Fransaya yollanmağı qərara alır və Ferdinand Araqonlunun ən yaxın maliyyə müşaviri hersoq Luis Santanxel hamını inandırır ki, Kolumbun getməsinə görə İspaniya böyük peşmançılıq çəkəcək.
1 Kral qasidi, gələcək dəniz səyyahını Qranadadan 6 km. aralıda yolda haqlayaraq, onu geri qaytarır.
1
1997. стр. 23 1 Ф. Дж. Купер. Мерседес из Кастилии или путешествие в Катай. Одесса, «Маяк», 1985. стр. 91
292 1492-ci ilin avqustun 3-də Kolumbun başçılıq etdiyi donanma (“Santa-Mariya”, “Pinta” və “Ninya”) Palos limanını tərk edir və oktyabrın 12-də Baham adalarının tərkibində olan Quanahini adasını (indiki Uotlinq) kəşf etməklə, dünyanın 4-cü qitəsinin varlığını Köhnə Dünya üçün aşkarlayır. 1493-cü ilin marın 4-də, Avropaya qayıdan admiral Lissabona çatır. Bundan sonra Kolumb Yeni Dünya sahillərinə daha 3 dəfə səyahət edir – 1493-1496, 1498-1500 və 1502-1504-cü illərdə - və monarxları çaşdır- maq üçün hamıya bəyan edir ki, guya o, Şərqi Asiyanı kəşf edibdir. Halbuki mən öz tədqiqatlarımda xüsusən də, “Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi” adlı əsərimdə bildirmişəm ki, məşhur dəniz səyyahı elə birinci səyahəti zamanı hara getdiyini, hansı marşrutla hərəkət etdiyini, hansı müddətə torpaqla üzləşəcəyini və neçə günə çatacağını əvvəlcədən bilirdi. Həmin kəşfi analiz etmək üçün mən bəzi məqamlara toxunmaq istərdim. Kolumbun başçılıq etdiyi ekspedisi- yanın hansı məqsəd güddüyü barəsində bir çox ədəbiyyatlar var. Maraqlı odur ki, bəzilərinin iddia etdiyi kimi Kolumb 1492-ci ildə Asiya qitəsinə çatmaq məqsədini qarşısına qoymuşdır. Bu fərziyyənin nə dərəcədə düzgün olduğunu təyin etmək üçün ilk növbədə, məşhur dəniz səyyahı ilə iki
293
Xristofor Kolumb Quanahini adasına qədəm qoyur
294 kral arasında bağlanan müqaviləyə nəzər salmaq lazımdır. O, nəzərdə tutduğu titulları və imtiyazları yalnız dünya əhəmiyyətli kəşfi həyata keçirəndən sonra İspaniyanın monarxlarından ala bilərdi. Yəni, həmin müqavilədə nəinki Asiya və yaxud onun hər hansı bir hissəsi, hətta orada heç bir coğrafi ad da göstərilməyib, lakin bunun əsas səbəbini başqa bir şey ilə izah edirlər. Roma papası IV Sikst 21 iyun 1481-ci ildə öz bullası
arasında böləndə, portuqal dənizçiləri Kanar adalarından cənub və şərq istiqamətində, Kastiliyanın dənizçiləri isə həmin coğrafi məntəqədən qərb və şimal istiqamətində ekspedisiyalar təşkil etmək hüququ qazanırlar. Belə olan halda İspan monarxları Kolumb ilə bağlanan müqavilədə heç vaxt Asiyanın hər hansı bir hissəsinin adını çəkə bilməzdilər. Ona görə ki, həmin qitənin demək olar, bütün ərazisi Portuqaliyanın ixtiyarına verilmişdir. Müqaviləyə görə isə söhbət yalnız Asiya qitəsindən gedə bilərdi. İş ondadır ki, qədimdəki və ilkin orta əsrlərdəki təsəvvürlərə görə Avropadan qərb tərəfdə Atlantik okeanı- nın o tayında yalnız Asiya materiki yerləşə bilməzdi. 1
Xəyal qanadları olan elm
1 Ф. Дж. Купер. Мерседес из Кастилии или путешествие в Катай. Одесса, «Маяк», 1985. стр. 237
295
Sual verilə bilər ki, Toskanelli və ya Kolumb Azərbay- can aliminin hesabatları və xəritəsi ilə tanış idilərsə, bəs həmin materiallar onların əlinə necə keçə bilərdi? Axı, məlumdur ki, Tusi Azərbaycanda və Ərəbi İraqda, Toskanelli İtaliyada, Kolumb isə İtaliya, Portuqaliya və İspaniyada yaşayıb fəaliyyət göstərmişdilər. Məlumat üçün bildirməliyəm ki, həmin dövrdə Azərbaycanın adı çəkilən dövlətlərlə nə mədəni, nə iqtisadi, nə də ki, siyasi əlaqələri yox idi. Azərbaycan Qafqaz dağ ətəklərinin cənubunda, İtaliya isə Cənubi Avropada yerləşir. Gördüyünüz kimi həmin ölkələrin arasında həddindən artıq böyük bir məsafə var. Maraqlıdır, həmin materiallar adı çəkilən ölkələrə necə çıxa bilərdi? Bu məsələyə bir qədər aşağıda toxunacam. Marağada astronomiya və riyaziyyatla yanaşı coğrafiya elmi də ciddi şəkildə araşdırılmışdı. Buna bariz nümunə Köhnə Dünyada məlum olan 256 tanınmış şəhərin koordinatlarının göstərilməsidir. Belə olan halda orada Yer kürəsinin xəritəsinin tərtib edilməsi labüd idi. Artıq dəqiq
296 məlumdur ki, dünyada mövcud olan ən qədim Göy qlobusu Marağa alimlərinin əlindən çıxıbdır. Demək istəyirəm ki, sferanın qlobusunu düzəldən alimlər üçün yer səthinin xəritəsini tərtib etmək o qədər də çətinlik törətməzdi. Həm də yuxarıda qeyd edildiyi kimi rəsədxanada çalışan alim- lərin əlyazmalarında göstərilir ki, rəsədxananın əməkdaşı Kəriməddin Əbubəkr ibn Mahmud Səlmasi 1266-cı ildə ilk coğrafi qlobus düzəldibdir. Lakin təəssüflər olsun ki, həmin qlobus gəlib bizim günlərə çatmayıbdır. Mənim fikrimcə, Marağada tərtib olunan Yer kürəsinin xəritəsi bir neçə nüsxədə çoxaldılmış və onların bəziləri, hətta Avropanın bir neçə ölkələrinə də aparılmışdı. Bu ondan xəbər verir ki, xəritə tək yox, cəm halında idi və belə bir üsul ilə Tusi Marağa rəsədxanasında görülən dünya əhəmiyyətli kəşflərin itib-bamasını istəmirdi. O, çalışırdı ki, Azərbaycanda görülən bütün elmi-tədqiqat işləri tezliklə dünya ictimaiyyətinə çatdırılsın. Mən çətinlik çəkmədən reallıq baxımdan yaxşı əsaslandırmış dörd variantda göstərə bilərəm ki, həmin material Avropaya necə aparılıbdır. Əlbəttə, bu yayımın iştirakçıları bilavasitə Marağa rəsədxanasının işçiləri idi. 1. Qriqori Əbül Fərəc Bar-Ebrey (Ebreus) Suriyadan idi və Marağa rəsədxanasında, hətta Tusi vəfat edəndən sonra da qalıb işləmişdir. Lakin o, Yaxın Şərqin tanınmış bir
297 tarixçisi kimi daim Marağada qalıb işləyə bilməzdi. Alim həmin xəritənin bir nüsxəsini götürüb Dəməşqə qayıtmış və orada rəsədxanada görülən işlərin əsl təbliğatçısına çevirilmişdi. Çox güman ki, onda olan xəritə xristian missionerləri tərəfindən Konstantinopola aparılmışdı. Çünki Bizans imperiyasının paytaxtında olan hərbçilər üçün hər bir xəritə hava-su kimi lazım olduğundan, həmin materialın bizanslılar tərəfindən mənimsənilməsi labüd idi. Hətta mənə elə gəlir, Bar-Ebreyin Marağadan götürdüyü xəritə, elə məhz Tusinin özünə məxsus olmuş xəritə idi. Bəs, nəyə görə həmin xəritə məhz Tusiyə məxsus olan bir xəritədir? Məgər, Bar-Ebrey həmin xəritənin surətini çıxırmaq imkanından xaric idi? Tusi, Qütbəddin Şirazi, Müəyyidəddin Ordi və Fao Mun-Çi Marağada vacib funksiyaları yerinə yetirdikləri üçün həmin xəritənin əsl nüsxələri məhz onlarda ola bilərdi. Deməli, həmin xəritənin əsl surətinin bir neçə dənə olması fərziyyəsi inandırıcı görünür. 2. Marağa rəsədxanasının görkəmli alimi Qütbəddin Şirazi 1282-ci ilə qədər, Marağa rəsədxanasında işləmiş və ondan sonra monqolların səfiri kimi Misirə yollanmışdır. O, xəritəşünaslıqla dərindən maraqlandığı üçün şübhəsiz ki, həmin xəritənin bir nüsxəsini özü ilə Misirə aparmışdı.
298 Alim həmin ölkədə fəaliyyət göstərərkən ilk dəfə Aralıq dənizinin və ona yaxın olan torpaqların xəritəsini tərtib etmişdir. Sonrakı dövrdə Misir Osmanlı Türkiyəsi tərəfin- dən işğal edilir və çox güman ki, həmin xəritəni strateji əhəmiyyətli bir sənədli material kimi mənimsəyirlər. 3. Məhiəddin Məğribi İspaniya ərəblərindən idi və Marağa rəsədxanasına təsadüf nəticəsində düşmüşdü. Yəni, o, Dəməşqdə olarkən, həmin şəhər Hülaku xanın qoşunu ətrəfindən işğal edilir. Məhiəddin Məğribinin alim olduğu- nu bilən Tusi göstəriş verir ki, onu Marağaya gətirsinlər. O, rəsədxana işçiləri arasında çox qapalı bir insan idi. Demək olar ki, heç kim ilə daimi ünsiyyət yaratmaq istəmir, yalnız diqqətini astronomik müşahidələrə yönəltmişdi. Fikrimcə, Məğribi, Misirdə, İraqda, İranda və Azərbaycan-da tikilən rəsədxanaların tədqiqi ilə məşğul olmaq üçün, Yaxın Şərqə kəşfiyyat xarakterli səfər etmişdi. Bunun nəticəsində o, Marağa rəsədxanasında tərtib olunan xəritəni, başqa qiymətli materiallarla ələ keçirib, İspaniyaya qayıdır. Çox güman ki, həmin xəritə Müəyyidəddin Ordiyə verilən nüsxə olub. Ola bilsin həmin nüsxə italyan tacirləri tərəfindən alınıb Apennin yarımadasına aparılmışdı. 4. Çin alimi Fao Mun-Çi Marağada praktik təcrübə toplayıb vətəninə dönərkən, həmin xəritənin bir nüsxəsini
299 Çinə aparmışdı. Elə həmin xəritənin surətini əldə edən Marko Polo özü ilə Apennin yarımadasına aparmışdı. Artıq məlumdur ki, Toskanelli özünün coğrafi araşdır- malarında Tusinin “Zic Elxani” astronomik kataloqundan, hətta ola bilsin xəritəsindən də istifadə edibdir. Lakin maraqlıdır, florentsiyalı kosmoqraf Tusinin materiallarını necə əldə edibdir? Marağa rəsədxanasında tərtib edilən xəritənin Appenin yarımadasına necə gedib çıxması bir çoxlarını maraqlandırdığı üçün mən, bu haqda daha ətraflı məlumat verəcəyəm. Hələ Marağa rəsədxanasının tikintisi davam etdirilən zaman Cəmaləddin az-Zeydi Buxari, Çin alimi Fao Mun-Çi ilə birlikdə 1265-ci ildə Azərbaycanın hüdudlarını tərk edib Çinə yollanırlar. Azərbaycanda aparılan elmi tədqiqat-larla öz həmkarları ilə bölüşən Fao Mun-Çi, az bir zamanda nəinki yaşadığı əyalətin Nankin şəhərində, hətta imperator sarayında da böyük hörmətlə tanınır. Elmin bütün sahələrinə diqqət yetirən Çin imperatoru Xubilay xan (1256-1295) cavan alimin gördüyü işlərlə tanış olur və ona fəaliyyətini davam etdirmək üçün yaxşı şərait yaradır. Çünki imperatorun atası Menqu xan, rəsədxana tikdirmək üçün, qısa müddətə öz bilik-bacarığı ilə adsan qazanan Tusini, Çinə dəvət etmək üçün həşşaşilərin qalası “Əlamut”un alınmasını Hülaku xana göstəriş vermişdi.
300 Hülaku xan da müəyyən bir vaxtdan sonra Kuhistan ismaillərinin qalasını ələ keçirir, lakin Azərbaycanın gənc alimi, müəyyən səbəbləri bəhanə gətirərək, Çinə getmək- dən boyun qaçırır. Əlbəttə ki, sonradan Çinin taxt-tacına yiyələnən Xubilay xan imperiyanın paytaxtı Xanbalıq şəhərində möhtəşəm bir rəsədxana tikdirmək fikrinə düşür və bu işdə praktik cəhətcə təcrübə toplamaq üçün, Fao Mun-Çini Marağaya, Tusinin yanına göndərmişdi. Nəzəri cəhətdən hazırlıqlı olan peşəkar astronom Cəmaləddin Çin təqvimini tərtib etmək işi ilə məşğul olur və onun təklifinə əsasən Çində “Van Yan Li” – “On min ilin hesablandığı təqvim” adı ilə məşhur olan təqvim qəbul olunur. Daha doğrusu o, hesablamaları Yuan dövrün- dən aparılan və eyni zamanda həmin dövrün cədvəlindən istifadə olunan təqvimdə böyük düzəlişlər aparmış və onu dəqiq şəkildə, bütün incəliklər nəzərə alınmaqla yuxarıdakı ad ilə imperator Xubilaya təqdim etmişdi. İş ondadır ki, Çində xüsusən də saraya yaxın olan dairədə kifayət qədər astronomlar vardı, lakin onların heç birisi dəqiq təqvim hazırlayıb ortaya qoya bilməmişdilər. Bu isə böyük baş ağrısına çevirilmişdir. Cəmaləddin Xanbalıka (Pekin) gələn kimi imperatora Günəş saatı, Yer və Göy qlobusları hədiyyə gətirmişdi. Marağa alimlərinin səsi-sorağı bütün imperiyaya yayılmış-
301 dı və hər bir hökmdar elə məşhur alimlərin sarayında qalıb xidmət etməsini arzulayırdı. Həmin dövrdə mövcud olan astronomiya elminə peşəkarcasına yiyələnmiş Cəmaləddin aparılacaq rəsədxana tikintisinin təlimatları ilə (bu sahədə mütəxəssislər, xüsusən də mühəndislər hazırlayırdı) eyni zamanda, Çindən qərbdə yerləşən ölkələrin astronomik cihazlarını tərtibatı ilə məşğul olmuş və onları “Yuan-şi” adlı traktatında qeydə almışdı. Həmin traktatın “Tyan-
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|