Ramiz Dəniz

 Şeyx Məhəmmədəli Babakuhi Bakuvi 

 

Azərbaycan bir balaca diyar olsa da, həmişə öz alimləri, 

şairləri  və  mütəfəkkirləri  ilə  başqa  ölkələrdən  seçilmişdi. 

Bu  ondan  irəli  gəlir  ki,  hələ  erkən  orta  əsrlərdən  elmə, 

mədəniyyətə,  incəsənətə  və  ədəbiyyata  xüsusi  diqqətlə 

yanaşılmış  və  bu  sahələrin  inkişafı  üçün  güclü  mütəxəs-

sislər  yetişdirilmişdi.  Bundan  əlavə  Azərbaycan  alimləri 

ölkənin sərhədləri ilə yaxın olan dövlətlərdə baş verən elmi 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

52 

proseslərin  necə  cərəyan  etdiyi  ilə  dərindən  maraqlanır  və 

oralarda da elmi tədqiqatlarını davam etdirirdilər. 

Akademik  Ziya  Bunyadov  göstərir  ki,  hələ  erkən  orta 

əsrlərdən bir çox azərbaycanlı alimlər Bağdadda, Mosulda, 

İsgəndəriyyədə, Ədəndə, Qahirədə və digər ərəb ölkələrin-

də  müxtəlif  elm  sahələrindən  dərs  demiş  və  tədqiqat  apar-

mışdılar. Bu o deməkdir ki, həmin dövrə qədər artıq Azər-

baycanın  bir  çox  şəhərlərində  təhsil  ocaqları  yüksək 

səviyyədə fəaliyyət göstərmişdi. 

Professor  N.  K.  Kərəmov  qeyd  etmişdir  ki,  Qafqaz  və 

Orta Asiya, Yaxın və Orta Şərq, Hindistan və Şimali Afrika 

ölkələrinin  təbiəti,  əhalisi  və  təsərrüfat  fəaliyyəti  haqqında 

düzgün və dəqiq məlumatların toplanmasında azərbaycanlı 

coğrafiyaşünas  və  səyyahlar  həlledici  rollardan  birini 

oynamışdılar.

1

 

Əlbəttə professor N. K. Kərəmov bu sözləri söyləməkdə 

israrlı idi. Ona görə ki, hələ erkən orta əsrlərdən başlayaraq 

Azərbaycanın  bir  çox  görkəmli  şəxsiyyətləri  səyahətlərə 

çıxaraq,  özləri  üçün  bir  çox  maraqlı  məlumatlar  topla-

mışdılar. Onlardan biri də şair, alim, filosof, səyyah və qis-

mən  də  kosmoqraf  Şeyx  Məhəmmədəli  Babakuhi  Bakuvi 

(931/32-1051)  idi.  Şərqşünas  və  tədqiqatçı  Y.  E.  Bertels 

onun tam adını aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: “Şeyx 

                                                 

      1

 Керемов Н. К. Путешествие Гудси. Москва, «Мысль», 1977. стр.5 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

53 

Məhəmmədəli Əbu-Abdullah Məhəmməd ibn Abdullah ibn 

Ubeydullah ibn – Əhməd Şirvani Babakuhi”. 

Şeyx  Abdulla  Ənsari,  Abdurəhman  Cəmi  və  Əliəjdər 

Səidzadənin  fikrincə,  Babakuhi  İrana,  Orta  Asiyaya,  Ərə-

bistana  və  çox  güman  ki,  Hindistana  da  səyahət  etmişdir. 

Professor Eybali Mehrəliev “Babakuhi Bakuvi (Nişapuri, 

Şirazi) və Pirhüseyn Şirvani” əsərində bu haqda yazır: “Ş. 

M.  Babakuhi  20  ildən  çox  müddət  ərzində  İranı,  Orta 

Asiyanı və Hindistanı hər tərəfli gəzmişdir. Ona görə ki, o, 

həmin  yerləri  ötəri  səyahət  etməmiş,  ayrı-ayrı  hissələrində 

dayanıb  yaşamış,  yerli  alimlərlə  görüşmüş,  müsəlman 

dünyasında müəyyən cərəyanların inkişaf etdirilməsində öz 

fikirlərini  söyləyərək  yerli  əhalinin  dünya  görüşündə  adət-

ənənələrinin öyrənilməsində mühüm rol oynayır...”

1

 

Babakuhinin,  antik  dövrünün  alimləri  kimi,  dünya 

okeanının  mövcud  olmasından  xəbəri  var  imiş.  Bunu 

yazdığı şerin misralarında anlamaq çətin deyil. 

  

              “Sahili görünməz, uzanıb gedən, 

              Hər yeri qurşayan böyük dənizdə, 

              Kuhi təbiətlə yudu qəlbini, 

                                                 

   

   1

  E.  Mehrəliyev.  Babakuhi  Bakuvi  (Nişapuri,  Şirazi)  və  Pirhüseyn 

Şirvani. Bakı, “Nafta-Press”. 2002. səh. 37  

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

54 

              Odur ki, ariflər bilir qədrini”.

1

 

  

 

 

Ş. M. Babakuhi öz qəzəllərində təbiətşünaslıq və səyahət 

marşurutlarının  təsvirini  verməklə,  özünün  coğrafi 

görüşlərini  bəyan  edirdi.  O,  Yerin  kürə  şəklində  olmasını 

da öz şerində bildirmişdi: 

  

               “Sənin məhəbbətin ağ xoruz oldu, 

                       Oxşatdı dünyanı bir yumurtaya, 

                       Sarısı Günəşdir o yumurtanın, 

                       Təbiət qoyubdur onu ortaya”.

2

 

  

E. Mehrəliyev şeirin misralarını belə açıqlayır: “Doğru-

dur şairin elmi mühakiməsi məhəbbət pərdəsi altında veril-

mişdir.  Dünyanın  (Yer  kürəsi  nəzərdə  tutulur,  E.  M.) 

yumurtaya  oxşadılması  məsələsi  Kainatın  heliosentrik 

sistemin  əsas  əlamətlərini  izah  edir.  Həm  də  bu  prosesi 

təbiətin  özünün  işi  sayır,  təbii  qanunlar  əsasında  qurul-

duğunu  söyləyir.  Bu  elmi  müddəalar  hələ  də  özünün  elmi 

əhəmiyyətini itirməmişdir. İslam dininin təzə başlandığı və 

kəskinliklə inkişaf etdiyi vaxtda dini müddəaların əleyhinə 

olan  fikirləri  başqa  cür  deyilə  bilməz.  Babakuhi  bir  insan 

                                                 

         1  

Перевод на Азербайджанский Э. Мехралиев.  

         2  

Перевод на Азербайджанский Э. Мехралиев.  

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

55 

kimi öz dövründən ayrıla bilməsə də bu fikir dahi Xarəzm 

alimi  Əbu-Reyhan  Birunidən  30-40  il  əvvəl  söylənmiş, 

Kainatın heliosentrik quruluşu haqqında öz dövrü üçün çox 

cəsarətli  fərziyyəsi  idi.  Eləcə  də  bu  fərziyyə  Polşa  alimi 

Nikolay Kopernikin bu sahədəki kəşfindən də 500 il əvvəl 

yürüdülmüşdü... 

Digər  tərəfdən  Yer  kürəsinin  analoqu  olan  yumurta, 

onun Günəşə oxşadılan sarısı, toyuq tərəfindən yaradıldığı-

na görə, toyuq - bir-birini tamamlayan və bir-birinin təkrarı 

olan bioloji prosesin yaradıcısı olmasını da təsəvvür etmək 

mümkündür. Lakin Babakuhinin belə qabaqcıl fikirləri açıq 

deyil, mifik və lirik örtüklər altında izah edilmişdir”.

1

 

“Sufilərin  kosmoqrafiyasında  “dünya  yumurtası”  haq-

qında danışılanda, Kainat haqqında deyil, Yer kürəsi barə-

sində düşünülür”.

2

 

Mənim  fikrimcə,  Babakuhi  bu  şeirdə  Yer  kürəsi  haq-

qında  deyil,  məhz  Kainat  barəsində  düşündüyünü  bildir-

mək  istəmişdir.  İnsanın  məhəbbəti  ağ  xoruzdur.  Ağ  xoruz 

isə yalnız bizim Qalaktikaya bənzədilir. 

“Oxşatdı  dünyanı  bir  yumurtaya”,  alim  bu  misrada 

dünyanı Yer kürəsi kimi yox, Kainat olduğunu göstəyir ki, 

                                                 

   

   

    1

  E.  Mehrəliyev.  Babakuhi  Bakuvi  (Nişapuri,  Şirazi)  və  Pirhüseyn 

Şirvani. Bakı, “Nafta-Press”. 2002. səh. 37  

  

     

 

  2 

Е. Я. Бертельс. Суфизм и Суфийская литература. Москва, 1965. 

стр. 283-284 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

56 

Günəş  həqiqətən  də  onun  daxilində  yumurtanın  sarısına 

bənzədilir.  “Təbiət  qoyubdur  ona  ortaya”  misrasında  isə 

Babakuhi  Günəşin  tərpənməz  olduğunu  bildirmək  istəmiş-

dir. Belə olan halda Günəş Yer kürəsi ətrafında yox, məhz 

Yer  kürəsi  Günəş  ətrafında  dövr  edə  bilərdi.  Bu  fikr  ilə 

Azərbaycan alimi Kopernikin ideyasını həqiqətən də 500 il 

qabaqlamışdı.  Babakuhi  çox  güman  elmi  risalələr  də  yaz-

mışdı.  Etiraf  etməliyəm  ki,  o,  astronomiya  elmini,  Yaxın 

Şərqin  bir  çox  tanınmış  alimləri  kimi  peşəkar  səviyyədə 

bilmirdi.  Yəqin  ki,  bu  işdə,  xüsusən  də  Yerin  və  Göyün 

quruluşu  barəsindəki  biliklərini  Babakuhi,  zəmanəsinin 

məşhur alimləri sayılan Buzcanlı Əbül Vəfanın, Əbdürrəh-

man Əl Sufinin, Əbu Reyhan Biruninin, Həmid Əl Xocən-

dinin,  Əbu  Nəsr  ibn  İraqinin  sayəsinə  artıra  bilmişdir. 

Düzdür,  bizə  məlum  olan  tarixi  sənədlərdə  Babakuhi  ilə 

adları  sadalanan  alimlərin  birbaşa  görüşlərindən  heç  bir 

məlumat  yoxdur.  Amma  əminliklə  yəqin  etmək  olar  ki, 

onlar  bilavasitə  təmasda  olublar.  Sadəcə  olaraq,  tarixi 

sənədləri  aşkarlamaqdan  ötrü  Tehranın,  Şirazın  və  Həmə-

danın  dövlət  əhəmiyyətli  kitabxanalarında  və  ya  əlyazma-

lar  fondunda  şərqşünas  mütəxəssislər  axtarışlar  aparmalı-

dırlar.  İş  ondadır  ki,  Babakuhi  Xarəzmdə  olarkən  Hüseyn 

əl-Xarəzm,  əl-Fərabi,  Əbu  Əli  İbn  Sina,  əl-Bəlxi,  Əbu 

Reyhan Biruni, Nəsri Xosrovun və başqa dahilərin əsərləri 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

57 

ilə  tanış  olur.  Olduğu  vaxtda  yaşayan  bir  sıra  alimlərlə 

görüşür.  Deməli,  onun  Şərqin  tanınmış  alimləri  ilə 

ünsiyyətdə olmasına dair fərziyyəni fakt kimi qəbul etmək 

məqsədə uyğun sayılır. 

Alimin  bir  çox  elmi  işləri  bizim  dövrə  qədər  gəlib 

çatmamışdır.  Unutmamalıyıq  ki,  120  il  ömür  sürmüş  alim 

Marağa,  Həmədan,  Xorasan,  Bağdad,  İsfahan,  Rey  və 

başqa  şəhərlərdə  tez-tez  olmuş,  oralarda  keçirilən  elmi 

məclislərdə yaxından iştirak etmişdir. Şübhə yox ki, alimin 

əsərləri  Azərbaycan  tarixçisi  Rəşidəddinin  və  Tusinin 

yaratdığı  Marağa  rəsədxanasındakı  kitabxanalarda  saxlanı-

la bilərdi. Tusinin Babakuhinin kosmoqrafik fikirləri müəy-

yən dərəcədə dünya şöhrətli astronomun və riyaziyyatçının 

düşüncəsinə təsir etməyə bilməzdi. 

X  və  XI  əsrlərdə  Azərbaycanda  rəsədxana  olmadığı 

halda  bildirmək  olar  ki,  astronomiya  ilə  coğrafiya  elmi 

yüksək  səviyyədə  inkişaf  etmişdir,  Tusiyə  qədər  artıq 

Babakuhi  Yer  kürəsini,  Kainatı  və  Qalaktikanı  indiki  kimi 

təsvir etmiş və bu faktı öz şeirlərində əks etdirmişdir. 

Kainat kosmik cisimlərlə əhatə olunur və Yer kürəsi ora 

daxildir.  Günəş  tərpənməzdir,  Yer  kürəsi  onun  ətrafında 

fırlanır.  Və  nəhayət  quru  və  su  ilə  əhatə  olunan  insanın 

məskunlaşdığı planetin əksəriyyətini dünya okeanı – böyük 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

58 

dəniz  təşkil  edir.  Bu  ondan  xəbər  verir  ki,  Babakuhi 

heliosentrik sisteminin varlığından xəbərdar imiş. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  astronomiya  elminin,  şərq 

alimləri  tərəfindən,  sürətlə  inkişaf  etdirilməsində  yunan 

alimlərinin  ərsəyə  gətirdikləri  elmi  əsərlər  müəyyən  rol 

oynamışdır. Çünki Şərqin tanınmış alimləri öz fəaliyyətləri-

nə başlamazdan əvvəl ilk öncə yunan alimlərinin əsərləri ilə 

tanış  olmuşdular.  Bunun  üçün  ilk  növbədə  qədim  yunan 

dilini  öyrənməkdən  ötrü,  müvafiq  təinatlı  məktəblər 

yaradılmışdı.  Yunan  elm  məktəblərinin  təsiri,  hələ  erkən 

orta  əsrlərdə,  Yaxın  Şərq  bölgələrində  xüsusi  əhəmiyyət 

kəsb  etmişdi.  Bunu  bir  fakt  kimi  bir  çox  alimlər  qəbul 

etmişdilər. 

...Bir sıra müəlliflər islam birliyinin yaranmasına müsbət 

yanaşsalar da daha əvvəldən dünyaya səs salan yunan elmi 

və  fəlsəfəsi,  ətraflı  olmasa  da,  V  əsrin  birinci  yarısından 

Bizans  siyasi  və  iqtisadi  əlaqələri  vasitəsilə  Yaxın  Şərqə, 

İrana  keçmişdi.  Bu  vaxtlar  Suriyada  və  Livanda  nestorian 

müəllimləri yunan fəlsəfəsindən dərs deyirdilər. 431-ci ildə 

Vselen  kilsəsindən  sonra  Nestorian  məktəbi  bağlandığı 

üçün  bu  müəllimlər  İrana  qaçıb,  orada  yunan  alimlərinin 

əsərlərini Suriya dilinə tərcümə etməyə başladılar. 

1

 

                                                 

   

 

  1

 А. А. Исаченко Развитие географических идей. Москва, «Мысль», 

1971. стр. 11 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

59 

Sonrakı  dövrdə  isə  Xaqani  Şirvani,  hətta  1149-cu  ildə 

Bizans vəliəhdi Komninlə dostluq edirdi. 

2

 

 

 

 

 

                                    Şöhrət yalnız ona can atanlara verilir. 

                                                                         Şarl de Qoll 

 

   Tanınmış alimlərin əsas elmi işləri 

 

X  əsrdə  Misirdə  Qahirə,  İranda  Rey  və  İsfahan  rəsəd-

xanaları,  Orta  Asiyada  “Məmun  Akademiyası”,  Bağdadda 

“Beytül  Hükamə”  Şərqdə  böyük  elm  mərkəzləri  kimi 

fəaliyyət göstərirdi. 

X  əsrdəki  Qahirə  rəsədxanasının  banisi  və  elmi  rəhbəri 

İbn  Yunis  (1009-cu  ildə  vəfat  etmiş)  olmuşdur  və  onun 

ümumi  rəhbərliyi  altında  həmin  rəsədxanada  “Zic  Əl-

Kəbir” adlı  astronomiya  kataloqu  tərtib  edilmişdi.  Adı 

çəkilən  astronomiya  kataloqu  haqqında  “Zic  Elxani” 

 əsərində Tusi tərifli fikirlər söyləmişdir. 

Zəmanəsinin  tanınmış  alimi  Əbdürrəhman  ben  Ömər 

Əbdül  Hüseyn  Əl  Sufi  (903-986)  Rey  şəhərindəki 

                                                 

    2

 Q. Kəndli-Herisçi. “Xaqani Şirvani”. Bakı, 1988. səh. 517 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

60 

rəsədxananı  təsis  etmişdir.  Orada  aparılan  müşahidə  işləri 

səmərəli olmuş və onların əsasında ulduzlar kataloqu tərtib 

edilmişdir.  Bu  kataloq  1874-cü  ildə  Peterburqda  Şellerup 

tərəfindən “Decreption  des  etoiles  fixes”  (Sabit  ulduzlar 

siyahısı) adı ilə nəşr edilmişdir. 

Əl  Sufi  bir  çox  dəyərli  əsərlərin  müəllifidir.  Rey 

rəsədxanasında  onunla  birlikdə,  sekstant  adlı  astronomiya 

cihazının qurucusu məşhur alim Xocəndi işləmişdir. 

X  əsrin  ikinci  yarısında  Orta  Asiyanın  Xorezm  dövlə-

tində  Xorezmşah  II  Məmun  tərəfindən  “Məmun  Akademi-

yası” təsis edilir. Həmin dövrdə Xorezm dövlətinin mədəni 

və  təsərrüfat  həyatında  böyük  yüksəliş  yaranır  və  Urgenc, 

Kyat  kimi  böyük  şəhərlər  təşəkkül  tapır.  Həmin  şəhərlər 

bütün Orta Asiyada öz zəngin kitabxanaları olan mədəniy-

yət və elmi mərkəzləri ilə məşhur idilər. 

Məmun Akademiyasında Biruni, Əbu Əli ibn Sina, Əbu 

Nəsr  İraqi,  Xocəndi,  Əbu  Səhl  Məsihi,  Əbul  Həsən  Həm-

mar  və  Biruninin  müəllimləri  olmuş  Həraçi  və  Həmdaki 

kimi alimlər fəaliyyət göstərmişdilər. 

Əbu  Reyhan  Mühəmməd  ben  Əhməd  əl-Biruni  (973-

1048)  Kyat  şəhərində  Əbu  Nəsr  Mənsur  ibn  Əhməd  ibn 

İraqinin  yanında  oxumuş,  elə  ilk  astronomik  müşahidə-

lərinə  də  həmin  şəhərdə  başlamışdır.  Biruni  22  yaşına 

çatanda doğma Kyat şəhərini tərk edib Qurqana (Curcana) 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

61 

gedir və elə həmin dövrdə də özünün çox məşhur olan “Əl 

əsrar”,  “Əl  baqiyə”,  “Qədim  xalqların  xronolojisi”adlı 

əsərini  yazır.  Bu  kitabda  bir  çox  xalqların  mədəniyyət, 

incəsənət  və  ədəbiyyat  tarixləri  haqqında,  onların  təqvim-

ləri, adətləri, bayramalrı və s. haqqında çox geniş məlumat-

lar verilmişdir. 

      

          

 

                   Əbu Reyhan əl-Biruni (973-1048) 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

62 

Həmin  kitab  Biruniyə  böyük  şöhrət  qazandırır  və 

Xorezmşah II Məmun alimi təsis etdiyi Akademiyaya dəvət 

edir.  O,  burada  yeddi  il  işləyir.  Məmun  Akademiyası, 

Mahmud  Qəznəvi  1017-ci  ildə  Xorezmi  zəbt  edənə  qədər 

fəaliyyət göstərmişdi. 

Mən,  H.  Məmmədbəylinin “Mühəmməd  Nəsirəddin 

Tusi” əsərindən  iki  abzasa  toxunmaq  istəyirəm.  “Xorezm 

işğal  olunan  kimi  Məmun  Akademiyasının  bəzi  alimləri 

Xorezmdən  qaçmağa  imkan  tapmışdılar.  Amma  başqaları 

Biruni ilə birlikdə həbs edilmişdi. Onu islam dini əleyhinə 

çıxmaqda  müqəssir  hesab  edirdilər.  Saray  adamlarının 

vasitəsilə  Biruni  həbsdən  azad  edilir  və  az  bir  zamanda 

Mahmud Qəznəvinin sarayında ən  sevimli alim olur. Özü-

nün astronomiya əsərlərindən birini o, Mahmud Qəznəvinin 

oğlunun  şərəfinə “Məsud  Qanuni” adlandırır.  Mahmud 

Qəznəvi  və  onun  oğlu  Biruninin  bilik  xəzinəsindən  çox 

istifadə edirdilər. 

Bir  dəfə  türk  ölkəsinin  elçisi  Sultan  Mahmud  Qəznəvi-

nin  yanına  gəlib,  şimal  qütbünə  yaxın  bir  uzaq  ölkədə 

gördüklərini söylədi ki, orada Günəş həmişə üfüq üzərində 

durur, gecə isə heç yoxdur. Sultan buna inanmadı, çünki bu 

o  dövrün  etiqadının  əksinə  gedirdi  və  bu  barədə  əbu 

Reyhanın fikrini soruşdu. Biruni bu hadisəni o qədər aydın 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

63 

və inandırıcı tərzdə izah etdi ki, Sultan ona inandı və elçiyə 

çoxlu hədiyyələr verdi”.

1

 

Mahmud  Qəznəvi  Hindistanın  şimalına  yürüş  edir  və 

Birunini  də  özü  ilə  aparır.  Qısa  müddət  ərzində  alim 

sanskrit  dilini  mükəmməl  surətdə  öyrənərək,  Hindistan 

xalqlarının  elmi  nailiyyətləri  və  adətləri  ilə  tanış  olur. 

Biruni  sanskrit  dilini  o  qdər  səlis  öyrənir  ki,  həmin  dildə 

elmi  əsərlər  yazır,  ərəb  və  fars  dillərinə  və  əksinə,  həmin 

dillərdən sanskrit dilinə tərcümə edir. 

Biruni Hindistana gəlməmişdən əvvəl bu ölkədə riyaziy-

yat  və  astronomiya  elmləri  lazımi  qədər  inkişaf  etmişdi. 

Orada  triqonometriya  da  öyrənilmişdi.  1860-cı  ildə  ingilis 

dilinə “Surya-Siddxanta” adlı  astronomiyaya  dair  hind 

əsəri  tərcümə  edilir.  Bu  əsərin  tərtib  olunma  dövrü  bizim 

eranın  IV  əsrinə  təsadüf  edilir.  Başqa  bir “Siddxanta 

Çiromani” adlı  əsər  Baskar  Akaria  tərəfindən  XII  əsrdə 

yazılmışdır. 

Həmin  əsərlərin  dəqiq  tədqiqi  ilə  Renaud,  Albrext 

Veber,  Morits  Kantor  və  başqaları  məşğul  olmuşdular. 

Sonradan  məlum  olub  ki,  hindlilərin  riyaziyyatla  və 

astronomiya ilə bağlı olan bilikləri yunanlardan keçmişdir. 

                                                 

         

 

1

 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 

1980. səh.21-22  

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

64 

Alimin  Hindistanda  olduğu  dövr  elmi  cəhətdən  çox 

səmərəli  olur,  ona  görə  ki,  onun  tərəfindən  sanskrit  dilinə 

tərcümə  edilmiş  Ptolemeyin  “Almagest”  və  Evklidin 

 “Əsaslar”  kitabı  Hindistanda  elmin  inkişafında  əhəmiy-

yətli rol oynamışdır. 

 

         

 

             Əl-Biruni növbəti əsəri üzərində işləyir 

 

Biruninin  1030-cu  ildə  yazdığı  “Hindistan”  kitabı 

olduqca qiymətli bir əsərdir və həmin kitabın yarısı (səksən 

fəsildən  qırxı)  hindlilərin  astronomiya  biliklərinə  aiddir. 

“Hindistan”  kitabını  Biruni  belə  adlandırmışdı:  “Hindli-

lərə”  mənsub  olan  əql  tərəfindən  qəbul  və  rədd  edilən 

təlimlərin izahı olan kitab”. Alimin həmin əsəri haqqında 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

65 

məşhur  rus  şərqşünası  Bartold  yazmışdı  ki,  o  öz  qəlbində 

yeganədir  və  onun  bərabəri  qədim  və  orta  əsrlərin  elmi 

ədəbiyyatında yoxdur. 

Həmin  kitab  1887-ci  ildə  Londonda  ərəb  dilində  və 

növbəti ildə ingilis dilinə tərcümə edilmişdi. 

Biruninin  elmi  irsi  zəngin  və  rəngarəng  olduğundan, 

onun qələmindən çıxan qiymətli əsərlərinin kiçik siyahısını 

göstərmək maraqlı olar. 

 

1. Dağın  başından  görünən  üfüqün  enməsinin  müşahi-

dəsi əsasında yerin ölçülərinin təyin edilməsi. 

2. Astronomiya cihazları və onlardan istifadə etmək. 

3. Astrolyabiyanın hazırlanmasının müxtəlif yolları. 

4. Ulduz xəyallarının proeksiya olunması. 

5. Kometalar. 

6. Göy hadisələrinin tədqiqi məsələsinə dair. 

7. Günəş hərəkətinin yoxlanması səyi. 

8. Evklidin işləri barəsində qeydlər. 

9. Ptolomeyin astronomiyasına qeydlər. 

    10. Xorezminin astronomiyaya aid işləri haqqında. 

    11.Ərəblərin Yerin hərəkəti haqqında nəzəriyyəsinə dair. 

 

Biruni özünün elmi şücaəti sayəsində müsəlman ruhani-

ləri  tərəfindən  edilən  arasıkəsilməz  hücumlarına  baxmaya-

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

66 

raq, heliosentrik sistemin əsas müdafiəçiləridən biri olmuş-

dur.  Haqlı  olaraq  o,  geosentrik  sistemini  astronomiyanın 

əsası  hesab  edənlərin  və  bu  sistemin  çıxarılması  ilə 

astronomiyanın  məhv  olması  fikrini  yürüdənlərin  əleyhinə 

qarşı amansız mübarizə aparırdı. 

O,  deyirdi:  “Yerin  hərəkətsiz  durması  təlimi  astronomi-

yanın  əsaslarından  biridir,  bu  isə  hind  astronomlarının 

ehkamlarından biridir. Bu, astronomiyada böyük çətinliklər 

törədir”. 

Biruni  göstərir  ki,  Yerin  fırlanması  heç  də  astronomi-

yanın  əhəmiyyətini  azaltmır.  Doğrudan  da,  bu  qəbildən 

olan hər cür astronomiya hadisələri həmin müvəffəqiyyətlə 

bu nəzəriyyə əsasında izah oluna bilər. 

Adı çəkilən alimin elə elmi ixtiraları var ki, bir neçə əsr 

keçəndən sonra tanınmış alimlər həmin ixtiraları təkmilləş-

dirməyə səy göstərmişdilər. Lakin onun elə bir kəşfləri olub 

ki,  həmin  elmi  işlər  mütəxəssislər  tərəfindən  lazımi  qədər 

diqqət  yetirilməmişdir.  Müasir  dövrdə  Azərbaycanın 

görkəmli  alimi  professor  R.  Hüseynov  Biruni  haqqında 

deyir:  “Şərq  aləmində  Yerin  fırlanması  haqqında  XI  əsrdə 

məşhur  Orta  Asiya  alimi  Biruni  astronomiyanın  bir  çox 

sahələrində fəaliyyət göstərməklə yanaşı, onun astronomiya 

haqqında traktatları - “Qanunlar kitabı” - çıxıbdır, həmin 

qanunlarda  çox  qəribə  fikir  söylənilibdir;  Yerin  öz  oxu 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

67 

ətrafında  fırlanması  astronomiyanın  heç  bir  müddəalarına 

zidd deyil”.

1

 

Lakin hər iki məşhur alimdən əvvəl Şeyx Məhəmmədəli 

Babakuhi  Bakuvi  Kainatın  heliosentrik  quruluşu  haqqında 

fikri yürütməklə astronomiyada dönüş yaratmağa çalışmış-

dır.  Bu  fərziyyə  Nikolay  Kopernikin  bu  sahədə  kəşfindən 

500 il əvvəl yürüdülmüşdü. 

Bu fikri Şərqin  başqa bir məşhur alimi Nəsirəddin Tusi 

də söyləmişdir və həmin elmi fikrə alman məxəzlərində rast 

gəlmək  olardı.  Lakin  naməlum  səbəblərdən  həmin  elmi 

araşdırılma sona çatdırılmamışdı. 

Deməli,  Yerin  tərpənən  olduğunu  məşhur  Polşa  alimi 

Nikolay Kopernikdən (1473-1543) əvvəl Şərq astronomları 

söyləmişdilər.  Nikolay  Kopernikin  vəfat  etdiyi  ildə,  1543-

cü  ildə “Göy  sferalarının  dolanmaları  haqqında” əsəri 

çapdan  çıxmışdır.  Bu  əsərində  Kopernik  hər  şeydən  əvvəl 

özünün  heliosentrik  sistemini  şərh  etmişdi.  Bu  sistemə 

əsasən  dünaynın  mərkəzində  tərpənməz  Yer  deyil,  öz  oxu 

ətrafında fırlanan Günəş yerıləşir. Yer başqa planetlər kimi 

həm Günəşin ətrafında, həm də öz oxu ətrafında fırlanır. 

                                                 

       

1

 Azərbaycan Respublikası “Təhsil” Cəmiyyəti 2002 il 28 iyunda dahi 

Azərbaycan  alimi  Nəsirəddin  Tusinin  800  illik  yubileyinə  həsr  olunmuş 

“Nəsirəddin Tusinin elmi  xidmətləri  və  Nəsirəddin Tusi  yazıçı-tədqiqatçı 

Ramiz  Qasımov  yaradıcılığında”  mövzusunda  keçirilən  elmi-praktik 

konfransda professor Rəhim Hüseynovun məruzəsi. 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

68 

   Biruni “Astrolaybiyanın hazırlanmasının müxtəlif yol-