Ramiz Dəniz



Yüklə 2,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/25
tarix21.04.2017
ölçüsü2,55 Mb.
#15214
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25

 

        

Nəsirəddin Tusi və onun nəsili 

 

Hələ  sağlığında  ikən  dünya  boyda  şöhrət  qazanan 

Nəsirəddin  Tusi  əhali  arasında  qayğıkeş  ata,  nümunəvi 

vətəndaş,  nəcib  insan,  müdrik  alim,  aqil  filosof,  kamil 

müəllim,  ürəkyandıran  müdir,  unikal  ixtiraçı,  mehriban 

xeyriyyəçi,  peşəkar  siyasətçi,  bacarıqlı  diplomat,  səmimi 

məsləhətçi,  çevik  təşkilatçı,  fenomenal  hafizə,  ədəb-ərkan, 

əxlaq sahibi- kimi tanınırdı. Əbəs  yerə deyil ki, müasirləri 

onu,  Azərbaycanın  görkəmli  şəxsiyyətini  “Ustadi-bəşər” 

adlandırırdılar.  Öz  həmvətənləri  qarşısında  vətənpərvər, 

millətlər  arasında  sülhpərvər,  alimlərin  məclisində  beynin-

də ensiklopediya xəzinəsini gəzdirən, xan sarayında xalqın 

mənafeyini öz şəxsi mənafeyindən üstün tutan bənzərsiz bir 

şəxs kimi hörmət qazanmışdı. 

Bütün  bu  ölçüyəgəlməz  insani  keyfiyyətləri,  öz  cismin-

də cəmləşdirə bilən Tusinin damalarında əsl kübar qanının 

axdığına şübhə etməmək olar. O, kimliyindən asılı olmaya-

raq  insan  şəxsiyyətinə,  mənliyinə  daima  hörmətlə  yanaş-



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

368 

mağı tələb etmiş, insanın əqli inkişafına, dərrakəsinə xüsusi 



əhəmiyyət  vermiş  elmə,  biliyə  qarşı  həvəsi  müntəzəm 

təbliğ etmişdir. 

Əsrlər  boyu  fəxr  etdiyimiz  Azərbaycan  xalqının  şanlı 

oğlu,  elm  xəzinəsinin  əvəzsiz  dühası  sayılan  Nəsirəddin 

Tusinin  həyatını  və  elmi  fəaliyyətini  öyrənərkən,  yadıma 

həmişə  professor  İ.  M.  Zeynalovun  sözləri  düşür:  “Orta 

əsrlər  Şərq  ədəbi-bədii  və  elmi-nəzəri  fikrinin  böyük 

mütəfəkkiri sayılan Nəsirəddin Tusi öz elmi, ağlı, zəkası ilə 

tarixən  yunan  və  dünya  alimlərini  heyrətdə  qomuş, 

Azərbaycan torpaqlarının şöhrətini, gücünü, qüdrətini bütün 

dünyada  nümayiş  etdirmək  sahəsində  misilsiz  xidmətləri 

olan həmvətənimizdir”. 

Qətiyyətlə  bildirmək  lazımdır  ki,  Nəsirəddin  Tusi 

Azərbaycan mədəniyyəti tarixində özünəməxsus qüdrətli və 

şərəfli  yer  tutmuşdur.  O,  elm  xəzinəsinin  ən  qiymətli  ləl-

cəvahiratı sayılır. Hər bir millət, Nəsirəddin Tusi kimi dahi 

şəxsiyyətin  onların  millətinin  nümayəndəsi  olmasını 

ürəkdən arzulayırdı. Lakin nə etmək olar, Tusi kimi daima 

nur  saçan  parlaq  ulduzun  Azərbaycan  səmasında  nur 

saçması bizim xalqa nəsib olub və biz əsrləri yola sala-sala 

belə bir möhtərəm şəxsiyyətlə əbədi olaraq fəxr edəcəyik. 

Məşhur  alim  vəfat  edəndən  sonra  da  onun  övladları  və 

nəslinin  başqa  nümayəndələri  istər  Marağada,  istərsə  də 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

369 

başqa  şəhərlərdə  yaşayanda  onlara  həmişə  hörmət  və 



ehtiram bəsləirdilər. Çünki həmin nəsildən çoxsaylı alimlər 

çıxmışdı.  Tusinin  varislərinin  varlığı  Azərbaycanın  tanın-

mış alimləri H. Məmmədbəyli, Z. Bunyadov, F. Maqsudov 

və  S.  Onullahı  ərəfindən  kifayət  qədər  tədqiq  edilmiş  və 

onların siyahısını yaratmışdılar. 

Məlum  olduğu  kimi  Nəsirəddin  Tusinin  bir  qızı  və  üç 

oğlu  –  Əsiləddin  əl-Həsən,  Fəxrəddin  Əbülqasim  Əhməd 

əl-Maraqi və Sədrəddin Əbülhəsən Əli – olmuşdur. Hər üç 

oğlu  ataları  kimi  Marağa  rəsədxanasında  yaşayıb  fəaliyyət 

gösərmişdilər.  

Əsiləddin  əl-Həsən  astronom  idi.  Əvvəl  Sultan  Qazan 

xanın  (1295-1304),  sonra  isə  Sultan  Ulcaytunun  (1304-

1316) məsləhətçisi və münəccimi olmuşdur. Eyni zamanda 

İlxanilər  dövlətinin  vəqflərinin  nəzarətçisi  vəzifəsində 

çalışmışdır. 

Fəxrəddin  Əbülqasim  Əhməd    astronom  və  həkim 

olmuş,  vəqflərin  mütəvəlli  vəzifəsində  çalışmışdır.  İbn  əl-

Füvati yazırdı ki, o, böyük şöhrət sahibi idi. Siması gözəl, 

əliaçıq, müşahidəçi, xoşxasiyyət və natiqlik məharətli adam 

idi.  Fəxrəddineyni  zamanda  riyaziyyat  elmləri  ilə  də 

məşğul  olurdu.  1282-ci  ildə  İraqda  İlxan  Arqunun  xidmə-

tində olmuşdur. 1284- cü ilin oktyabrında Bağdada gəlmiş 

və  aclıq  çəkən  əhalisinə  köməklik  etmişdi.  O,  burada 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

370 

şairlərə,  himayədarlıq  edirdi.  1301-ci  ilin  27  avqustunda 



Sivasda  öldürülmüş,  sonralar  cənazəsi  Marağaya  gətirilib 

orada dəfn olunmuşdur. 

Sədrəddin Əbülhəsən Əli nücum elminin və fars şeirinin 

bilicisi  olmuşdur.  “Əl-Əhkam  əl-məbniyə  alət-tancim” 



(“Fala  baxmaq  üçün  qəbul  olunmuş  qaydalar”)  kitabı-

nın müəllifidir. 

Başqalarından fərqli olaraq Əsiləddin Həsən hətta 1316-

cı ilə qədər rəsədxananın rəhbəri olmuşdur.  

Əsiləddinin  kürəkəni  Mövlana  Nizaməddin  Əbdülməlik 

(4  noyabr  1316-cı  ildə  vəfat  edib)  də  Marağa  rəsədxana-

sında  çalışmış  və  oradakı  əsas  funksiyaları  yerinə  yetir-

mişdir.  Məlum  olmayan  səbəblərə  görə  Əsiləddin  Həsənin 

iki  oğlu  Cəfər  və  Heydər  1307-1308-ci  illərdə  cavan 

yaşlarında vəfat etmişdilər. Onun özü elə atası kimi hörmət 

sahibi  olduğundan  “Elxanilər”  dövlətinin  hökmdarı  Soltan 

Məhəmməd  1308-ci  il  sentyabrın  16-da  Marağaya  gəlib 

Xacə Əsiləddin Həsənin və Mövlana Nizaməddinin qonağı 

olmuş və oradan xoş təəssüratlarla ayrılmışdır. 

Bundan  əlavə  Tusinin  nəslindən  olan  Məhyəddin  Əbu 

Abdulla  Məhəmməd  ibn  Abdulla  ət-Tusi  1306-cı  ildə 

Soltan  Məhəmmədin  Arranda  yerləşən  hərbi  düşərgəsində 

qulluq  etmişdir.  Bu  o  deməkdir  ki,  məşhur  alimin  nəsli 

yalnız  Marağada  və  ya  Həmədanda  qalmamış  Azərbayca-


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

371 

nın  başqa  şəhərlərində,  o  cümlədən  Təbrizdə,  Urmiyada, 



Ərdəbildə  və  Naxçıvanda  da  məskunlaşaraq  kök  salmış-

dılar.  Bir  çox  tədqiqatçıların  fikrincə  Tusinin  nəsilindən 

olan  nümayəndələrinin  böyük  hissəsi  Naxçıvanın  Ordubad 

bölgəsinə köçmüşdülər. 

Fəxrəddin  Əbülfəzl  Məhəmməd  ibn  Adeyləm  ibn 

Məhəmməd  əl-Naxçıvani  ət-Tusi.  Bu  şəxs  Nəsirəddin 

Tusinin vəfatından beş il sonra vəfat etmişdir  – 1279-cu il 

noyabr ayı. 

Möhyəddin  əbu  Abdulla  Məhəmməd  ibn  Abdulla  ət-

Tusi. O, 1305-ci ildə, Arranda Nəsirəddin Tusinin ən yaxın 

dostlarından  biri  ibn  əl-Füvati  (25  VI  1244-1326)  ilə 

görüşmüşdür. İbn əl-Füvati Nəsirəddin Tusinin tapşırığı ilə 



“Zic Elxani” əsərinin üzünü köçürmüşdür. 

Kəmaləddin Abdulla ibn Əhməd, ibn Əhməd ət-Tusi əl-

Naxçıvani.  İbn  əl-Füvati  onunla  da  görüşmüşdü.  S.  Onul-

lahi bildirir ki, çox güman onların hər üçün Tusinin qohum-

ları olmuşdular. Maraqlı odur ki, adları çəkilən şəxslər tez 

bir  zamanda  Naxçıvanda  məskunlaşaraq,  orada  müəyyən 

işləri həyata keçirmişdilər. 

Tusinin  nəslinin  nümayəndəsi  Qazi  İmadəddin  Tusi 

Ordubadi  1329-cu  ildə  anadan  olmuş  və  Ordubadda 

yaşamışdır.  Onun  Şah  Mahmud  və  Xacə  əl-Nəsir  adlı  iki 

qardaşı vardı. Şeyx Səfiəddin oğlu Xacə Sədrəddin (1334-


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

372 

1392)  1379-cu  ildə  iki  ay  Ordubadda  Qazi  İmadəddin 



Əhməd  Tusinin  evində  qonaq  qalmışdır.  Xacə  Sədrəddin, 

Qazi  İmadəddin  Tusi  haqqında  1379-cu  il  iyunun  28-də 

Soltan  Əhməd  Cəlairiyə  yazdığı  rəsmi  məktubda  Qazi 

İmadəddin  Əhməd  Tusi  Ordubadini  “ehtiramlı”  olduğunu 

bildirmişdir.  Soltan  Əhməd  Cəlairili  isə  Əlincə  qalasını 

bərpa etdirilib əvvəlki vəziyyətə salınmasını Qazi İmadəd-

dinə tapşırılmışdı. O, da az bir müddətə Əlincə qalanı bərpa 

etdirib  əvvəlki  vəziyyətinə  gətirib  çıxarır.  Özü  isə  Əlincə 

qala da daxil olmaqla Naxçıvan hakimi təyin edilir. 

XVI  əsr  tarixçisi  Həsənbəy  Rumlu  yazır  ki,  “Qazi 

İmadəddin  Naxçıvan  əhlindən  idi  və  Naxçıvanın  yarısı 

onun ixtiyarında olmuşdu. O, az zamanda çoxlu var-dövlət 

topladı. Qazı Əhməd Naxçıvan, Ordubad, Əlincə qalası və 

onun  ətrafında  olan  əraziyə  özü  müsəqil  surətdə  hökmran 

olmaq istəyirdi”. 

Tusinin  nəslindən  olan  Məlik  Bəhrami  (onun  beş  oğlu 

vardı  –  Mirəkbəy,  Hacı  Əhmədbəy,  Hatəmbəy,  Əbu  Talı-

bey  və  Əbu  Turab  bəy)  Səfəvilər  dövlətinin  dövründə, 

Hətəm  bəy  Ordubadi  isə  I  şah  Abbasın  dövründə  mühüm 

dövlət vəzifələrində çalışmışdılar. 

Ordubad  şəhərində  Nəsirəddin  Tusinin  nəslinin  yaşa-

ması və I şah Abbasın  bu məqsədlə Ordubad  mahalını hər 

cür vergidən azad etməsi  haqqında əmr daş kitabədə həkk 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

373 

olunmuşdur.  Həmin  kitabə  Ordubad  şəhərində  XVII  əsrdə 



tikilmiş böyük cümə məscidinin qapısı üstündə yerləşdiril-

mişdir. 


Dahi  alimin,  XX  əsrdə  Naxçıvanda  və  Ordubadda 

yaşamış nəslindən üç oğul və üç qız atası olan Mirzə Mehdi 

xan Ordubadinin varisləri Azərbaycanın bir neçə bölgəsinə 

səpələnmişdilər.  Mirzə  Mehdi  xan  həmişə  öz  uşaqlarına 

deyərmiş  ki,  siz  Tusi  nəslindənsiniz  və  onun  adına  layiq 

olmağa çalışmalısınız... 

Mehdi  xan  Ordubadinin  oğlu  Təvəkkül  Ordubadinin  üç 

bacısı olmuşdur. Bakıda yaşamış şair İslam Səfərlinin anası 

Hökümə xanım, Gəncədə yaşamış Dilbər xanım və Naxçı-

vanda  yaşamış  sovet  İttifaqı  Qəhrəmanı  Abbas  Quliyevin 

anası Nazlıbəyim. 

Adları  sadalanan  şəxslərin  nümayəndələri  hazırki  dövr-

də  Respublikamızın  bir  neçə  bölgəsində  yaşayır  və  ulu 

babaları  kimi  şərəfli  həyat  keçirirlər.  Onların  arasında 

alimlər,  müəllimlər, həkimlər, hərbçilər və  mühəndislər də 

az deyil. 

 

 

 



 

 

 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

374 

Elm sahəsində hər hansı bir kəşfin öhdəsindən 

                 gəlmək istəsən, onun açarını yalnız İslam 

                         dünyasının müqəddəs kitabı sayılan ”Qurani- 

                  Kərim”in ayələrində tapmaq mümkündür. 

Yəni, kimsə elmi kəşfi həyata keçirmək  istəyirsə, 

                     mütləq “Qurani-Kərim”ə müraciət etməlidir,  

                         ona görə ki, bütün kəşflər barəsində hələ 1400  

                          il bundan əvvəl yaradılmış müqəddəs kitabın 

səhifələrində yazılıbdır. 

                                                                        Ramiz Dəniz 

  

                   

Əldə olunan nəticələr  

 

1. Mənəvi cəhətcə saf, ruhən pak olan Tusi alim, ixtiraçı, 

filoloq  olmaqla  yanaşı,  həm  də  xeyriyyəçilik  işləri  ilə  də 

məşğul  olmuşdur.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  20  ildən  çox 

həşşaşilərin qalasında əsir olan Tusi Əlamut qalasından heç 

nəsiz  çıxmışdır.  Lakin  bütün  bu  çətinliklərə  baxmayaraq, 

Hülaku  xanın  sarayında  məsləhətçi  kimi  məvacib  almağa 

başlayır  və  maaşının  bir  çox  hissəsini  elm  yoluna  qədəm 

qoymuş  insanların  ehtiyacına  xərcləyirdi.  Sonrakı  dövrdə 

Marağa  rəsədxanasında  çalışan  və  təhsil  alan  alimlərin, 

müəllimlərin  və  tələbələrin  müntəzəm  maaş  alması  üçün, 

onların ailələrinin mənzil ilə təmin olunması və vergilərdən 

azad olunması üçün Tusi “Elxanilər” dövlətinin hökmdarın-


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

375 

dan  xüsusi  imtiyazlar  almışdı.  Onu  da  xüsusi  ilə  qeyd 



etmək  istəyirəm  ki,  həmin  dövrə  qədər  xeyriyyəçilik  işləri 

ilə  bilavasitə  hökmdarlar,  sərkərdələr  və  ya  mülkədarlar 

məşğul  olmuşdular.  Yəni,  onlar  böyük  səlahiyyət  sahibi, 

böyük  imkanlara  malik,  çoxlu  vəsaitin  sahibi  sayıldıqları 

üçün,  öz  insani  keyfiyyətini  nümayiş  etdirməkdən  ötrqü 

xeyirxah işləri həyata keçirməyə böyük səy göstərirdilər. 

Mən  görkəmli  tarixi  şəxsiyyətlərin  tərcümeyi-halı  və 

taleyi ilə çox maraqlanmışam. Lakin XIII əsrə qədər heç bir 

alim və ya ziyalı Tusi kimi cəmiyyətin bir neçə sosial təbə-

qəsinin  nümayəndəsini  maddi  vəsait  ilə  təmin  etməmişdi. 

Mənim  fikrimcə,  Azərbaycanın  görkəmli  alimi  xeyriyyə-

çiliklə məşğul olaraq ilk dəfə xeyriyyəçiliyin əsasını qoyan 

bir  şəxsdir  və  bunu  bir  fakt  kimi  qəbul  etmək  məqsədə-

uyğun olardı.  

2.  Ensiklopedik  biliyə  malik  olan  Tusi  astronomiya 

sahəsində  şah  əsər  sayılan  Elxani”'>“Zic  Elxani”  kitabını  yazır  və 

tez  bir  zamanda  Avropada  maraqlı  elmi  əsərə  çevrilir. 

Alimlərin köməyi ilə həmin əsərin ən qədim əlyazmaları – 

1308, 1403, 1600, 1652 və 1711-ci il – tapılıb mütəxəssis-

lərin ixtiyarına verilmişdir. Dörd kitabdan ibarət olan “Zic 



Elxani”də  Yer  kürəsinin  dərəcə  torunun  başlanğıc  meridi-

anı, indiki Qrinviç meridianından 34

0

-35


0

 qərb istiqamətin-

də  göstərilmiş,  planetlərin  geosentrik  orbitinin  əsas  ele-


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

376 

mentləri verilmiş, onların sutkalıq orta hərəkəti öz dövrünə 



və  hətta  bir  neçə  əsr  astronomik  müşahidələrinə  nisbətən 

dəqiq  təyin  edilmişdi.  Günəş  diski  mərkəzinin  Marağa 

meridianında  həqiqi  günorta  vaxtı  müəyyən  tarixlərdə 

ekliptik  uzunluğu  və  planetlərin  efemeridləri  cədvəlləri 

verilmişdir. Mars, Yupiter və Saturnun bu cədvəllərdə veri-

lən  geosentrik  uzunluqlarının  qiymətləri  müasir  qiymətlər-

dən çox az – qövs saniyəsinin mində biri qədər fərqlənirlər. 

Tusi illik pressesiyanın qiymətini xeyli dəqiqləşdirmişdir. 

Uluqbəy  rəsədxanasında  yaradılan  “Zic  Xaqan”  (müəl-

lif  Qiyasəddin  Kaşi)  və  “Zic  Uluqbəy”  (müəllif  Əli  Quş-

çu)  adlı  astronomik  kataloqlar  yaradılarkən  demək  olar  ki, 

tam şəkildə “Zic Elxani”dən istifadə olunmuşdur. Bu əsa-

sən, göydəki ulduzların və yerdəki şəhərlərin koordinatları-

na aiddir. 

Caypur  rəsədxanasında  Şah  Cahanın  (1628-1659) 

dövründə  yaradılan  “Zic  Şah  Cahani”  və  Məhəmməd 

Şahın  (1719-1748)  dövründə  yaradılan  “Zic  Məhəmməd 

Şahi”  astronomik  kataloqlarındakı  cədvəllərin  bəzisi  “Zic 

Elxani”də olan cədvəlin surətindən ibarətdir. 

“Zic  Elxani”nin  yaradılmasından  təxminən  500  il 

keçməsinə  baxmayaraq,  XVIII  əsrin  ortasına  qədər  dünya 

astronomları bir mənbə kimi həmin əsərdən istifadə etmiş-

dilər. Bununla belə bildirmək lazımdır ki, “Zic Elxani” bir 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

377 

neçə  əsrlər  boyu  astronomiya  elminə  dair  yaradılan  ən 



unikal əsər sayılır.  

3.  Tusinin  həndəsə  sahəsində  yazdığı  əsəri  “Təhrir 



Öqlidis”  (birinci  redaktə  1248-ci  ildə  yazılmışdır)  əsəri 

XVI əsrdə Avropada o qədər məşhur olmuşdur ki, 1594-cü 

ildə  Romada  ərəb  dilində,  sonralar  isə  latın  dilinə  tərcümə 

olunaraq,  1657-ci  ildə  Londonda  nəşr  edilmişdir.  İsaak 

Nyutonun sevimli müəllimlərindən biri Con Vallis “Təhrir 

Öqlidis” əsərinin əsasında Oksford universitetində mühazi-

rələr  oxumaqla  Tusinin  İngiltərədə  məşhur  olmasında 

böyük rol oynamışdır. Azərbaycanlı alim öz əsərində paral-

lel  xətlər,  nisbətlər  və  ədədlər  nəzəriyyəsi,  həndəsə 

aksiomatikası  kimi  riyaziyyatın  əsas  və  bünövrəli 

məsələlərindən dərin  yaradıcılıqla bəhs etməklə yanaşı, bir 

çox  yeni  teoremlər  və  onların  yeni-yeni  isbatlarını  vermiş, 

bəzi teoremləri ümumiləşdirmişdir. O, bir teoremin bir neçə 

isbatını vermiş, riyaziyyata yeni-yeni anlayışlar daxil etmiş 

və  köhnə  anlayışların  düzgün  dərk  edilməsinə  imkan 

yaratmışdır. Yeni həndəsələrin, qeyri-evklid həndəsələrinin 

yaranmasında  paralel  xətlər  nəzəriyyəsi  olduqca  böyük  rol 

oynamışdır.  Paralel  xətlər  nəzəriyyəsinin  inkişafında  isə 

Tusinin əhəmiyyəti çox böyük olmuşdur. 

4.  Eylerin  əlavələrinə  qədərki  triqonometriya  elmi  Şərq 

alimlərinin  elmi  məhsuludur  və  bu  işdə  Tusi,  Qiyasəddin 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

378 

Kaşani  olmaqla  Azərbaycanın  payı  çox  böyükdür.  Triqo-



nometriya  tarixində  ilk  dəfə  mükəmməl  bir  əsər  (“Şəklül 

qita”) yazan və triqonometriyanı sərbəst riyazi fənn halına 

çatdıran Tusi olmuşdur. Əsərin qədim nüsxəsi 1891-ci ildə 

İstanbulda  tapılandan  sonra,  Avropa  tarixçilərinin  Regio-

montanı  triqonometriyanın  banisi  kimi  qələmə  verilməsi 

şübhə altına alınır. Bu işdə alman alimləri Henrix Zuter və 

Braunmühl  öz  prinsipiallığını  nümayiş  elətdirirlər.  1461-

1468-ci  illərdə  İtaliyada  qədim  əlyazmaların  yunan  dilində 

latın dilinə tərcüməsi ilə məşğul olan Regiomontanı orijinal 

əsərlərin tərcüməçisi kimi tanımaq olar. Ona dünya şöhrəti 

gətirən “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et 



sphericis  lidev  v.  unae  cur  tabulus  sinuum”  əsərinin 

Regiomontan  tərəfindən  müstəqil  şəkildə  yazılması 

inandırıcı sayılmır. 

“Dünya  astronomiyası”  ensiklopediyasında  göstərilir 

ki,  1537-ci  ildə  Nurenberqdə  latın  dilində  Əlfərqaninin 



“Astronomiyanın  əsasları”  kitabı  nəşr  olunmuşdur  və  bu 

əsərin  əlyazması  Melanxton  tərəfindən  Regiomontanın 

əlyazmaları  içərisindən  tapılmışdır.  Elə  həmin  ildə  Regio-

montanın  əlavələri  ilə  birlikdə  latın  dilində  Nürenberqdə 

Əlbəttaninin  “Mühəmməd  Əlbəttaninin  ulduzlar  elmi” 

adlı əsəri işıq üzü görmüşdü. Ərəb dilində yazılan əsərlərin 

latın  dilində  nəşr  olunması  ondan  xəbər  verir  ki, 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

379 

Regiomontan  həqiqən  ərəb  dilini  bilirmiş  və  bunun  sayə-



sində  o,  Tusinin  “Şəklül  qita”  əsərindən  istifadə  edərək, 

triqonometriyaya  aid  özünün  “məşhur”  əsərini  yazmışdır. 

Fransız riyaziyyat tarixçisi Montüklo, bu  məsələyə dair öz 

qələmindən belə bir mükəmməl əsərin çıxmasına şübhə ilə 

yanaşmışdı.  

5. Erkən orta əsrlərdə coğrafiya elminin bir çox alimləri 

Yer  kürəsini  meridianlara  böləndə  sıfırıncı  meridianını 

vahid yerdə göstərmək istəmirdilər. Tusi düşünülmüş şəkil-

də  sıfırıncı  meridianı  Qrinviçdən  34

0

-35



0

  qərb  istiqamətin-

də  göstərir.  Ona  görə  ki,  həmin  xətt  Braziliyanın  şərq 

hissəsində yerləşən San-Roka burnundan keçir. Artıq həmin 

meridianın  sayəsində  Xristofor  Kolumb  səyahətə  yollanar-

kən  təxminən  bilirdi  ki,  Avropa  ilə  Yeni  Dünya  (Amerika 

qitəsi)  arasındakı  məsafə  nə  qədərdir.  Tusinin  belə  bir 

qənaətə  haradan  gəlməsi,  təsadüf  sayılmır.  Ona  görə  ki, 

əvvəlcədən onun əlində Piri Rəisin İstanbulda tapdığı xəritə 

olur. 


Maraqlı  odur  ki,  Əbu  Reyhan  Biruni  Avropa  alimləri 

arasında  ən  ideal  Şərq  alimi  kimi  tanınmışdı.  Məhz  bu 

səbəbdən çox guman ki, portuqal dəniz səyyahları Atlantik 

okeanının  qərb  hissəsində  iri  bir  torpaq  ərazisini  axtarar-

kən,  Biruninin  təyin  etdiyi  sıfırıncı  meridiandan  kənara 

çıxmır  və  nəticədə  uğur  qazana  bilmirdilər.  Çünki  onun 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

380 

göstərdiyi  başlanğıc  meridianı  Braziliya  sahillərindən  təx-



minən  1100 km.  şərq hissədə qalırdı. Portuqallardan fərqli 

olaraq  Kolumb  məşhur  Azərbaycan  alimi  Tusinin  idrakına 

üstünlük vermişdi.  

6.  Marağa  rəsədxanasında  aparılan  astronomik  müşahi-

dələrin,  elmi  tədqiqatların  və  araşdırmaların,  astronomik 

cihazların  və  alətlərin  ixtirası,  elmi  nailiyyətlərin  əldə 

olunması,  tədris  proqramlarının  çoxsahəli  olması,  buraya 

cəlb  olunan  alimlərin  və  tələbələrin  sayının  çoxluğu, 

yazılan  elmi  əsərlərin  bolluğu  miqyasına  görə  Bağdadın 

“Beytül hükəması”nı, Ürgəncin “Məmun Akademiyası”nı 

və dünyanın başqa elmi ocaqlarını çox-çox geridə qoyurdu. 

Əsas arqument ondan ibarətdir ki, astronomik müşahidələ-

rin  aparılması  üçün  yaradılan  həmin  rəsədxanada  astrono-

miya  və  riyaziyyatla  yanaşı  tarix,  coğrafiya,  həndəsə, 

botanika,  fəlsəfə,  mineralogiya,  fizika,  kimya,  təbabət, 

astrologiya,  optika,  ədəbiyyat,  estetika,  hətta  musiqişünas-

lıq  sahəsi  də  dərindən  öyrənilib  ədəbiyyat  vəsaitləri  kimi 

təhsil  almağa  can  atan  adamlar  arasında  geniş  təbliğ 

olunurdu. Hər sahə üzrə də peşəkar mütəxəssislər yetişdiri-

lirdi. O da məlumdur ki, Tusinin rəhbərliyi altında yüzdən 

artıq  alim  işləmişdi.  Bütün  bunları  nəzərə  alaraq  mən 

bildirmək  istəyirəm  ki,  Marağa  rəsədxanasının  nəznində, 

həqiqi  mənada  Tusinin  təşəbbüsü  ilə  dünyanın  ən  böyük 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

381 

“Elmlər  Akademiyası”  yaradılmışdı.  Təəssüflər  olsun  ki, 



Marağadakı  “Elmlər  Akademiyası”nı  uzun  müddət  qoru-

yub  saxlamaq  mümkün  olmadı.  Əks  halda  orada  bütün 

elmlərin inkişaf etdirilməsi üçün bəşəriyyətə qiymətli kadr-

lar  hazırlanacaq,  əldə  edilən  elmi  nailiyyətlər  dünya  elm 

xəzinəsinə qiymətli kəşflər olacaqdı.  

7.  Astronomik  müşahidələri  keyfiyyətli  aparmaq  üçün 

Marağa  rəsdxanasında  Tusinin  rəhbərliyi  altında  beş  yeni 

cihaz  icad  olunur:  Göy  cisimlərinin  üfüqi  koordinatlarını 

təyin  edən  alət,  Günəşin  meridianda  hündürlüyünü  təyin 

edən  alət,  müasir  universal  alətin  ibtidaisi  olan  fırlanan 

kvadrant,  Yer  qlobusu,  Ulduz  və  ya  Göy  qlobusu.  Onu  da 

qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin  alətlərdən  gələcəkdə  Uluq-

bəy, Kopenhagen və hətta Caypur rəsədxanalarında istifadə 

olunmuşdu.  Sonradan  həmin  alətlər  daha  da  təkmilləşdiri-

lərək,  dəqiq  astronomik  müşahidələrin  aparılmasına  cəlb 

edilmişdi.  Maraqlısı  odur  ki,  1279-cu  ildə  Marağa  rəsəd-

xanasında  hazırlanan  ulduz  qlobusu  dünyada  ən  qədim 

ulduz  qlobusu  sayılır  və  hazırda  o,  Drezden  şəhərində 



“Rəsm-qalereya”  muzeyinin  fizika-riyaziyyat  salonunda 

saxlanılır. 

8. Admiral Piri Rəisin “1513”-cü ildə tərtib etdiyi xəritə 

1929-cu  ildə  İstanbulda  tapılandan  sonra  mütəxəssislərin 

ixtiyarına verilir. Xəritə tədqiq edilərkən əsl sensassiya baş 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

382 

verir;  Xəritənin  surəti,  yaşı  təxminən  6000  il  olan  qədim 



manuskriptlərdən  çıxarılmışdır.  Əlbəttə,  bu  yalnız  Antark-

tidanın konturları çəkilmiş hissəyə şamil oluna bilər. Həmin 

xəritənin  tədqiqi  ilə  məşğul  olan  professor  Çarlz  Hepqud 

bildirmişdi  ki,  xəritə  tərtib  edilən  zaman  bir  neçə  qədim 

manskriptlərdən  istifadə  olunmuş  və  həmin  xəritənin 

koordinat  toru  çəkilərkən,  tərtibatçı  sferik  triqonometri-

yadan  agah  idi.  Bu  işin  öhdəsindən  isə,  yalnız,  sferik 

triqonometriyanın  mükəmməl  bilicisi  və  riyazi  triqono-

metriyanın banisi olan, zəmanəsinə görə astronomik cihaz-

lardan  və  alətlərdən  peşəkarcasına  istifadə  etmiş,  256 

şəhərin dəqiq koordinatlarını göstərmiş, Yer səthinin uzun-

luq  ölçüsünü  zəmanəsinə  görə  daha  dəqiq  göstərmiş  Tusi 

gələ bilərdi. Məhz bunun nəticəsində görkəmli Azərbaycan 

alimi  sıfırıncı  meridianı  Atlantik  okeanının  şərq  sahilində 

yox,  Cənubi  Amerikanın  ucqar  şərq  hissəsində,  hazırda 

San-Roka  burnu  yerləşən  yerdə  təyin  etmiş  və  bununla  da 

Amerika  qitəsinin  kəşfini  xeyli  tezləşdirmişdi.  Təəssüflər 

olsun ki, Xristofor Kolumb şəxsi ambisiyasına görə həmin 

mənbənin  varlığını  dünya  ictimaiyyətindən  gizlətmiş  və 

nəticədə  isə  Tusinin  bu  işdəki  əhəmiyyətli  rolu  heçə 

endirilmişdi. 

9.  Abbasi  sülaləsinin  hökmranlığı  dövründə,  Bağdadda 

qiymətli  əsərlərlə  zəngin  olan  möhtəşəm  bir  kitabxana 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

383 

yaradılmış  və  həmin  əsərlər  Xilafətin  paytaxtına,  əsasən 



ərəblər  tərəfindən  işğal  edilmiş  şəhərlərdən,  o  cümlədən, 

İsgəndəriyyədən  gətirilmişdi.  Tusi  Bağdad  şəhərində  olan-

da, gələcəkdə “admiral Piri Rəisin xəritəsi” kimi tanınacaq, 

həmin xəritənin bəzi parçaları ilə üzləşir və tarixi materialın 

tədqiqinə  başlayır.  Azərbaycan  alimi  İspaniya-dan  tutmuş 

Çinə  qədər,  öz  dövründə  məşhur  olan  256  şəhərin  coğrafi 

koordinatlarını  demək  olar  ki,  çox  dəqiqliklə göstərmişdir. 

Mənim fikrimcə, koordinatlar təyin edilərkən, həmin xəritə 

Antarktida  göstərilmədən  artıq  Tusinin  masasının  üstündə 

idi  və  o,  bir  çox  şəhərləri  koordinatlarına  uyğun  olaraq, 

hazırda  olduqları  yerdə  həmin  xəritədə  göstərir.  Sonradan 

isə  həmin  xəritə  müəyyən  səbəblərə  görə  Piri  Rəisin  əlinə 

keçir. 

10.  Xaldat  adalarının  Atlantik  okeanında  göstərilməsi, 



bir  çox  tanınmış  alimlərin  elmi  əsərlərində  əks  olunubdur. 

Tusi  “Zic  Elxani”  əsərində  qeyd  edir  ki,  təyin  etdiyi 

sıfırıncı  meridian  Xaldat  adalarından  keçir.  Bir  neçə  alim 

Xaldatın  iki  böyük  və  çoxsaylı  kiçik  adalardan  ibarət 

olduğunu bildirir. Bəziləri isə onun müasir Antiliya adaları 

olduğunu  bəyan  etməkdən  də  çəkinmirlər.  Bu  haqda  mən 

bir  neçə  səhifədə  ətraflı  məlumat  vermişəm,  lakin  sonda 

özümün  yekun  sözümü  deməyə  borcluyam.  N.  Tusinin 

göstərdiyi Xaldat adaları Amerika qitəsinin özü ola bilərdi. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

384 

Elə  Hərrani  də  Xaldat  adalarının  iki  böyük  adadan  ibarət 



olduğunu  bildirir.  Bu  isə  hər  iki  materikdən  ibarət  olan 

Amerika  qitəsinə  işarədir.  Həmin  dövrdə  alimlər  qitəni  və 

ya materiki böyük ada kimi göstərirdilər. O vaxta kimi Yer 

kürəsinin  qərb  tərəfi  o  adalara  qədər  bəlli  idi.  Ona  görədə 

başlanğıc  meridianı  oradan  götürürdülər.  Bu  işdə  heç  bir 

mübahisə yeri yoxdur. 

11.  Tusinin  şanı-şöhrəti  elə  gənc  yaşlarında  Azərbay-

canda  və  ona  yaxın  bölgələrdə  yayılmağa  başlamışdı. 

Əlbəttə,  bu  işdə  ona  “Əxlaqi-Nasiri”  əsəri  böyük  təkan 

vermişdi. Etika sahəsində şah əsər sayılan “Əxlaqi-Nasiri” 

gənc  Tusiyə  həm  ad-san  qazandırır,  həm  də  “Əlamut” 

qalasındakı zindana saldırır. 

XIII  əsrin  30-cu  illərinə  qədər  Şərq  ölkələrində  etikaya 

dair ən oxunan Əbu Əli Miskveyhinin ərəb dilində yazdığı 



Yüklə 2,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin