Ramiz Dəniz
(“Bütöv çoxtərəfli haqda risalə”), “Came ül-hesab”
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyət- ləri”
- Evklid “Başlanğıc ”ının təsviri
- “Bağdadın tarixi”, “İşığın əks olunması və sınması haqqında risalə”, “Evklid opti-kası”, “Göy qurşağının öyrənilməsinə dair
- Bencamin Franklin
|
(“Bütöv çoxtərəfli haqda risalə”), “Came ül-hesab” (“Lövhə və tozun köməyi ilə hesab toplusu”), “Dairənin ölçüsü”, “Təhrir Öqlidis” (“Evklid “Başlanğıc”ının təsviri) kimi kitablar xüsusi yer tutur. Dörd hissədən ibarət olan “Zic Elxani” (“İlxanilər astronomik cədvəlləri”) əsəri isə alimin adını dünya astronomiya tarixinə salmışdır. Adı sadalanan elmi əsərlə- rin əksəriyyətini Tusi rəsədxana tikilməyə başlayandan sonra işləyib başa çatdırmışdı. Bu ondan xəbər verir ki, alimin eyni zamanda bir çox işlərlə məşğul olaraq, vaxtını boş keçirməmişdi. Özünün dediyi kimi hər bir insan bu dünyada yaşayırsa, o, vaxtını əbəs yerə keçirməməlidir. Onun düşüncəsi ilə hər kəs ki, bu dünyada yaşayırsa, ömrünü həyatın inkişafına həsr etməlidir.
111 Tusinin üzə çıxardığı elmi nəticələri geniş vüsət almış, elmin bir çox sahələrini təkmilləşdirərək xeyli inkişaf etmişdir. Onun hər bir əsəri, bilavasitə yanında işləyən alimlərin gözü qarşısında yazılırdı və mütəmadi olaraq Hülaku xana bu haqda məlumat verilirdi. Azərbaycanlı alim həmin dövrdə o qədər məşhurlaşmışdı ki, Hülaku xan vəfat edəndən sonra (1265) Abaqa xan Elxanilər dövlətinin taxt-tacına yiyələnir və tərəddüd etmədən Tusini sarayının baş vəziri təyin edir. Güclü idrak sahibi olan alim müdaxilə edərək, həmişə ağıllı məsləhətləri ilə başqa əyanlardan fərqlənmişdi. Ən ağır vəziyyətlərdə hökmdar ona bel bağlayaraq, alimdən mənəvi dayaq kimi istifadə etmişdi. Çingiz Qacarın “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyət- ləri” əsərində “Məhəmməd Nəsirəddin Tusi” fəsilində ardıcıl olaraq iki abzası qeyd etmək istəyirəm: “Çağdaş tədqiqatçıların bir çoxu Nəsirəddin Tusini hər şeydən öncə, riyaziyyatçı hesab edir. Onun əsərləri yalnız Şərqdə deyil, həmçinin Avropada həndəsənin və triqonometriyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1594-cü ildə Romada ərəb, sonra isə latın dilində tərcümədə çap olunan “Evklid
yayılmasında böyük iş görmüşdür. Alimin beş kitabdan ibarət yazdığı “Bütöv dördtərəfli haqqında risalə” də Avropada triqonometriyanın inkişafında əhəmiyyətli rol
112 oynamış əsər kimi məşhurdur. Dünya elm tarixində ilk dəfə bu əsərdə triqonometriyaya müstəqil elm sahəsi kimi yanaşılır. Bu risalə ingilis, rus və fransız dillərinə tərcümə olunmuşdur. Nəsirəddinin cəbr sahəsində araşdırmaları içərisində bütün dərəcələrdən kökalma metodu və Binom düsturu daha çox tanınır. Bundan başqa alimin tarixə, minerologi- yaya, fizikaya, tibbə, iqtisada, coğrafiyaya, musiqiyə və təbii ki, astronomiyaya dair çoxsaylı əsərləri də diqqəti nəzərə çarpdırır. Bunların arsında “Bağdadın tarixi”,
Nəsirəddinin bir çox əsərləri bu günə qədər öz araş- dırıcısını gözləməkdədir. Bunlara Bakı, Paris, Florentsiya, Qahirə, İstanbul, Moskva, Sankt-Peterburq, Kazan şəhərlə- rinin muzey və kitabxanalarında rast gələk mümkündür. 1
Hələ məlum deyil ki, alimin neçə əsəri aşkar edilməmiş şəkildə dünyanın neçə dövlət və şəxsi kitabxanalarında və yaxud da dövlət əlyazmalar fondunda saxlanılır. Çox
1 Ç. Qacar. Qədim və orta əslər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, “Nicat”, 1997. səh. 124
113 güman ki, Marağa rəsədxanasında yaradılan elmi əsərlərin bəziləri başqa bir müəlliflərin adı altında Təbriz, Tehran, Pekin və Nankin şəhərlərinin müxtəlif inzibati obyektlərin- də saxlanılır. Vaxt gələcək onun bütün işləri üzə çıxacaq və bəşəriyyət tarixi onun zəhmətinə lazımınca layiqli qiymətini verəcəkdir. Göründüyü kimi, Tusinin dünya ictimaiyyəti üçün vacib sayılan elmi əsərləri yaranandan sonra Azərbaycanın (Şimali Azərbaycan nəzərdə tutulur – R. D.) muzey və kitabxanalarında qalmayıb, əksər ölkələrdə özünəməxsus müsbət yer tutmuş və indiyənə qədər bir çox alimlərin fərəhinə səbəb olmuşdur. Sadəcə olaraq, həmin əsərlər geniş oxucu kütləsinə lazımi səviyyədə təqdim olunmayıb- dır. Elə alimələr olub ki, onun əsərini oxuyub təhlil edib, lakin həmin əsərin müəllifinin gizli saxlamağı üstün tutubdur. Onlardan biri məşhur italyan coğrafiyaşünası Paolo Toskanelli idi. O, alimin tərtib etdiyi “Zic İlxani” əsərini əldə etmiş, həmin materialdan lazımi qədər istifadə edəndən sonra mənbəni hər zaman öz həmkarlarından gizlətməyə çalışmışdır. Bu haqda ətraflı məlumatı mən bir qədər sonra verəcəyəm. İndi isə Tusi haqqında məlumatları qısa şəkildə yekunlaşdırmaq yerinə düşərdi. Tusi hələ cavan yaşlarından Azərbaycanda astronomiya elminə xidmət edərək rəsədxananın tikilişi barəsində
114 fikirləşirmiş. Sadəcə olaraq, həmin ideyanı həyata keçir- mək üçün qüvvətli, nüfuzlu və varli bir himayədar tapmaq lazım idi. Yarım əsr yaşadıqdan sonra alim belə bir himayədar tapmağa müvəffəq olmuşdur. Bu adam qüdrətli Hülaku xan idi. Bağdad alınan kimi, Tusinin Hülaku xandan icazə istəyib işə başlaması da bunu sübut edir. Bir ildən də az müddətdə o, tikiləcəyi yeri müəyyənləşdirir, eyni zamanda, astronomik cihazlar hazırlayır, müxtəlif şəhərlərdən burada yaradılacaq kitabxana üçün qiymətli kitablar gətizdirir və rəsədxanada araşdırmalar aparmaq üşün dünyanın bir çox ölkələrindən alimlər dəvət edir. O, özü “Zic İlxani” əsərində bu barədə belə yazır: “Hülaku xan ətraf vilayətlərdən astronomik müşahidələr apara bilən alimləri çağırmağı tələb etdi: Dəməşqdən Müəyyidəddin Ordini, Mosuldan Fəxrəddin Marağayini, Tiflisdən Fəxrəd- din İxlatini, Qəzvindən Nəcməddin Dəbiranini”. Digər qaynaqlardan isə dövrün ən tanınmış alimləri Qütbəddin Şirazi, Şəmsəddin Şirvani, Cəmaləddin əz-Zeydi Buxari, Fao Mun-Çi və digərlərinin də Marağa rəsədxanasında çalışdıqları məlum olur. Adı çəkilən alimlər Marağa rəsədxanasında işləməklə yanaşı Tusinin yanında bir növ elmi praktika keçərək öz biliklərini artırırdılar. Elmi-tədris ocağını xatırladan həmin rəsədxa-nadan çıxan hər bir mütəxəssis öz vətənlərinə qayıdandan sonra
115 diyarlarında ən bacarıqlı və təcrübəli alim kimi müstəqil şəraitdə fəaliyyət göstərmişdilər. Burada bir məsələyə toxunmaq vacib olardı. Azərbay- canın görkəmli siyasi xadimi və tarixçisi Rəşidəddinin öz salnamələrində yazdığına görə həmin dövrdə Cəmaləddin Buxariyə də Pekində rəsədxana qurmaq tapşırılmışdı. Lakin o, bu tapşırığın öhdəsindən gələ bilməmişdi. Nəhayət, Cəmaləddin Çin alimi Fao Mun-Çi ilə birlikdə Marağaya gəlib, Tusi ilə məsləhətləşmələr apardıqdan və rəsədxana tikilişi üçün zəruri olan alətlərin çertyojlarını əldə etdikdən sonra Pekində də işlər başa çatdırılır. Ç. Qacar bu haqda yazır: “Azərbaycanın ən görkəmli dühalarından biri Nəsirəddin Tusi Hülaku xana məsləhətçi təyin edilir. Hələ bundan da qabaq böyük alim kimi Nəsirəddinin şöhrəti Pekinə gəlib çatmış və onu möhtəşəm bir mərkəz kimi, düşünülmüş rəsədxananın tikintisinə kömək etmək üçün paytaxta dəvət etmişdilər. Tusi isə Pekinə getməkdən imtina etmiş və Hülaku xanı rəsadxana- nın ilk növbədə imperiyanın deyil, İlxanilərin paytaxtında Marağada tikilməsinin vacibliyinə inandırmışdı”. 1
1 Ç. Qacar. Qədim və orta əslər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, “Nicat”, 1997. səh. 129
116 Hülaku xanın tarixdə keçdiyi yol bir çox tədqiqatçılar üçün maraqlı olduğundan, onun dövrü fəaliyyəti diqqət mərkəzində olub. O, Çingiz xanın sevimli nəvələrindən biri olmuşdu. Bütün ömrüboyu köçəri həyat sürmüş Hülakunun ən sevimli əyləncələri şahin və pusqu ovlarına çıxmaq, böyük ziyafətlər təşkil etmək idi. Gözəl mallara olan həvəs onun istəyinə çevirilmişdi. O, nəinki Çingiz xanın hərbi məktəb sənətinə yiyələnmiş, həm də həmin sənəti düşmən əhatəsində öz şəxsi marağı üçün istifadə etməyi bacarırdı. Rəşidəddinin sözlərinə görə Hülaku xan elmləri çox sevir və sarayında alimləri, müdrik adamları saxlamağı xoşlayır və onların biliyindən istifadə edərdi. Hülaku xanın xüsusiyyətində mərdlik, zəhmlilik və qəd- darlıq xeyli seçilir, lakin ona yaltaqlanmağı xeyli xoşlayır- dı... Dostlarına qarşı ürəyiaçıq, düşmənlərinə qarşı isə çox rəzil, mali-mülkə hərisli olan Hülaku xan belə bir rəngarəng fiqur idi. 1
Hülaku xan Çin dövlətinin hökmdarı Xubilay xanın qardaşı idi və həmişə də nüfuzlu və qüdrətli hökmdarın yanında böyük hörmətə malik idi. Tusi çox yaxşı bilirdi ki, Xubilay xan öz qardaşının sözündən çıxmayacaq və məhz
1 Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, «Наука», 1978. стр. 243
117 buna görə də əmin idi ki, Hülaku xan möhtəşəm rəsad- xananın Azərbaycanda tikilməsi razılığını öz qohumundan alacaq. Razılıq almaqdan əlavə bu sahədə işləyən mütəxəs- sislərin Çindən Azərbaycana gətirilməsi vacib idi. Hülaku xan bu məsələ barəsində qardaşına müraciət edir və astronomiya sahəsində lazımi qədər təcrübəsi olan cavan alim Fao Mun-Çi Azərbaycana gəlməli olur. Tusi bu məsələdə bir növ peşəkar diplomat kimi hərəkət etmişdi. Nəhəng imperiyanın (Yuan) hökmdarı Xubilay xan möhtəşəm bir rəsədxananın Çində tikilməsini istədiyi bir vaxt məhz Azərbaycanda tikilir. Əlbəttə, rəsədxananın tikintisinə külli-miqdarda pul sərf olunmalı və heç kim də əvvəlcədən zəmanət verə bilməzdi ki, həmin rəsədxana necə fəaliyyət göstərəcək. İmperiyanın hüdudlarında tikilə- cək elm ocağının astronomiya elminə keyfiyyət baxımından müsbət təsir etməsi, bu işə sərmayə buraxan hər bir adamı möhkəm narahat etməli idi. Xubilay xan öz qardaşının xahişini yerinə yetirəndə nə etdiyini çox yaxşı bilirdi. Hülaku xanın verdiyi sərmayənin hesabına – 20 min dinar – Azərbaycanda tikiləcək rəsədxana keyfiyyət baxımından necə inşa ediləcək və onun fəaliyyəti hansı yönümdə qane etsə, onda o, da belə bir rəsədxananın Çində tikilməsinə səy göstərəcək və bunun üçün ən təcrübəli mütəxəssisləri məhz Azərbaycandan gətirəcəkdir.
118 Xubilay xan anlayırdı ki, Marağada rəsədxana işə salınandan sonra həmin elmi ocağın nəzdində astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya elmini inkişaf etdirmək üçün mütəxəssislər hazırlanacaq. Belə olan halda, gələcəkdə Çində tikiləcək rəsədxananın işlədilməsi üçün Azərbaycan- dan gətirdiləcək mütəxəssislər əsas işlərin öhdəsindən gəlməlidirlər. Əlbəttə, Tusi məktəbinin yetirmələri nəinki Çində və Azərbaycanda, ümumiyyətlə, dünyanın hər bir yerində fəaliyyət göstərməli idilər. Artıq həmin dövrdə, Azərbaycan özünün bütün Yaxın Şərq dünyasında məşhurlaşmış dahi və görkəmli şəxsiyyət- ləri Mühəmməd Babakuhi Bakuvi, Şihabəddin Əbuhəfs Sührəvərdi, Qətran Təbrizi, Əli Xatib Təbrizi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Ömər ibn Osman Kafiəddin Şirvani, Əcə- mi Naxçıvani, Mahmud Zəncani, Şeyx Nizani Gəncəvi, Məshəti Gəncəvi ilə tanınmışdı. Onların haqqında, elmə və mədəniyyətə böyük üstünlük verən Hülaku xan da müsbət fikirlər eşitmişdi. Adları çəkilən görkəmli şəxsiyyətlərdən fərqli olaraq, Tusi hərtərəfli inkişaf etmiş adam idi və öz biliyi ilə nəinki dostlarını, hətta düşmənlərini də valeh etmişdi. Hülaku xan ən ağır vəziyyətlərdə belə, başqa milliyətdən olan alimə bel bağlamışdı. Tusi həqiqətən də ən çətin məqamlarda və çıxılmaz vəziyyətlərdə çox ağıllı məsləhətlər verirdi. Onun elə bir məsləhəti olubdur ki, bir
119 neçə yüz il qonşu regionlara meydan oxuyan böyük bir imperiyanı yer üzündən sildirərək tarixin səhifələrində dinamik bir dönüş yaratmışdı. Bağdad Xilafəti süqut olandan sonra onun yerində heç bir dövlət yaranmadı, sadəcə olaraq həmin ərazi İlxanilər dövlətinin tərkibinə daxil olur. Bağdadın elm və mədəniy- yət xəzinəsi başqa regionlardan olan alimlərin üzünə açılır. Bu tarixi prosesdə Tusi əvəzsiz rol oynamışdır. Dövləti sülh şəraitində idarə etmək üçün hökmdar zəkasına etibar etdiyi Tusiyə, dövlət quruluşu və maliyyə sistemi barəsində kitab yazmağa həvalə edir. Həmin kitab- da elə məqamlar var ki, indiki zamanda o öz aktuallığını hələ də itirməyibdir. Xacə Nəsirəddin Mühəmməd Tusi cavanların işsizliyi- nin məsələsinə toxunaraq yazmışdır: “Əkinçilik, ticarət, məhkəmə və s. işlərlə məşğul olmayan sağlam və çevik cavanları işsiz qoymurdular. Orduya ləyaqətli olanlara silahdan istifadə etməyi öyrədib orduya cəlb edirlər. Yazıb- oxumağa həvəsi olanlara yazmaq öyrədirdilər. Ümumiyyət- lə, kim hansı işə layiq idisə, onu həmin işlə təmin edirdilər və işsiz qalmağa qoymurdular”. ... Tusi büdcədə işləyən dövlət qulluqçuları və məmur- ların da qayğısına qalaraq padşaha, belə adamlara təmin ediləcək miqdarda pul və məvacib verməsini tövsiyə etmiş-
120 dir. O, yazır: “Belə olduqda dövlət məmuru padşah malını mənimsəməz, üzgörənlik etməz”. 1
Bundan əlavə onu da qeyd etmək istəyirəm ki, artıq Hülaku xan İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq, Qızıl-İrmək çayına qədər Kiçik Asiya, Türkmənistan və Əfqanıstan daxil olmaqla, böyük bir regionu əhatə edən “İlxanilər” dövlətini yaratmışdı. Regionda qüdrətli və varlı dövlət sayılan Bağdad xəlifəsi birdəfəlik darmadağın edilmişdi. Səlcuq türklərinin başı isə Bizans imperiyasının torpaqları- nın mənimsəməsinə qarışmışdı. Öz iqamətgahını Azərbaycanda quran Hülaku xan işğalçılıq siyasətindən əl çəkərək, ömrünün qalan hissəsini yaratdığı dövlətinin idarəçiliyinə həsr etmişdi. Bağdad üzərinə hücum vaxtı, məhz türk döyüşçüləri birinci olaraq şəhərə daxil olmuşdular. Onların ardınca monqol döyüşçüləri Yaxın Şərqin ən böyük şəhərinin bütün küçələrini nəzarət altına alıb ən möhtəşəm binalarda qarət və talanlar yaratdılar. Neçə əsr böyüyən və inkişaf edən Bağdad bir anlığa xarabazarlığa çevrilir. Həmin yürüşdə Hülaku xanı müşayiət edən Tusi bir çox qırğınların, alimlərin, qocaların, qadınların və uşaqların qətlinin qarşısı-
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor M. N. Seyidovun məruzəsi, səh. 210
121 nı almışdı. Alim minlərlə günahsız adamları məhvdən qurtarmış və bu hadisə bir fakt olaraq tarixə düşübdür. Lakin elə siyasətçilər olurdu ki, Bağdadın alınmasını və Abbasi xilafətinin devrilməsini ən qatı qətl kimi qələmə almışdı: “Hülaku İrandan, əvvəlcə istədiyi kimi Konstanti- nopola deyil, axırıncı Bağdad xəlifəsi Abbasi Müstəsimin üstünə getdi, son dövrdə ali mülki hökumət bu qoçaqların əlinə keçmişdi, amma Bağdadda mübarizə davam edirdi, tez-tez qanlı toqquşmalar olurdu və s. 1258-ci ilin fevralında onun, (Hülaku xanın – R. D.) sərkərdəsi Baqu hücum nəticəsində Bağdadı alır. Kəsib- doğrama 40 gün davam edir: Bağdad şəhərinin istehkam- ları, qüllələri, darvazaları dağıdıldı, gözəl binalar və elmi kolleksiyalar odlandı. ...500 il müddətində müsəlman dünyası üzərində davam edən Abbasilər nəslinin ruhani ağalığının sonu belə oldu”. Əlbəttə, K. Marks Bağdadın alınmasını şişirdilmiş şəkil- də göstərmək istəmişdi. Həqiqətdə isə belə olmamışdı. Düzdür, monqolların işğalı zamanı şəhərdə böyük dağın- tılar və qırğınlar baş vermişdi. Lakin qısa bir müddətdən sonra Hülaku xan Tusi, Cüveyni kimi müdrik adamların məsləhəti ilə şəhərdəki xaosu aradan qaldırmış və oradakı vəziyyəti tam nəzarət altına almağa müvəffəq olmuşdur.
122 Əfqan alimi Sərv Quya Etimadi yazırdı: “O, (Nəsirəddin Tusi – R. D.) Bağdad dağılandan və xilafət süqut edəndən sonra bacardığı qədər adamların, elmə və ədəbi əsərlərin nicatı uğrunda çalışmışdır... ...Əgər Xacənin misilsiz səyi olmasaydı, Bağdadda baş vermiş bu dəhşətli tufan və qan dolu fəlakətdən heç bir elmi-ədəbi nümunəni, misilsiz əsərləri xilas etmək olmazdı. Olan-qalanı da bu tufan məhv edəcəkdi”. Bəzi tarixçilər Bağdadın işğal olmasını Tusinin qisasçı- lıq prinsipindən yarandığını göstərmək istəyirlər. Guya onun “Əlamut” qalasında keçirdiyi 20 illik dustaq həyatın- da Bağdad Xəlifəsinin böyük günahı vardı. Belə rəvayət edirlər ki, Tusi Kuhistanda qonaq olarkən Bağdad xəlifə- sinə bir qəsidə ithaf edib ona göndərir. Bu isə xəlifənin baş vəziri ibn Əlqəminin tərəfdarlarının əlinə düşür. Qəsidə ilə tanış olan vəzir alimin təhlükəli rəqib hesab edərək, onun həbs edilməsi əmrini göndərir. Yuxarıda göstərilən rəvayət Bağdad xəlifəsi Müstəsimin şəxsiyyətinə xələl gətirməməkdən ötrü islam tarixçiləri tərəfindən düzəldilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmaya- raq nə Nəsirəddin Möhtəşəm, nə də ki, ibn Əlqəmi Tusinin qəzəbinə düçar olmuşdular. Halbuki hamı çox yaxşı bilirdi ki, azərbaycanlı alim öz kamil zəkası ilə Hülaku xanın yanında böyük hüsn-rəğbət qazanmış bir şəxs idi.
123 Faktiki olaraq döyüşlər gedən zaman vəzir əl-Əlqəmi və nəsrani patriarxı xəlifə Müstəsimə xəyanət etmiş və təslim olmaq üçün onu razı salmışdılar. Bundan əlavə məhz xəya- nət nəticəsində monqollar gizlin saxlanılan ləl-cəvahiratla, daş-qaşla, qızıl ilə dolu olan xəzinənin yerini öyrənmiş və on gündən sonra xəlifəni Abbasi nəslinə mənsub olan bütün kişi xeylaqları ilə birlikdə edam edirlər. Birdəfəlik sübut olunub ki, Tusi humanist və rəhmdil bir şəxsiyyət olubdur. O, heç vaxt qisasçılıq prinsiplərinə söykənməmişdir. Bunun üçün əyani sübut aşağıda göstəri- lən tarixi hadisədir: Monqollar Bağdadı işğal edəndə təqibdən gizlənənlər- dən biri Tusinin yaxşı tanıdığı xəlifənin vəziri ibn Hacib idi. Hələ cavan yaşlarında alim “Əhli beyt” haqqında yazdığı əsəri xəlifəyə təqdim etmək üçün Bağdada gəlir. Kitabı nəzərdən keçirən vəzir öz narazılığını bildirir və xəlifənin yanında Dəclə çayına atır. Tusinin dost-tanışları ibn Hacibi kitabın aqibəti kimi, Dəclə çayına atmağı məsləhət görürlər. Lakin alim öz humanistliyini nümayiş elətdirərək, vəzirə yaxşılıqdan başqa bir şey etmir. 1
zaman, istərsə də Hülaku xanın sarayında yüksək vəzifəyə
1 A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-LTD”, 2002. səh.158
124 qalxan zaman, dəyişməz olub. Artıq tarixdən məlumdur ki, Bağdad işğal olunandan sonra o, yüzlərlə insanın həyatını ölümün pəncəsindən qurtarıb, onalrın içərisində zəmanəsi- nin tanınmış adamları da az olmamışdır. Siyasi baxışlarına görə repressiyanın təqiblərinə məruz qalan adamlar çox hallarda haqq-ədalət tərəfdarı sayılan Tusidən kömək istəyirlərmiş. O, isə öz növbəsində bir başa Hülaku xana müraciət edərmiş.
İnsan həyatın dalğa və fırtınalarına sinə gərə bilmək üçün dəniz sahilindəki qayalar kimi möhkəm olmalıdır. Bencamin Franklin Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|