Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əl-Əhkam əl-məbniyə alət-tancim” (“Fala baxmaq üçün qəbul olunmuş qaydalar”)
- Ramiz Dəniz
- “Zic Elxani”
- “Zic Elxani”
- Elxani”
- “Təhrir Öqlidis”
- (“Şəklül qita”)
- “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et sphericis lidev v. unae cur tabulus sinuum”
- “Astronomiyanın əsasları”
- “Mühəmməd Əlbəttaninin ulduzlar elmi”
- “Beytül hükəması”
- “Əxlaqi-Nasiri”
|
Nəsirəddin Tusi və onun nəsili Hələ sağlığında ikən dünya boyda şöhrət qazanan Nəsirəddin Tusi əhali arasında qayğıkeş ata, nümunəvi vətəndaş, nəcib insan, müdrik alim, aqil filosof, kamil müəllim, ürəkyandıran müdir, unikal ixtiraçı, mehriban xeyriyyəçi, peşəkar siyasətçi, bacarıqlı diplomat, səmimi məsləhətçi, çevik təşkilatçı, fenomenal hafizə, ədəb-ərkan, əxlaq sahibi- kimi tanınırdı. Əbəs yerə deyil ki, müasirləri onu, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətini “Ustadi-bəşər” adlandırırdılar. Öz həmvətənləri qarşısında vətənpərvər, millətlər arasında sülhpərvər, alimlərin məclisində beynin- də ensiklopediya xəzinəsini gəzdirən, xan sarayında xalqın mənafeyini öz şəxsi mənafeyindən üstün tutan bənzərsiz bir şəxs kimi hörmət qazanmışdı. Bütün bu ölçüyəgəlməz insani keyfiyyətləri, öz cismin- də cəmləşdirə bilən Tusinin damalarında əsl kübar qanının axdığına şübhə etməmək olar. O, kimliyindən asılı olmaya- raq insan şəxsiyyətinə, mənliyinə daima hörmətlə yanaş-
368 mağı tələb etmiş, insanın əqli inkişafına, dərrakəsinə xüsusi əhəmiyyət vermiş elmə, biliyə qarşı həvəsi müntəzəm təbliğ etmişdir. Əsrlər boyu fəxr etdiyimiz Azərbaycan xalqının şanlı oğlu, elm xəzinəsinin əvəzsiz dühası sayılan Nəsirəddin Tusinin həyatını və elmi fəaliyyətini öyrənərkən, yadıma həmişə professor İ. M. Zeynalovun sözləri düşür: “Orta əsrlər Şərq ədəbi-bədii və elmi-nəzəri fikrinin böyük mütəfəkkiri sayılan Nəsirəddin Tusi öz elmi, ağlı, zəkası ilə tarixən yunan və dünya alimlərini heyrətdə qomuş, Azərbaycan torpaqlarının şöhrətini, gücünü, qüdrətini bütün dünyada nümayiş etdirmək sahəsində misilsiz xidmətləri olan həmvətənimizdir”. Qətiyyətlə bildirmək lazımdır ki, Nəsirəddin Tusi Azərbaycan mədəniyyəti tarixində özünəməxsus qüdrətli və şərəfli yer tutmuşdur. O, elm xəzinəsinin ən qiymətli ləl- cəvahiratı sayılır. Hər bir millət, Nəsirəddin Tusi kimi dahi şəxsiyyətin onların millətinin nümayəndəsi olmasını ürəkdən arzulayırdı. Lakin nə etmək olar, Tusi kimi daima nur saçan parlaq ulduzun Azərbaycan səmasında nur saçması bizim xalqa nəsib olub və biz əsrləri yola sala-sala belə bir möhtərəm şəxsiyyətlə əbədi olaraq fəxr edəcəyik. Məşhur alim vəfat edəndən sonra da onun övladları və nəslinin başqa nümayəndələri istər Marağada, istərsə də
369 başqa şəhərlərdə yaşayanda onlara həmişə hörmət və ehtiram bəsləirdilər. Çünki həmin nəsildən çoxsaylı alimlər çıxmışdı. Tusinin varislərinin varlığı Azərbaycanın tanın- mış alimləri H. Məmmədbəyli, Z. Bunyadov, F. Maqsudov və S. Onullahı ərəfindən kifayət qədər tədqiq edilmiş və onların siyahısını yaratmışdılar. Məlum olduğu kimi Nəsirəddin Tusinin bir qızı və üç oğlu – Əsiləddin əl-Həsən, Fəxrəddin Əbülqasim Əhməd əl-Maraqi və Sədrəddin Əbülhəsən Əli – olmuşdur. Hər üç oğlu ataları kimi Marağa rəsədxanasında yaşayıb fəaliyyət gösərmişdilər. Əsiləddin əl-Həsən astronom idi. Əvvəl Sultan Qazan xanın (1295-1304), sonra isə Sultan Ulcaytunun (1304- 1316) məsləhətçisi və münəccimi olmuşdur. Eyni zamanda İlxanilər dövlətinin vəqflərinin nəzarətçisi vəzifəsində çalışmışdır. Fəxrəddin Əbülqasim Əhməd astronom və həkim olmuş, vəqflərin mütəvəlli vəzifəsində çalışmışdır. İbn əl- Füvati yazırdı ki, o, böyük şöhrət sahibi idi. Siması gözəl, əliaçıq, müşahidəçi, xoşxasiyyət və natiqlik məharətli adam idi. Fəxrəddineyni zamanda riyaziyyat elmləri ilə də məşğul olurdu. 1282-ci ildə İraqda İlxan Arqunun xidmə- tində olmuşdur. 1284- cü ilin oktyabrında Bağdada gəlmiş və aclıq çəkən əhalisinə köməklik etmişdi. O, burada
370 şairlərə, himayədarlıq edirdi. 1301-ci ilin 27 avqustunda Sivasda öldürülmüş, sonralar cənazəsi Marağaya gətirilib orada dəfn olunmuşdur. Sədrəddin Əbülhəsən Əli nücum elminin və fars şeirinin bilicisi olmuşdur. “Əl-Əhkam əl-məbniyə alət-tancim” (“Fala baxmaq üçün qəbul olunmuş qaydalar”) kitabı- nın müəllifidir. Başqalarından fərqli olaraq Əsiləddin Həsən hətta 1316- cı ilə qədər rəsədxananın rəhbəri olmuşdur. Əsiləddinin kürəkəni Mövlana Nizaməddin Əbdülməlik (4 noyabr 1316-cı ildə vəfat edib) də Marağa rəsədxana- sında çalışmış və oradakı əsas funksiyaları yerinə yetir- mişdir. Məlum olmayan səbəblərə görə Əsiləddin Həsənin iki oğlu Cəfər və Heydər 1307-1308-ci illərdə cavan yaşlarında vəfat etmişdilər. Onun özü elə atası kimi hörmət sahibi olduğundan “Elxanilər” dövlətinin hökmdarı Soltan Məhəmməd 1308-ci il sentyabrın 16-da Marağaya gəlib Xacə Əsiləddin Həsənin və Mövlana Nizaməddinin qonağı olmuş və oradan xoş təəssüratlarla ayrılmışdır. Bundan əlavə Tusinin nəslindən olan Məhyəddin Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Abdulla ət-Tusi 1306-cı ildə Soltan Məhəmmədin Arranda yerləşən hərbi düşərgəsində qulluq etmişdir. Bu o deməkdir ki, məşhur alimin nəsli yalnız Marağada və ya Həmədanda qalmamış Azərbayca-
371 nın başqa şəhərlərində, o cümlədən Təbrizdə, Urmiyada, Ərdəbildə və Naxçıvanda da məskunlaşaraq kök salmış- dılar. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə Tusinin nəsilindən olan nümayəndələrinin böyük hissəsi Naxçıvanın Ordubad bölgəsinə köçmüşdülər. Fəxrəddin Əbülfəzl Məhəmməd ibn Adeyləm ibn Məhəmməd əl-Naxçıvani ət-Tusi. Bu şəxs Nəsirəddin Tusinin vəfatından beş il sonra vəfat etmişdir – 1279-cu il noyabr ayı. Möhyəddin əbu Abdulla Məhəmməd ibn Abdulla ət- Tusi. O, 1305-ci ildə, Arranda Nəsirəddin Tusinin ən yaxın dostlarından biri ibn əl-Füvati (25 VI 1244-1326) ilə görüşmüşdür. İbn əl-Füvati Nəsirəddin Tusinin tapşırığı ilə “Zic Elxani” əsərinin üzünü köçürmüşdür. Kəmaləddin Abdulla ibn Əhməd, ibn Əhməd ət-Tusi əl- Naxçıvani. İbn əl-Füvati onunla da görüşmüşdü. S. Onul- lahi bildirir ki, çox güman onların hər üçün Tusinin qohum- ları olmuşdular. Maraqlı odur ki, adları çəkilən şəxslər tez bir zamanda Naxçıvanda məskunlaşaraq, orada müəyyən işləri həyata keçirmişdilər. Tusinin nəslinin nümayəndəsi Qazi İmadəddin Tusi Ordubadi 1329-cu ildə anadan olmuş və Ordubadda yaşamışdır. Onun Şah Mahmud və Xacə əl-Nəsir adlı iki qardaşı vardı. Şeyx Səfiəddin oğlu Xacə Sədrəddin (1334-
372 1392) 1379-cu ildə iki ay Ordubadda Qazi İmadəddin Əhməd Tusinin evində qonaq qalmışdır. Xacə Sədrəddin, Qazi İmadəddin Tusi haqqında 1379-cu il iyunun 28-də Soltan Əhməd Cəlairiyə yazdığı rəsmi məktubda Qazi İmadəddin Əhməd Tusi Ordubadini “ehtiramlı” olduğunu bildirmişdir. Soltan Əhməd Cəlairili isə Əlincə qalasını bərpa etdirilib əvvəlki vəziyyətə salınmasını Qazi İmadəd- dinə tapşırılmışdı. O, da az bir müddətə Əlincə qalanı bərpa etdirib əvvəlki vəziyyətinə gətirib çıxarır. Özü isə Əlincə qala da daxil olmaqla Naxçıvan hakimi təyin edilir. XVI əsr tarixçisi Həsənbəy Rumlu yazır ki, “Qazi İmadəddin Naxçıvan əhlindən idi və Naxçıvanın yarısı onun ixtiyarında olmuşdu. O, az zamanda çoxlu var-dövlət topladı. Qazı Əhməd Naxçıvan, Ordubad, Əlincə qalası və onun ətrafında olan əraziyə özü müsəqil surətdə hökmran olmaq istəyirdi”. Tusinin nəslindən olan Məlik Bəhrami (onun beş oğlu vardı – Mirəkbəy, Hacı Əhmədbəy, Hatəmbəy, Əbu Talı- bey və Əbu Turab bəy) Səfəvilər dövlətinin dövründə, Hətəm bəy Ordubadi isə I şah Abbasın dövründə mühüm dövlət vəzifələrində çalışmışdılar. Ordubad şəhərində Nəsirəddin Tusinin nəslinin yaşa- ması və I şah Abbasın bu məqsədlə Ordubad mahalını hər cür vergidən azad etməsi haqqında əmr daş kitabədə həkk
373 olunmuşdur. Həmin kitabə Ordubad şəhərində XVII əsrdə tikilmiş böyük cümə məscidinin qapısı üstündə yerləşdiril- mişdir.
Dahi alimin, XX əsrdə Naxçıvanda və Ordubadda yaşamış nəslindən üç oğul və üç qız atası olan Mirzə Mehdi xan Ordubadinin varisləri Azərbaycanın bir neçə bölgəsinə səpələnmişdilər. Mirzə Mehdi xan həmişə öz uşaqlarına deyərmiş ki, siz Tusi nəslindənsiniz və onun adına layiq olmağa çalışmalısınız... Mehdi xan Ordubadinin oğlu Təvəkkül Ordubadinin üç bacısı olmuşdur. Bakıda yaşamış şair İslam Səfərlinin anası Hökümə xanım, Gəncədə yaşamış Dilbər xanım və Naxçı- vanda yaşamış sovet İttifaqı Qəhrəmanı Abbas Quliyevin anası Nazlıbəyim. Adları sadalanan şəxslərin nümayəndələri hazırki dövr- də Respublikamızın bir neçə bölgəsində yaşayır və ulu babaları kimi şərəfli həyat keçirirlər. Onların arasında alimlər, müəllimlər, həkimlər, hərbçilər və mühəndislər də az deyil.
374
1. Mənəvi cəhətcə saf, ruhən pak olan Tusi alim, ixtiraçı, filoloq olmaqla yanaşı, həm də xeyriyyəçilik işləri ilə də məşğul olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, 20 ildən çox həşşaşilərin qalasında əsir olan Tusi Əlamut qalasından heç nəsiz çıxmışdır. Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Hülaku xanın sarayında məsləhətçi kimi məvacib almağa başlayır və maaşının bir çox hissəsini elm yoluna qədəm qoymuş insanların ehtiyacına xərcləyirdi. Sonrakı dövrdə Marağa rəsədxanasında çalışan və təhsil alan alimlərin, müəllimlərin və tələbələrin müntəzəm maaş alması üçün, onların ailələrinin mənzil ilə təmin olunması və vergilərdən azad olunması üçün Tusi “Elxanilər” dövlətinin hökmdarın-
375 dan xüsusi imtiyazlar almışdı. Onu da xüsusi ilə qeyd etmək istəyirəm ki, həmin dövrə qədər xeyriyyəçilik işləri ilə bilavasitə hökmdarlar, sərkərdələr və ya mülkədarlar məşğul olmuşdular. Yəni, onlar böyük səlahiyyət sahibi, böyük imkanlara malik, çoxlu vəsaitin sahibi sayıldıqları üçün, öz insani keyfiyyətini nümayiş etdirməkdən ötrqü xeyirxah işləri həyata keçirməyə böyük səy göstərirdilər. Mən görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halı və taleyi ilə çox maraqlanmışam. Lakin XIII əsrə qədər heç bir alim və ya ziyalı Tusi kimi cəmiyyətin bir neçə sosial təbə- qəsinin nümayəndəsini maddi vəsait ilə təmin etməmişdi. Mənim fikrimcə, Azərbaycanın görkəmli alimi xeyriyyə- çiliklə məşğul olaraq ilk dəfə xeyriyyəçiliyin əsasını qoyan bir şəxsdir və bunu bir fakt kimi qəbul etmək məqsədə- uyğun olardı. 2. Ensiklopedik biliyə malik olan Tusi astronomiya sahəsində şah əsər sayılan Elxani”'>“Zic Elxani” kitabını yazır və tez bir zamanda Avropada maraqlı elmi əsərə çevrilir. Alimlərin köməyi ilə həmin əsərin ən qədim əlyazmaları – 1308, 1403, 1600, 1652 və 1711-ci il – tapılıb mütəxəssis- lərin ixtiyarına verilmişdir. Dörd kitabdan ibarət olan “Zic Elxani”də Yer kürəsinin dərəcə torunun başlanğıc meridi- anı, indiki Qrinviç meridianından 34 0 -35
0 qərb istiqamətin- də göstərilmiş, planetlərin geosentrik orbitinin əsas ele-
376 mentləri verilmiş, onların sutkalıq orta hərəkəti öz dövrünə və hətta bir neçə əsr astronomik müşahidələrinə nisbətən dəqiq təyin edilmişdi. Günəş diski mərkəzinin Marağa meridianında həqiqi günorta vaxtı müəyyən tarixlərdə ekliptik uzunluğu və planetlərin efemeridləri cədvəlləri verilmişdir. Mars, Yupiter və Saturnun bu cədvəllərdə veri- lən geosentrik uzunluqlarının qiymətləri müasir qiymətlər- dən çox az – qövs saniyəsinin mində biri qədər fərqlənirlər. Tusi illik pressesiyanın qiymətini xeyli dəqiqləşdirmişdir. Uluqbəy rəsədxanasında yaradılan “Zic Xaqan” (müəl- lif Qiyasəddin Kaşi) və “Zic Uluqbəy” (müəllif Əli Quş- çu) adlı astronomik kataloqlar yaradılarkən demək olar ki, tam şəkildə “Zic Elxani”dən istifadə olunmuşdur. Bu əsa- sən, göydəki ulduzların və yerdəki şəhərlərin koordinatları- na aiddir. Caypur rəsədxanasında Şah Cahanın (1628-1659) dövründə yaradılan “Zic Şah Cahani” və Məhəmməd Şahın (1719-1748) dövründə yaradılan “Zic Məhəmməd
keçməsinə baxmayaraq, XVIII əsrin ortasına qədər dünya astronomları bir mənbə kimi həmin əsərdən istifadə etmiş- dilər. Bununla belə bildirmək lazımdır ki, “Zic Elxani” bir
377 neçə əsrlər boyu astronomiya elminə dair yaradılan ən unikal əsər sayılır. 3. Tusinin həndəsə sahəsində yazdığı əsəri “Təhrir Öqlidis” (birinci redaktə 1248-ci ildə yazılmışdır) əsəri XVI əsrdə Avropada o qədər məşhur olmuşdur ki, 1594-cü ildə Romada ərəb dilində, sonralar isə latın dilinə tərcümə olunaraq, 1657-ci ildə Londonda nəşr edilmişdir. İsaak Nyutonun sevimli müəllimlərindən biri Con Vallis “Təhrir
rələr oxumaqla Tusinin İngiltərədə məşhur olmasında böyük rol oynamışdır. Azərbaycanlı alim öz əsərində paral- lel xətlər, nisbətlər və ədədlər nəzəriyyəsi, həndəsə aksiomatikası kimi riyaziyyatın əsas və bünövrəli məsələlərindən dərin yaradıcılıqla bəhs etməklə yanaşı, bir çox yeni teoremlər və onların yeni-yeni isbatlarını vermiş, bəzi teoremləri ümumiləşdirmişdir. O, bir teoremin bir neçə isbatını vermiş, riyaziyyata yeni-yeni anlayışlar daxil etmiş və köhnə anlayışların düzgün dərk edilməsinə imkan yaratmışdır. Yeni həndəsələrin, qeyri-evklid həndəsələrinin yaranmasında paralel xətlər nəzəriyyəsi olduqca böyük rol oynamışdır. Paralel xətlər nəzəriyyəsinin inkişafında isə Tusinin əhəmiyyəti çox böyük olmuşdur. 4. Eylerin əlavələrinə qədərki triqonometriya elmi Şərq alimlərinin elmi məhsuludur və bu işdə Tusi, Qiyasəddin
378 Kaşani olmaqla Azərbaycanın payı çox böyükdür. Triqo- nometriya tarixində ilk dəfə mükəmməl bir əsər (“Şəklül qita”) yazan və triqonometriyanı sərbəst riyazi fənn halına çatdıran Tusi olmuşdur. Əsərin qədim nüsxəsi 1891-ci ildə İstanbulda tapılandan sonra, Avropa tarixçilərinin Regio- montanı triqonometriyanın banisi kimi qələmə verilməsi şübhə altına alınır. Bu işdə alman alimləri Henrix Zuter və Braunmühl öz prinsipiallığını nümayiş elətdirirlər. 1461- 1468-ci illərdə İtaliyada qədim əlyazmaların yunan dilində latın dilinə tərcüməsi ilə məşğul olan Regiomontanı orijinal əsərlərin tərcüməçisi kimi tanımaq olar. Ona dünya şöhrəti gətirən “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et sphericis lidev v. unae cur tabulus sinuum” əsərinin Regiomontan tərəfindən müstəqil şəkildə yazılması inandırıcı sayılmır.
ki, 1537-ci ildə Nurenberqdə latın dilində Əlfərqaninin “Astronomiyanın əsasları” kitabı nəşr olunmuşdur və bu əsərin əlyazması Melanxton tərəfindən Regiomontanın əlyazmaları içərisindən tapılmışdır. Elə həmin ildə Regio- montanın əlavələri ilə birlikdə latın dilində Nürenberqdə Əlbəttaninin “Mühəmməd Əlbəttaninin ulduzlar elmi” adlı əsəri işıq üzü görmüşdü. Ərəb dilində yazılan əsərlərin latın dilində nəşr olunması ondan xəbər verir ki,
379 Regiomontan həqiqən ərəb dilini bilirmiş və bunun sayə- sində o, Tusinin “Şəklül qita” əsərindən istifadə edərək, triqonometriyaya aid özünün “məşhur” əsərini yazmışdır. Fransız riyaziyyat tarixçisi Montüklo, bu məsələyə dair öz qələmindən belə bir mükəmməl əsərin çıxmasına şübhə ilə yanaşmışdı. 5. Erkən orta əsrlərdə coğrafiya elminin bir çox alimləri Yer kürəsini meridianlara böləndə sıfırıncı meridianını vahid yerdə göstərmək istəmirdilər. Tusi düşünülmüş şəkil- də sıfırıncı meridianı Qrinviçdən 34 0 -35 0 qərb istiqamətin- də göstərir. Ona görə ki, həmin xətt Braziliyanın şərq hissəsində yerləşən San-Roka burnundan keçir. Artıq həmin meridianın sayəsində Xristofor Kolumb səyahətə yollanar- kən təxminən bilirdi ki, Avropa ilə Yeni Dünya (Amerika qitəsi) arasındakı məsafə nə qədərdir. Tusinin belə bir qənaətə haradan gəlməsi, təsadüf sayılmır. Ona görə ki, əvvəlcədən onun əlində Piri Rəisin İstanbulda tapdığı xəritə olur.
Maraqlı odur ki, Əbu Reyhan Biruni Avropa alimləri arasında ən ideal Şərq alimi kimi tanınmışdı. Məhz bu səbəbdən çox guman ki, portuqal dəniz səyyahları Atlantik okeanının qərb hissəsində iri bir torpaq ərazisini axtarar- kən, Biruninin təyin etdiyi sıfırıncı meridiandan kənara çıxmır və nəticədə uğur qazana bilmirdilər. Çünki onun
380 göstərdiyi başlanğıc meridianı Braziliya sahillərindən təx- minən 1100 km. şərq hissədə qalırdı. Portuqallardan fərqli olaraq Kolumb məşhur Azərbaycan alimi Tusinin idrakına üstünlük vermişdi. 6. Marağa rəsədxanasında aparılan astronomik müşahi- dələrin, elmi tədqiqatların və araşdırmaların, astronomik cihazların və alətlərin ixtirası, elmi nailiyyətlərin əldə olunması, tədris proqramlarının çoxsahəli olması, buraya cəlb olunan alimlərin və tələbələrin sayının çoxluğu, yazılan elmi əsərlərin bolluğu miqyasına görə Bağdadın
və dünyanın başqa elmi ocaqlarını çox-çox geridə qoyurdu. Əsas arqument ondan ibarətdir ki, astronomik müşahidələ- rin aparılması üçün yaradılan həmin rəsədxanada astrono- miya və riyaziyyatla yanaşı tarix, coğrafiya, həndəsə, botanika, fəlsəfə, mineralogiya, fizika, kimya, təbabət, astrologiya, optika, ədəbiyyat, estetika, hətta musiqişünas- lıq sahəsi də dərindən öyrənilib ədəbiyyat vəsaitləri kimi təhsil almağa can atan adamlar arasında geniş təbliğ olunurdu. Hər sahə üzrə də peşəkar mütəxəssislər yetişdiri- lirdi. O da məlumdur ki, Tusinin rəhbərliyi altında yüzdən artıq alim işləmişdi. Bütün bunları nəzərə alaraq mən bildirmək istəyirəm ki, Marağa rəsədxanasının nəznində, həqiqi mənada Tusinin təşəbbüsü ilə dünyanın ən böyük
381 “Elmlər Akademiyası” yaradılmışdı. Təəssüflər olsun ki, Marağadakı “Elmlər Akademiyası”nı uzun müddət qoru- yub saxlamaq mümkün olmadı. Əks halda orada bütün elmlərin inkişaf etdirilməsi üçün bəşəriyyətə qiymətli kadr- lar hazırlanacaq, əldə edilən elmi nailiyyətlər dünya elm xəzinəsinə qiymətli kəşflər olacaqdı. 7. Astronomik müşahidələri keyfiyyətli aparmaq üçün Marağa rəsdxanasında Tusinin rəhbərliyi altında beş yeni cihaz icad olunur: Göy cisimlərinin üfüqi koordinatlarını təyin edən alət, Günəşin meridianda hündürlüyünü təyin edən alət, müasir universal alətin ibtidaisi olan fırlanan kvadrant, Yer qlobusu, Ulduz və ya Göy qlobusu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin alətlərdən gələcəkdə Uluq- bəy, Kopenhagen və hətta Caypur rəsədxanalarında istifadə olunmuşdu. Sonradan həmin alətlər daha da təkmilləşdiri- lərək, dəqiq astronomik müşahidələrin aparılmasına cəlb edilmişdi. Maraqlısı odur ki, 1279-cu ildə Marağa rəsəd- xanasında hazırlanan ulduz qlobusu dünyada ən qədim ulduz qlobusu sayılır və hazırda o, Drezden şəhərində “Rəsm-qalereya” muzeyinin fizika-riyaziyyat salonunda saxlanılır. 8. Admiral Piri Rəisin “1513”-cü ildə tərtib etdiyi xəritə 1929-cu ildə İstanbulda tapılandan sonra mütəxəssislərin ixtiyarına verilir. Xəritə tədqiq edilərkən əsl sensassiya baş
382 verir; Xəritənin surəti, yaşı təxminən 6000 il olan qədim manuskriptlərdən çıxarılmışdır. Əlbəttə, bu yalnız Antark- tidanın konturları çəkilmiş hissəyə şamil oluna bilər. Həmin xəritənin tədqiqi ilə məşğul olan professor Çarlz Hepqud bildirmişdi ki, xəritə tərtib edilən zaman bir neçə qədim manskriptlərdən istifadə olunmuş və həmin xəritənin koordinat toru çəkilərkən, tərtibatçı sferik triqonometri- yadan agah idi. Bu işin öhdəsindən isə, yalnız, sferik triqonometriyanın mükəmməl bilicisi və riyazi triqono- metriyanın banisi olan, zəmanəsinə görə astronomik cihaz- lardan və alətlərdən peşəkarcasına istifadə etmiş, 256 şəhərin dəqiq koordinatlarını göstərmiş, Yer səthinin uzun- luq ölçüsünü zəmanəsinə görə daha dəqiq göstərmiş Tusi gələ bilərdi. Məhz bunun nəticəsində görkəmli Azərbaycan alimi sıfırıncı meridianı Atlantik okeanının şərq sahilində yox, Cənubi Amerikanın ucqar şərq hissəsində, hazırda San-Roka burnu yerləşən yerdə təyin etmiş və bununla da Amerika qitəsinin kəşfini xeyli tezləşdirmişdi. Təəssüflər olsun ki, Xristofor Kolumb şəxsi ambisiyasına görə həmin mənbənin varlığını dünya ictimaiyyətindən gizlətmiş və nəticədə isə Tusinin bu işdəki əhəmiyyətli rolu heçə endirilmişdi. 9. Abbasi sülaləsinin hökmranlığı dövründə, Bağdadda qiymətli əsərlərlə zəngin olan möhtəşəm bir kitabxana
383 yaradılmış və həmin əsərlər Xilafətin paytaxtına, əsasən ərəblər tərəfindən işğal edilmiş şəhərlərdən, o cümlədən, İsgəndəriyyədən gətirilmişdi. Tusi Bağdad şəhərində olan- da, gələcəkdə “admiral Piri Rəisin xəritəsi” kimi tanınacaq, həmin xəritənin bəzi parçaları ilə üzləşir və tarixi materialın tədqiqinə başlayır. Azərbaycan alimi İspaniya-dan tutmuş Çinə qədər, öz dövründə məşhur olan 256 şəhərin coğrafi koordinatlarını demək olar ki, çox dəqiqliklə göstərmişdir. Mənim fikrimcə, koordinatlar təyin edilərkən, həmin xəritə Antarktida göstərilmədən artıq Tusinin masasının üstündə idi və o, bir çox şəhərləri koordinatlarına uyğun olaraq, hazırda olduqları yerdə həmin xəritədə göstərir. Sonradan isə həmin xəritə müəyyən səbəblərə görə Piri Rəisin əlinə keçir. 10. Xaldat adalarının Atlantik okeanında göstərilməsi, bir çox tanınmış alimlərin elmi əsərlərində əks olunubdur. Tusi “Zic Elxani” əsərində qeyd edir ki, təyin etdiyi sıfırıncı meridian Xaldat adalarından keçir. Bir neçə alim Xaldatın iki böyük və çoxsaylı kiçik adalardan ibarət olduğunu bildirir. Bəziləri isə onun müasir Antiliya adaları olduğunu bəyan etməkdən də çəkinmirlər. Bu haqda mən bir neçə səhifədə ətraflı məlumat vermişəm, lakin sonda özümün yekun sözümü deməyə borcluyam. N. Tusinin göstərdiyi Xaldat adaları Amerika qitəsinin özü ola bilərdi.
384 Elə Hərrani də Xaldat adalarının iki böyük adadan ibarət olduğunu bildirir. Bu isə hər iki materikdən ibarət olan Amerika qitəsinə işarədir. Həmin dövrdə alimlər qitəni və ya materiki böyük ada kimi göstərirdilər. O vaxta kimi Yer kürəsinin qərb tərəfi o adalara qədər bəlli idi. Ona görədə başlanğıc meridianı oradan götürürdülər. Bu işdə heç bir mübahisə yeri yoxdur. 11. Tusinin şanı-şöhrəti elə gənc yaşlarında Azərbay- canda və ona yaxın bölgələrdə yayılmağa başlamışdı. Əlbəttə, bu işdə ona “Əxlaqi-Nasiri” əsəri böyük təkan vermişdi. Etika sahəsində şah əsər sayılan “Əxlaqi-Nasiri” gənc Tusiyə həm ad-san qazandırır, həm də “Əlamut” qalasındakı zindana saldırır. XIII əsrin 30-cu illərinə qədər Şərq ölkələrində etikaya dair ən oxunan Əbu Əli Miskveyhinin ərəb dilində yazdığı Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|