Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.)
- “Əxlaqi Nasiri” və “Təhrir Öqlidis”
- Miletli Fales (b.e.ə. 640-556)
- Platon (b.e.ə. 427-347) Aristotel (təx. b.e.ə. 384-322)
- Herodota görə Yerin görünüşü
|
Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi
16
Zəka sahibləri olan aqil insanların kamil düşüncələri, adi insanların yüz illiklərlə qavramaq istədikləri həyatda baş verən proseslərin aludəliyini anlamaq üçün oriyentir rolunu oynayır. Fironların dövründən başlayaraq, indiki dövrə qədər alim zirvəsinə qalxan bütün kamil insanlar Yer kürə- sinin quruluşu, bu planetdə baş verən bioloji, fizioloji, geoloji proseslərin necə getməsini araşdıraraq, cəmiyyət üçün qlobal sayılan bu məsələnin üzə çıxarılmasında böyük səy göstərirlər. Bəşəriyyət tarixində məlum olan elm sahələrinin təkmilləşdirilməsi, təhsil sistemində tədris metodunun mexanizmini asanlaşdırıb inkişaf etdirilməsi, insan təfəkkürünün yüksək səviyyədə formalaşmasına, intellektual potensialın artırılmasına dinamik təkan verir. Təbii qanunlara görə dinamik fazanın həyata keçirilməsi prosesinin avanqardında, bilavasitə alimlərin durduğunu inkar etmək olmaz.
17 Demək olar ki, elmə diqqət yetirən hər bir ölkədə nəşr olunan ensiklopediyaların səhifələrini vərəqləyəndə, dünya elminin inkişafında müstəsna rol oynamış antik dövrdən başlayaraq, erkən orta əsrin görkəmli şəxsiyyətləri, hamı- mızın dillər əzbəri olmuş Aristotelin, Platonun, Eratosfenin, Herodotun, Platonun, Arximedin, Biruninin, İbn Sinanın, Evklidin, Strabonun, Hipparxın və başqalarının adları ilə üzləşirik. Bütün bu alimlərin dövri fəaliyyəti və elmi irsi beynəlxalq mütəxəssislər tərəfindən öyrənilərək, dünya ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırılmışdı. Lakin elə də olur dünya əhəmiyyətli elmi ixtiraların, kəşflərin banisi olan bir şəxsin adı lazımi şəkildə, yüksək səviyyədə hallanmır, onların tanıtdırılması üçün heç bir əməli tədbir həyata keçirilmir. Dünya elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatının sürətlə inkişaf etdirilməsində müsbət rol oynamış tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətini öyrənərkən başa düşmüşəm ki, bir çox şəxsiyyətlərin taleyi və elmi irsi heç də lazım səviyyədə tədqiq edilməmiş və layiqincə öz qiymətini almayıbdır. Açığını bildirim ki, elə Azərbaycanda da yaşa- yıb fəaliyyət göstərən bütün dahilərin həyatı mənim diqqət mərkəzimdə idi. Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyəti, Yaxın Şərqdə tanın- mış alim Mühəmməd Nəsirəddin Tusinin elmi irsi, dövri
18 fəaliyyəti mənim marağıma səbəb oldu. İş ondadır ki, o, dünya əhəmiyyətli elmi ixtiraların sahibi ola-ola müasir dövrdə nəinki dünya miqyasında, hətta yaşadığı regionda kifayət qədər tanınmamışdır. Vaxtı ilə öz dövrünün məşhur alimi, tarixi şəxsiyyəti kimi tanınan Tusinin elmin bir çox sahələrində xüsusi rol oynamış elmi əsərlərinə ciddi əhəmiyyət verilmir və nəticədə onun elmi irsi sönmüş vul- kan kimi əsrlərin yuxusuna qərq olub. Təxminən 50 il bundan əvvəl professor Həbibulla Məmmədbəylinin sayə- sində həmin vulkanın püskürməsi baş verir. Yəni, biganə tədqiqatçıların ucbatından kifayət qədər təbliğ olunmayan və demək olar ki, böyük bir kütlənin yadından çıxan Tusi, professor H. Məmmədbəylinin səyi nəticəsində Azərbaycan xalqının özünə qaytarılır. Məlum olur ki, Tusi astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, etika, məntiq sahələrində şah əsərlər yaradaraq, həmin elmlərin inkişaf etdirilməsində bilavasitə mühüm rol oynamış və bu sahələr üzrə tanınmış alimləri bir neçə yüz il qabaqlamışdır. O, əsərlərinin əksəriyyətini ərəb və fars dillərində yazmış və indiki dövrə qədər həmin işlər dünya- nın bir çox qabaqcıl dillərinə tərcümə olunmuşdur. Acına- caqlı haldır ki, alimin yalız iki əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək – “Əxlaqi Nasiri” və “Təhrir Öqlidis” (2002-ci il) – oxucuların geniş istifadəsinə verilmişdir. Bir-
19 cə onu demək kifayətdir ki, təlim-tərbiyə və əxlaq proble- mində aktual məsələlərə toxunan “Əxlaqi-Nasiri” əsərini oxuyandan sonra Tusinin dahiliyini dərk etmək çətin deyil. Bu əsərin ölməzliyi onunla sübut olunur ki, onun yazılmasından 770 il keçməsinə baxmayaraq, indiyənə kimi bir çox müsəlman dövlətlərində yetişən nəslin tərbiyə olunması üçün bu kitabdan tədris vəsaiti kimi istifadə olunur. Yəni, Tusi Şərq ölkələrində yetişən saf cəmiyyətin yetişdirilməsində mühüm rol oynayır. Alimin yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, ona qədər yaşamış məşhur alimlərin əsərlərinə nisbətən aktuallığına, mahiyyətinə və əhəmiyyə- tinə görə bütün parametrlər üzrə çoxsahəli və əhatəlidir. Tusi müsəlman Renessansının böyük şəxsiyyətlərindən biri sayılır. O, öz yaradıcılığında Yaxın və Orta Şərqin üç renessans zonalarını birləşdirmişdi - ərəbdili, farsdili və türkdili. Tarixi dövrlərin arasında olan yüzilliklər məkanına baxmayaraq, sonrakı zamanlarda yaşayan alimlər öz elmi mütaliəsini və araşdırılmalarını inkişaf etdirməkdən ötrü daim əvvəlki sələflərinin elmi irsinə müraciət etmişdilər. İtaliyanın özündən və Qərbi Avropadan fərqli olaraq Şərqdə, xüsusən ərəbdilli mədəniyyət zonasında antik mədəniyyətə müraciət, Selevkilərin ellin mədəniyyəti dövründən başlayaraq davam etmiş, İslamın formalaşıb
20 Yaxın və Orta Şərqə yayıldığı vaxta ümumi xətti kimi özü- nü qoruyub saxlamış, bunun ifadəsi olan peripatetizm bütün Şərq təfəkkürünün mühüm meyarına çevirilmiş, filosoflar onun tərəfdarları və ya əleyhdarları kimi təsnif edilmiş, kəskin polemika aparmışlar. Şərqin ensiklopedik alimi olan Tusi ibn Sinanın peripa- teteik fəlsəfəsini müsəlman illahiyyatçısı Fəxrəddin Razi- nin tənqidindən müdafiə etməklə, Qəzali ilə İbn Rüşt arasında peripatetizmlə bağlı polemikanı araşdırmaqla antik fəlsəfənin dərin bilicisi və müdafiəçisi olduğunu göstər- mişdir.
1
Hazırki dövrdə çox qəribə hal yaranıb. Vaxtilə bir çox tanınmış alimlər Tusinin əsərlərindən bir mənbə kimi istifadə edərək, özlərinin intellektual potensiallarını artır- mışdılar. Hətta onun bəzi əsərlərinin demontaj edilərək, başqa alimlərin adı ilə çıxmasına da şübhə etməmək olar. Son zamanlar isə Tusinin tanıtdırılması üçün ciddi səy göstərilmir və nəticədə onun unutdurulmasına böyük zəmin yaradılır. Məhz buna görə də mən bütün səy və bacarığım- dan istifadə edərək, nəinki Azərbaycanın, hətta Şərq dünyasının fəxri alimi sayılan Tusinin elmi xidmətlərini, elmi nailiyyətlərini, elmi irsini araşdırmağa cəhd edəcəm.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor Y. F. Qaraməmmədlinin məruzəsi, səh. 267
21 Bunun üçün ilk növbədə mən Antik dövrdə yaşayıb yaratmış bir neçə tanınmış alimlərin elmi nailiyyətlərinin bəzi nəticələri barəsində məlumat verməli olacağam. Çünki onlar həmin dövrdə məlum olan bütün elmlərin banisi və təkmilləşdiricisi sayılırlar. Riyaziyyat, həndəsə, fəlsəfə, astronomiya və coğrafiya elmlərinin sürətlə inkişafı məhz həmin adamların çiynində durmuşdu. Yer kürəsində sivilizasiyanın ilkin rüşeymləri cücərən- dən bəri əqli cəhətcə inkişaf etmiş insanları ilkin növbədə bircə şey maraqlandırırdı; burada həyat necə yaranıb, Yer kürəsinin forması hansı şəkildədir və yerləşdikləri məkan- da su böyük üstünlük təşkil edir, yoxsa torpaq? İlk növbə- də insanlar elə bilirdilər ki, yaşayıb fəaliyyət göstərdikləri yer balaca bir bölgədən ibarətdir. Lakin onlar yaşadıqları məntəqədən, digər yaşayış məntəqəsinə səyahət edəndə artıq anlamağa başlayırdılar ki, fəaliyyətdə olan məkan heç də təsəvvür etdikləri kimi balaca deyil. Sonrakı dövrlərdə uzağa getdikcə, yeni-yeni yaşayış və coğrafi məntəqələri aşkarlandıqca, belə bir anlayış yaranır- dı ki, insanların məskunlaşdıqları yerin ərazisi, ümumiy- yətlə sonsuzdur. Qədim dövrdə sürətli minik vasitələrinin olmaması, belə bir faktın hökm sürməsinə rəvac verirdi. Çünki bütün məsafələr demək olar ki, ayaq ilə qət edilirdi. Belə olan halda qədim dövrün alimləri Yer kürəsinin
22 quruluşu barəsində və onun hansı sahəyə malik olması haqqında elmi axtarışlara cəhd göstərirdilər. İllər keçdikcə insanların təfəkküründə Yer və Göy haqqında təsəvvürləri tamamilə müxtəlifləşirdi. Bu ondan xəbər verirdi ki, artıq astronomiya və coğrafiya elmləri yavaş-yavaş inkişaf edir, bu sahələri tədqiq edən alimlərin sayı artırdı. Qədim Babilistanda belə bir təsəvvür yaranmışdı ki, guya Yer şişmiş dairəvi bir adanı təşkil edir və dünya okeanında üzür. Kainat yerin üzərində möhkəm bir daş kimi dayanıbdır, hansınaki planetlər və ulduzlar bərkidilib. Günəş isə bu cisimlər üzərində gündəlik seyrini edir. Məlumdur ki, qədim Babilistanın alimləri, hələ bizim eramıza 18 əsr qalmış Günəş və Ay tutulmalarını müəyyən edə bilirmişlər. Aydındır ki, bunu müəyyən etmək üçün hökmən əsas triqonometriya elementlərini bilmək lazım idi. Belə çıxır ki, həndəsə, riyaziyyat və astronomiya zəmanə- sinə görə Babilistanda çox inkişaf etmişdi. Aristotelə qədər Qədim Yunanıstanda mütəfəkkir alim- lər, əsasən Heraklit, Demokrit və Pifaqor fəza cisimlərinin hərəkətlərini müəyyən etməkdən ötrü, elmi araşdırmalara əl atmağa cəhd göstərmişdilər. Yunan alimi Heraklit Efesli (təx. b.e. əvvəl 544-470) belə bir məntiqə əsaslanırdı ki, dünya getdikcə hərtərəfli inkişaf edir.
23
Demokrit (təx. b.e.ə. 460-370) Demokritin fikrincə, (təx. b.e. əvvəl 460-370) Kainat atomların bir-biri ilə toqquşmasını təşkil edən sonsuz olaraq çoxlu dünyalardan ibarətdir. İş ondadır ki, bəzi dünyalar yenicə yaranır, bəziləri inkişaf səviyyəsində olur, digərləri isə dağılır. Demokrit hesab edirdi ki, Süd Yolu çoxlu udluz- ların toplaşmasından ibarətdir. Məhz bunun nəticəsində
24 Kainatda tez-tez olmasa da, lakin kosmik partlayışlar baş verir. 1
Yunan alimi Pifaqor (təx.580–500) elmlə məşğul olmaq üçün gənc yaşlarından müəllimləri Hermodamastdan, filo- sof Ferekiddən və məşhur filosof Falesdən (tarixdə ilk fəlsəfə məktəbinin banisi) dərs almışdı. İlk təhsilini Misirdə alan Fales elə orada da Ayın və Günəşin tutulmasını müəyyən etməyi, həm də həndəsəni öyrənir. O, suda dayanan gəmi ilə sahil arasındakı məsafəni dəqiq təyin edə bilirdi. Fales və onun şagirdləri Misirdə öyrənilən riyaziyyat və astronomiya biliklərinin Yunanıs- tanda yayılmasında xüsusi rol oynamışdılar. Miletdə Falesin (b.e.ə. 640-556) şagirdi məşhur coğrafi- yaşünas və astronom sayılan Anaksimandr öz bildiyi elm- ləri Pifaqora öyrədir. Yeri gəlmişkən onu qeyd etməliyəm ki, bəzi alimlər Anaksimandrı (b.e.ə. VI əsr.) dünyada ilk coğrafi xəritənin müəllifi kimi qələmə verirlər. Çox güman ki, o, birinci olaraq horizontun tərəflərini təyin etmiş və bunun əsasında xəritədə Yerin cəhətlərini göstərmişdir. 2
1 Д. К. Самин. Сто великих научных открытий. Москва, «Вече», 2002. стр. 257 2 И. П. Магидович, В. И. Магидович. Очерки по истории географи- ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 126
25
Miletli Fales (b.e.ə. 640-556) Həmin dövrdə Pifaqor Lesbos adasında, Finikiyada, Misirdə və Babilistanda olmuş və tarixi sənədlərin saxlanıldığı binalara daxil olmaq üçün imkan tapmışdır. Babilistanda olarkən Pifaqor (12 il orada qalır) Haldey müdriklərinin tədris metodunun vasitəsilə astronomiya, astrologiya, tibb və riyaziyyat elmlərinə tam yiyələnir. Siciliya adasının Kroton şəhərində o, öz məktəbini açır və orada ilk dəfə Yerin kürə şəkildə olması fikri yürüdülür. On rəqəminin ideal olması üçün Pifaqor bildirmişdi ki, göydə
26 on planet olmalıdır. 1 Halbuki həmin dövrdə Günəş, Ay və beş planet məlum idi. (Yer planetindən başqa). Pifaqor belə bir fikir söyləmişdir ki, Yer kürə şəklindədir və o heç bir dayaq olmadan fəzadan asılıbdır. Aristotel (b.e.ə. 384-322) “Göy haqqında” əsərində Yerin çevrə uzunluğunun ölçüsünü göstərmişdir və qeyd etmişdir ki, Yerin radiusu, indiki ölçülərlə 10000 km-ə bərabərdir. Onun fikrincə, torpaqlar, sular, hava və od məhvedilməz materiyadan – efirdən – təşkil olunub və onlar sfera şəklin- də bir-birinin üstündə sıra ilə yerləşir.
1 Д. К. Самин. Сто великих ученых. Москва, «Вече», 2002. стр.8
27
Pifaqor (təx. b.e.ə. 580-500) Yunanlar düşünürdülər ki, bütün yeri Okean əhatə edir və onun suları əbədi burulğan vasitəsilə yer ətrafında dövr edir.
1
1 Н. А. Кун. Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. Москва, «Правда», 1990. стр.25
28 Aristotel və ondan sonra gələn sələfləri, həmin dövrə qədər mövcud olan Yerin öz oxu ətrafında fırlanması və Kainatda dövr etməsi ideyasını rədd edirdi. Onlar bunu onunla izah edirdilər ki, əgər Yer öz oxu ətrafında fırlanır- sa, onda əks tərəfdə əsən küləklər Yerin üzərində yerləşən bütün əşyaları qərb istiqamətində itələyib aparacaq. Bu barədə alimlər bir neçə arqumentlər gətirirdilər. 1
quruluşuna dair nə qədər də hepotezalar və elmi dəlillər gətirirdilər, bir o qədər də sonrakı alimlərin işləri yüngülləşirdi. Samoslu Aristarxın (təx. b.e.ə. 320-230) bir neçə işi bizim dövrə qədər gəlib çatmışdır. Ona Günəş ilə Ayın bucaq ölçüsünün məsafəsini təyin etmək müəssər olmuşdur. Aristarx hətta Aya və Günəşə qədər olan məsa- fəni də tapmağa cəhd göstərmişdir. Onun hesablamalarına görə Yerdən Aya qədər məsafə - Yerin 19 radiusuna bərabərdir, Günəşə qədər olan məsafə isə həmin məsafədən 19 dəfə çoxdur. Məhz Yer ilə Günəş arasındakı ölçünün böyük olmasını nəzərə alan alim belə bir fikir söyləməyə məcbur olmuşdu ki, “tərpənməz ulduzlar və Günəş fəzada öz yerlərini dəyişmirlər, bununla da Yer dairəvi olaraq Günəş ətrafında dövr edir”.
1 Д. К. Самин. Сто великих научных открытий. Москва, «Вече», 2002. стр. 257
29
Bu haqda sonradan Arximed də fikir söyləmişdi. Demə- li, belə çıxır ki, Aristarx Nikolay Kopernikdən hələ xeyli əvvəl Yerin Günəş ərafında dövr etməsi barəsində fikir yürütmüşdü. Sadəcə olaraq o, polşa alimi kimi bu ideyanı elmi baxımdan sübut edə bilməmişdi. Həmin elmi nailiyyətləri əldə etmək üçün ilk növbədə riyaziyyat, astronomiya və coğrafiya elmlərini inkişaf etdir- mək lazım idi. Bu sahənin təkamülü üçün Aristotel, Hip- parx, Ptolemey, Evklid, Arximed və Eratosfen kimi məşhur alimlər, bəşəriyyət tarixində əvəzsiz rol oynamışdılar. Həmin dövrdə əldə olunan ən xırda elmi nailiyyət, hər bir
30 adam üçün, xüsusən də tədqiqatla məşğul olan mütəxəssis- lər üçün böyük bir kəşf sayılırdı. B.e. əvvəl V-IV əsrlərdə Antik coğrafiyada həddindən artıq maraqlı müvəfəqiyyətlər əldə edilir. Yerin kürə şəklində olmasının tədqiq edilməsində və Dünya okeanının vahidliyi nəzəriyyəsindəki yüksək nəticələr alimlərin əsas nailiyyətləri sayılırdı. Bizim planetin sferik olması ideya- sını ilk dəfə Eleidən olmuş filosof Parmenid (b.e.ə. V əsr) irəli sürmüşdü, lakin elmi baxımdan bu zəif bir nəticə idi. Alman alimi D. B. Ditmara görə, çox güman ki, Yerin kürə şəklində olmasını elmi sübutlarla ilk dəfə, astronom, coğrafiyaşünas və filosof Evdoks Knidli (b.e.ə. təx. 408- 353) həyata keçirmişdir. 1 Yəqin o, ilk dəfə “horizont” terminini coğrafi elmə daxil etmiş və coğrafi enliyin müəy- yən edilməsinin banisi sayılır. Bir neçə tarixçi-coğrafiya- şünasların fikrincə, bizim planetin çevrə uzunluğunun ilk dəfə təyin edilməsində, biz Evdoksa borcluyuq. Həmin ölçü həddindən artıq böyük verilsə də - 400 min stadi, (nəzərə alsaq, bu stadinin hansı ölçülərlə aparılır (157,5-176 m.) onda həmin ölçünün 63-70 min km. olduğunu müəyyən edərik) – alimin bu sahədə nə qədər böyük iş gördüyünün şahidi oluruq.
1
ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 129
31 Onun arqumentləri bunlardan ibarət idi: Ay tutulması zamanı Yerin kürə şəkilinin Ayın üzərində görünməsi, dağa qalxdıqda yer səthinin genişlənməsi, üfüqə baxaraq cənuba və ya şimala doğru gedəndə göydəki ulduz mənzərəsində dəyişikliklərin (bu üsuldan Stagirdan olan Aristotel (b.e.ə. 384-322) istifadə etmişdi) baş verməsi nəticəsində Yerin kürə şəkilində olmasını ayırd etmək çətin deyildi. Məlumdur ki, gələcəkdə, Nil çayının deltasında, Make- doniyalı İsgəndərin sərəncamı ilə İsgəndəriyyə şəhəri salınanda həmin şəhərdə böyük bir kitabxana yaradılır və çox güman ki, kitabxana, Misirin bir çox şəhərlərindən, Babilistandan və Yunanıstan şəhərlərindən gətirilən əlyaz- malarla doldurulur. Məhz buna görə də Antik dövrün bir çox tanınmış alimləri elmi biliklərini artırmaq üçün, elə hey İsgəndəriyyə şəhərinə can atmış və müəyyən müddət orada yaşamışdılar. İsgəndəriyyədə yaşayıb fəaliyyət göstərmiş məşhur yunan alimi, astronom, coğrafiyaşünas və riyaziyyatçı Eratosfen Kirenski (b.e. əvvəl III əsrin sonu və II əsrin əvvəli) “kobud alətlərin” vasitəsilə Yer kürəsinin çevirəsi- nin uzunluğunu 252 min stadi – təxminən 39690 km. (müasir ölçüsü 40076 km.) və radiusunu 6311 km. (müasir ölçüsü 6378 km.) təyin eymişdi. Bundan əlavə o, meridia- nın 1 0
32 alimlər bildirirlər ki, Eratosfen həmin ölçünü yunan alimi Pifeydən götürmüşdü, Pifeyin hesablamasına görə meridia- nın 1
0 -si 105-112 km-ə bərabərdir. B.e. əvvəl II əsrin sonunda və I əsrin əvvəlində Suriyalı coğrafiyaşünas, tarixçi və səyyah Posidoni Yerin çevirəsi- nin uzunluğunu ölçür. O, ikinci dəfə aldığı ölçünün düzgün olduğuna inanır – 180 min stadi. Bu qiymətlə Yer kürəsinin uzunluq çevrəsinin qısa olması göstərilir və bu rəqəm XV- XVI əsrlərin bəzi coğrafiyaşünaslarında və səyyahlarında böyük çaşqınlıq yaradır. Antik dövrün ilk alimləri Yer kürəsinin məlum olan torpaq ərazilərini qitələrə bölməyə çalışmışdılar. Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, Miletin coğrafiyaşünasları ilk dəfə qitələrin bölgüsünə görə Asiya və Avropa sözlərini istifadəyə vermişdilər. Anaksimandrın kiçikyaşlı müasiri olan Hekatey Miletli (b.e. əvvəl VI-V əsrlər) həmin qitələrdən əlavə Liviyanı da (Afrika) gündəmə gətirir. Qəribə olsa da, ilkin iki adalar artıq Herodotun dövrünə qədər demək olar unudulmuşdu. Herodot öz əsərində Ərəbistanı, Suriyanı, Kiçik Asiyanı, Mesopotomiyanı, İran dağlarını və Şimal-Qərbi Hindistanı Asiya kimi göstərir. Ondan şərqdəki ərazinin naməlum səhra olduğunu bəyan edir. Asiyadan şimalda Avropanın, qərbdə isə Misirin və Liviyanın yerləşdiyini bildirir. Misir
33 Asiya ilə “ensiz burun” ilə (Süveyş bərxəzi və Sinay yarım- adası) birləşir. Həmin dövrdə Herodot “Afrika” sözündən xəbərsiz idi. Həmin sözə ilk dəfə b.e. əvvəl III əsrin sonunda, antik ədəbiyyatında, Kvint Enniyin “Annallar” poemasının gəlib bizə çatan parçalarından rast gəlinir. Lakin həmin ad bütün materikə yox, yalnız Karfagenin əsas vilayətinə və ya əyalətinə şamil olunurdu. Karfagen romalılar tərəfindən darmadağın (b.e. əvvəl 146-cı il) ediləndən sonra işğalçılar həmin yerdə Afrika (Afriqa) adlı bir vilayət təşkil edirlər və sonradan həmin ad ilə bütün qitə adlanır. 1
astronomiya elmində dünya əhəmiyyətli kəşfləri həyata keçirmişdilər. Aristotel ilk dəfə sahilsiz Dünya okeanının birliyi haqqında fikri irəli sürmüşdü. Lakin vahid okean nəzəriyyəsini, ilk dəfə Eratosfen ortaya atmışdır. O, qeyd edirdi: “...Atlantik okeanının böyüklüyü maneəçilik törətməsəydi, onda eyni paralel ilə İberiyadan (İspaniya) Hindistana üzmək mümkün ola bilərdi” (Strabon I, 4, §6). Artıq bizim eradan iki yüz il qabaq məlum idi ki, İspaniya ilə Hindistan eyni paraleldə yerləşir. Həmin nəzəriyyəni Posidoni dəqiq izah etmişdi: “...Məlumdur ki, məskunlaşan
1 И. П. Магидович, В. И. Магидович. Очерки по истории географи- ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 126
34 yer okean dairəsi ilə əhatə olunub. Onu heç bir quru dairəsi əhatə etmir və su geniş bir miqyasda dövran edir” (Strabon I, 3, §5). Belə bir fikri Strabonun özü də bölüşdürürdü (I, 1, §8).
Herodota görə Yerin görünüşü
Artıq bizim eramıza qədər Yer planetinin coğrafi quruluşunda qlobal dəyişikliklər baş verir, lakin həmin dəyişiklikləri nəzəri cəhətdən həyata keçirmək mümkün
35 olmur. Yerin kürəvi şəkilində olması vahid okean nəzəriy- yəsi həmin dövrün alimləri tərəfindən qəbul olunur. Bizim eranın I əsrin ortasında Pomponi Mela Dünya okeanı ideyasını müdafiə edərək bildirirdi ki, Qərb və Şərq okeanları şimalda Britan və Skif okeanları ilə, cənubda isə Efiop, Qırmızı və Hind dənizləri ilə birləşir. 1
Aydınlıq gətirmək üçün Pomponi Melanın vaxtl ilə tərtib etdiyi xəritəyə müraciət edək. O, Hind okeanının bir hissəsini, Qırmızı dəniz ilə Hind çayın mənsəbi arasındakı ərazini Qırmızı dəniz, Hind çayının mənsəbindən, Asiya qitəsinin cənub-şərq hissəsinə qədər olan Hind dənizi adlandırır. Hind okeanı və Efiop, Qırmızı dənizləri Avro- panı, Asiyanı və Afrikanı cənubda hər tərəfi su ilə əhatə olunmuş, antihtonlar (“əkstərəfdə yaşayanlar”) ilə məskun- laşan hipotetik torpaq ilə ayırır. Belə bir quruluş ilə çoxları razılaşmır və məhz 100 ildən sonra Ptolemeyin “Coğrafi- Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|