Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Cavahirnamə”
- “Zic Elxani”
- “Əxlaqi-Nasiri”
|
Marağada möhtəşəm rəsədxananın inşası
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə hər hansı bir dövlət başçısı Azərbaycanda rəsədxana tikdirmək fikrində deyildi. Lakin Tusinin şəxsi təşəbbüsünə əsasən, həmin dövrdə dünyada, zəmanəsinə uyğun olaraq ən böyük rəsədxanalardan biri tikilir. Hələ Bağdadda olarkən alim
125 elm ocağının tikdirilməsi razılığını hökmdardan icazə almışdır. Tusi Hülaku xanı əmin etmışdi ki, belə bir – elmi mərkəzin – yaradılması bir çox elmlərə xeyir verə bilər. Rəsədxananın tikintisi həddindən çox məsrəf tələb edirdi. Əvvəlcə bu işi həyata keçirmək məqsədəuyğun sayılmırdı. Həmin tikintinin xeyirli olduğunu Tusi elmi əsaslarla hökmdara izah etmişdi. Çox güman ki, alim Hülaku xana bunu çox sadə üsulla izah etmişdi. Göy guruldaması, şimşək çaxması, ildırım qopması, küləyin əsməsi, tufanın qopması, leysan yağışının yağması, sellərin daşması, quraqlığın yaranması, göy cisimlərinin hərəkəti və onların Yer ilə toqquşmasının mümkünlüyü hər bir hökmdar üçün maraqlı idi. Müharibə başlayanda hər hansı bir döyüş zamanı və hərbi yürüş zamanı bütün bu amilləri biləndə, qələbənin sürətlə əldə olunmasına böyük zəmin yaranar. Hökmdarın yanında böyük hörməti olan alim başqaları kimi yalnız öz mənafeyi haqqında fikirləşmirdi. O, çalışırdı ki, yanında olan mütəxəssislər də yüksək məvacib alsınlar. Tusi elm və iqtisadiyyatla bağlı olan kitabların yazılma- sında xüsusi fəallıq göstərirdi. Bağdaddan və “Əlamut”dan gətirilmiş saysız-hesabsız qiymətli daş-qaşlar Hülaku xanın Urmiya gölündəki Şahı adasında yerləşən xəzinədə saxlanılırdı. Həmin qiymətli daş-qaşların hesaba alınması-
126 nın böyük əhəmiyyəti vardı. Hökmdar öz işini yüngülləş- dirməkdən ötrü daş-qaşların xassələrini müəyyənləşdirən bir əsərin yazılmasını Tusiyə həvalə etmiş və o, qısa müddətə “Cavahirnamə”nin ilkin və qısa variantını yaz- mışdır. Əsərin bütöv variantı “Tranqusnameyi-İlxani” adı ilə məşhurdur. Azərbaycan incəsənəti tarixində xüsusi əhəmiyyəti olan “Cavahirnamə”də iqtisadi və müalicə əhəmiyyətli 23 mineral, 2 sümük və 3 ot növü də təsvir edilmişdir. Bağdad işğal ediləndə Hülaku xanın əlinə böyük qəni- mət keçmişdi. Fürsətdən istifadə edən Tusi rəsədxananın tikilməsində iştirak edən və həmin elm ocağının fəaliyyə- tində müsbət rol oynayan alimlərə həmişəlik maaş kəsil- məsinə də nail olur. Bu məvacib böyük alimin təşəbbüsü ilə vergilərdən yığılan vəsait hesabına ödənilirdi. Ümumiy- yətlə, Tusi nəinki özü və ya rəsədxanada çalışan işçilər üçün, hətta Azərbaycanda yaşayan bütün sənətkarların maddi rifahınin yaxşılaşmasına böyük səy göstərmişdi. Söz yox ki, Tusi Bağdadın tutulmasında hökmdara ağıllı məsləhətlər verdiyi üçün rəsədxananın tikilməsinə dair razılıq ala bilmişdi. Çünki o, yaxşı bilirdi ki, Bağdadın süqutu ilə Abbasilər sülaləsinin böyük bir sərvəti Hülaku xanın əlinə keçmişdi.
127 Alim hökmdarı inandırmışdı ki, rəsədxananın tikilməsi üçün ən əlverişli yer Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri Marağa şəhəridir. Şəhər hündürdə yerləşdiyindən buradan səma cisimlərini müşahidə etmək çox əlverişli idi. Hülaku xanın Tusiyə necə hörmət bəslədiyini A. A. Bakıxanov belə qeyd edir: “Hülaku xan bin Tuluy bin Çingiz xan, öz qardaşı Menqu Qaan zamanında İrana gəldi. Hicri 656-cı (1258) ildə xəlifə Müstəssim Billahı öldürərək Abbasilər dövlətini dağıtdı. Sonra özü ilə bərabər gətirdiyi 200 min türk ailəsini müxtəlif yerlərdə yerləşdirdi. İran səltənətini öz əlinə alıb möhkəmləndirdi... Hülaku xan çox əzəmətli olub bir çox məziyyətlərə malik idi. Elm və hikmət sahiblərinin ehtiramını saxlar, ümumun mənfəətinə aid müəssisə və binalar tikdirməyə son dərəcə səy edərdi. Paytaxtı Təbriz şəhərində ali bir imarət tikdirdi. Hülaku xana çox yaxın olan Xacə Nəsirəddin Mühəmməd Tusi, onun əmei ilə Marağada bir rəsədxna inşa etdirdi”. Tusi hələ Bağdadda olarkən bütün qiymətli kitabların Marağaya göndərilməsini tapşırmışdı. O, görkəmli və tanınmış alimlərin axtarılıb tapılması ilə ciddi məşğul olmuşdu. Marağa rəsədxanasının tikintisinə 1259-cu ildə şəhərin qərbindəki təpənin döşündə başlanır. Rəsədxana binaları- nın layihələşdirilməsində və astronomik cihazların
128 quraşdırılmasında şəxsən Tusinin özü iştirak etmişdi. Bu tikintiyə bir neçə bacarıqlı arxitektor Marağaya dəvət olunur. Bu işdə alim, Dəməşqdən çağırtdırdığı Müəyyidəd- din Ordiyə möhkəm bel bağlayırdı. Tusi görkəmli astronom və konstruktor M. Ordi ilə birlikdə rəsədxanada beş yeni, bir o qədrə də köhnə konstruksiyalı astronomik cihaz quraşdırırlar. Yeni cihazları alimlərin özləri işləyib hazırlayırlar. Bundan əlavə Marağa rəsədxanasında bir sıra astronomik məsəllərin həlli üçün zəruri sayılan, həmçinin tədris məqsədi ilə istifadə olunan Yer və Göy qlobusları da hazırlanmışdı. Mən rəsədxananın arxitekturasına toxunmaq istəyirəm. Oranın tikinti layihələri Tusinin rəhbərliyi və iştirakı ilə memar Fəxrəddin Əhməd ibn Osman əl-Əmin əl-Maraği tərəfindən hazırlanmışdı. Tikinti gedən zaman şəxsən Hülakü xanın özü 1262-1263-cü illərdə Marağaya gəlmişdi. Orada 16 əsas və köməkçi bina tikilmişdi. Binaların birinci əsas qismində astronomik müşahidələr aparmaq üçün lazım olan cihazlar quraşdırılmışdır. İkinci köməkçi binalarda mədrəsə, kitabxana, emalatxana, alimlər üçün iş otaqları yerləşirdi. Rəsədxananın hasara alınmış sahəsində məscid tikilmişdi. Onlardan yeddisi dairəvi formada idi. Tikililərin orta- sında isə rəsədxananın əsas qülləsi ucalırdı. Dairəvi şəkildə
129 olan qüllənin daxildən eni 22 metrə bərabər idi. Elə astronomların və riyaziyyatçıların da əsas iş otaqları həmin qüllədə yerləşirdi. Tusi, Ordi, Fao Mun-Çi, Qütbəddin Şirazi bütün günlərini, qüllədən göydəki ulduzların və başqa Göy cisimlərin müşahidə etməklə, orada keçirirdilər. 1965-1966-cı illərdə İran alimləri dağıdılmış rəsədxana- nın yerində qazıntı işləri aparmışdılar. Onlar bu haqda böyük hesabat hazırlayaraq, rəsədxana kompleksinin və onun ətrafında olan bütün coğrafi obyeklərin sxemini tərtib etmişdilər. Qazıntılar zamanı eyni zamanda beş sferik bina aşkar edilmişdir. Bu tikili həmin dövr üçün ən möhtəşəm elm ocaqların- dan biri sayılırdı. XIII əsrin ortasına kimi Şərqin heç bir bölgəsində o irilikdə rəsədxana tikilməmişdi. Xaricdən gələn nümayəndələr xüsusən də, Çindən və Orta Asiyadan gələn monqol nümayəndələri, rəsədxananın möhtəşəm tikintisinə baxanda heyrətlənir və öz vətənlərinə, Tusi və onun həmkarları barəsində yaranan xoş təəssüratlarla yollanırdılar. Təpənin üstündə uzunluğu 350 metr, eni 150 metr olan bir sahədə, rəsədxananın cihazları yerləşdirilmişdir. Əsas binalarda Göy cisimlərini müşahidə etmək üçün lazım olan cihazlar quraşdırılmışdı. Köməkçi binalarda mədrəsə,
130
Akademik M.S. Bulatovın (1907-2004) Marağa rəsədxanasının hazırladığı maket
131 kitabxana, cihazqayırma, metaltökmə və başqa emalat- xanalar, alimlər üçün iş otaqları yerləşirdi. Rəsədxananın sahəsində məscid də tikilmişdi. Tusinin layihəsinə əsasən, Marağa rəsədxanası nəinki Azərbaycanda yaşayan elm adamları üçün, hətta dünyanın hər bir bölgəsində yaşayan aqil insanların yaşayıb-yaratmasına böyük zəmin yaratmalı idi. O, əvvəlcədən Hülaku xana bildirmişdi ki, rəsədxana hazır olub istismara veriləndən sonra Marağanın qapıları, Azərbaycanın hüdudlarından kənarda yaşayan hər bir əcnəbi adamın üzünə açılmalıdır. Arada gedən müharibələrə və iğtişaşlara baxmayaraq astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya elmləri dünya- nın hər bir ölkəsində inkişaf etdirilib yüksək zirvəyə qaldırılmalıydı. Alimin fikrincə, iri bir səltənəti idarə edən hər bir hökmdara müharibələrdən çox, aqil insanların yetişdirilməsi və həmin alimlərin vasitəsilə elmin hər hansı bir sahəsinin inkişaf etdirilməsi lazım idi. Tarixi qaynaqlara əsaslanaraq artıq məlum olub ki, Marağa rəsədxanasından əvvəl Azərbaycanda daha başqa bir rəsədxana olmuşdur. Tarixi sənədlərə istinadən profes- sor E. Mehrəliyev yazır: “O, (yəni, Kafiəddin Ömər Osman oğlu Şirvani – R. D.) Şamaxının yuxarı hissələrində observatoriya da yaratdı. Oraya Əbdülkərim Şirvanini və Fələki Şirvanini, onların tanışlığı ilə başqa bir yerlərin də
132 astronomlarından cəlb etdi. O, elmdə geosentrik sistemin tərəfdarı idi. 46 0 16 / coğrafi uzunluqda və 37 0 23
/ enlikdə yerləşən Marağa şəhəri və onun ətrafı təbii gözəlliyinə görə, Azərbaycanın dilbər guşələri sırasına daxildir. Oranı əcnəbi adamlar daha yaxşı qiymətləndirirdilər. Onlardan biri də məşhur səyyah V. Şipçinski idi. O, Marağa şəhəri barəsində yazırdı: “Şəhəri qərq edən Marağa bağlarına bir neçə kilometr qalana qədər artıq hava çiçəklənmiş yabanı zeytun ağaclarının ətri ilə dolmuşdu. Marağa – Ürmiya gölünün şərq sahilindən düz xətlə təqribən 35 kilometr uzaqdı və okean səthindən 1613 metr yüksəklikdə yerləşmişdir. Bu çox qədim şəhərdir: o hələ 1029-cu ildə səlcuqların hücumuna məruz qalmış və onların tərəfindən bərbad edilmişdi. Biz orada olanda (1916-cı il nəzərdə tutulur) o, çiçəklənmiş bir mərkəz və əhalisinin miqdarı 15 min nəfər idi. Şəhər Səfiçayın üzərində saılnmışdır və onun suyu şəhərdən yuxarıda arxlara elə bölünmüşdür ki, gözəl bağlarını, üzümlük və tarlaları suvarılsın. Bahar selləri zamanı Marağanın küçələrini su ovduqda iki metr dərinlikdə yaxşıca bişmiş saxsı su boruları görünür ki, vaxtı ilə bunlardan su keçirmiş. İndi bu qədim su kəməri sökülmüşdür...”
133 Şəhərin istehkamları və şəhər divarları Harun ər-Rəşidin vaxtında tikilmişdi. Yaqut əl-Həməvi yazırdı ki, “Marağa Azərbaycanın ən böyük və məşhur şəhəridi. Burada çoxlu qədim abidələr, mədrəsə, tikintilər vardır... Bu yerlərdə yaşayan azərbaycanlılar xoşxasiyyət, qırmızı yanaq, sima- ları ağ, xoş münasibətlidirlər”. Marağa şəhəri ilə bağlı Həmdullah Qəzvini yazmışdı: “Bu böyük şəhərdir, əvvəllər Azərbaycanın paytaxtı olub, şimaldan Səhəd dağı ilə başlayır... Şəhərin türk əhalisi ağsifətlidir. Şəhərdə toxunan tumac və xalçalar məşhur idi. Burada mərmər də istehsal olunurdu”. Marağanın ətrafında Daşkəsən adlanan yerdə mərmər yataqları vardır və rəsədxana tikiləndə həmin karxanalar- dan gətirilən mərmərdən istifadə olunmuşdur. Şəhəri əhatə edən dağların cənub və şərq ətəklərində külli miqdarda narzan tipli mineral su bulaqları vardır. Marağanın ətrafında yerləşən Rezayya gölünün sayəsinə şəhərin havası olduqca saf və şəffafdır. Məhz buna görə də Marağa şəhəri astronomiya müşahidələri üçün çox əlverişlidir. Nəsirəddin Tusi rəsədxananın bünövrəsini qoymaqdan ötrü Azər- baycanın bir çox bölgələrini qarış-qarış gəzmiş, öz seçimini Marağanın üzərində dayandırmışdı. Rəsədxana binalarının tikintisi gedən müddətdə başqa şəhərlərdən, ölkələrdən alimlər, sənətkarlar dəvət olunur-
134 du. Burada qızğın iş gedirdi. Yerli tələbələrlə yanaşı, başqa ölkələrdən gəlmiş tələbələr də burada təhsil alırdı. Həyatı- nın demək olar ki, bütün hissəsini elmə qurban verən Tusi çalışırdı ki, vaxtı ilə necə Afina, Roma, İsgəndəriyyə dünyanın mədəniyyət, incəsənət və elmi-tədris mərkəzləri sayılırdı, özünün yaşadığı və ondan sonrakı dövrdə Marağa da həmin funksiyanı yerinə yetirsin. Bunun üçün Azərbay- canın paytaxtında hərtərəfli böyük imkanlar vardı: birinci- si, Azərbaycan qüdrətli ölkəyə çevrilmək üzrə idi: ikincisi, isə onun taxt-tacında əyləşən hökmdarlar zəmanəsinin əzəmətli hakimləri sayılırdılar. Belə bir ölkəni işğal etməyə heç bir hökmdar cürət etməzdi. Bir sözlə, Azərbaycanda elmin bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün böyük perspektivlər vardı. Tikinti ilə bağlı çox az sayda sənədlər gəlib bizim günə çatıbdır. Lakin Tusi bu məsələyə müəyyən mənada “Zic
alim Marağadakı elm və tədqiqat ocağını həmin dövrə qədər dünyada məşhur olmuş və fəaliyyət göstərmiş başqa rəsədxanalarla müqayisə edərək, onların arasındakı fərqləri sadalamışdı. O, yazmışdı: “Rəsədxana 30 ildən az müddə- tə, yəni yeddi ulduz dövrü ərzində tikilə bilməz. 30 ildən artıq vaxt lazımdır ki, bu iş təkmilləşdirilsin. Rəsədxananın
135 əsasını qoyan padşahımız buyurdu ki, 12 ilə qurtarsın. Biz ona dedik ki, ruzigar vəfa versə başa çatdırarıq... Bizdən əvvəl tikilmiş rəsədlərdən ən mötəbəri Əbərxəs rəsədxanası olmuşdur və onun tikilməsindən bizim dövrümüzədək 1400 ildən artıq dövr keçmişdir. Əbərxəs rəsədxanasından sonra Ptolemey rəsədxanası, o dövrdən sonra Bağdadda Xəlifə Məmunun dövründə müsəlman rəsədxanası tikilmişdir. Həmin rəsədxananın tikilməsi ilə Marağa rəsədxanasının tikilməsinin başlanması arasında 430 il fasilə var. Sonra o dövrə qədər Şam ətrafında Bəttani rəsədxanası, Misirdə Hakimi rəsədxanası, Bağdadda İbn Ənəm rəsəd- xanası tikilməyə başalmış, lakin heç biri başa çatdırılma- mışdı. Bizim rəsədxanaya müvafiq olanı Hakimi və İbn Ənəm rəsədxanalarıdır. Hər iki rəsədxananı bizim rəsəd- xananın tarixindən 250 illik bir dövr ayırır. Bütün keçmiş rəsədxanaların hamısına nəzər saldıq, məlum olan şeyləri tikib düzəltdik. Ömür vəfa etsə dünya padşahının dövlətinin köməyi ilə bundan sonra da bizə nə məlum olsa, qurub yaradacayıq. Ömür vəfa etməzsə, bu təqvimdə yazdıqları- mız bu elm əhlinin uzun ömürlərinə fayda versin və bizim böyük padşahımızın adları bu dünyada yaşasın”. Rəsədxana 12 ilə tikilərək 1271-ci ildə istifadəyə verildi.
136 Marağa rəsədxanasının binalarının daxili divarlarına çəkilmiş təsviri sənət nümunələri olduqca diqqəti cəlb edir. bu divarlarda planetlərin şəkilləri, Ayın və onun 12 bürcünün mövqeyinin maketləri, Yer kürəsinin şəkil və təsvirləri, gecə və gündüzün uzunluğu, adaların müxtəlif mövqeləri və coğrafi ərazisi, dənizlərin ölçüləri təsvir edil- mişdi. Bir sıra əsərlərdə astronomlar iş fəaliyyəti zamanı, cihazların fonunda təsvir edilmişdir. 1
Marağada olan hər bir alim üçün işləməyə böyük zəmin yaradıldı. Rəsədxanada çoxlu cihazlar vardı. Tusi rəsəd- xananın banisi kimi orada işlədilən cihazların, başqa ölkə- lərdə də istifadə edilməsinə şərait yaradırdı. Azərbaycan taxt-tacında əyləşən Abaqa xan rəsədxanada görülən bütün işlərdən razı idi və hərtərəfli orada çalışan sıravi əmək- daşlara və mütəxəssislərə hərtərəfli yardım əlini uzadırdı. Hökmdarın bu iltifatında və xeyirxahlığından demək olar ki, hamı razı idi. “İlxanilər” dövlətinin başında olan həm Hülaku xan, həm də Abaqa xan şübhəsiz ki, Tusinin öyüd-nəsihət dərsliyini xatırladan “Əxlaqi-Nasiri” əsəri ilə yaxından tanış idilər. Ona görə də alimin məsləhəti və nəsihətləri onlar tərəfindən şəksiz qəbul edilirdi. Çox güman ki, həmin
1 B. Rzayev. Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) “ADPU nəşriyyatı”, Bakı, 2014. səh. 69-70
137 əsərin 3-cü məqaləsinin dördüncü məqaləsindəki maddələr onların şüuruna çevirilmişdir. Tusi dövlət başçısı olmaq istəyənlər üçün bu şərtlərin bilməsini nəmli sayırdı: birincisi atalıq, ikincisi alicənablıq, üçüncüsü mətinlik, dördüncüsü əzmkarlıq, beşincisi səbrlilik, altıncısı maddi imkanlılıq, yeddincisi əməli salehlik. Ağır vaxtlarda alim bu şərtləri daima hökmdarların yadına salırdı. Tusi rəsədxanada aparılan hərtərəfli elmi işlərin mahiyyətinə görə orta əsr akademiyası yaratmağa müvəf- fəq olmuşdur. Monqolların adı Avropa ölkələrində vahimə yaratmasaydı, çox güman ki, xristian dövlətlərində yaşa- yan, elmə böyük həvəs göstərən tələbələr və humanistlər təhsil almaq üçün elə Azərbaycana gələ bilərdilər. Onda Marağa rəsədxanasının səsi-sorağı nəinki Yaxın Şərqdən, hətta Avropa ölkələrdən də gələrdi. Alimin bu sahədə çəkdiyi zəhmətinin qiyməti misilsiz idi. Rəsədxananın Marağada tikilməsi heç də təsadüf deyil- di. bu şəhərin Azərbaycanın “ipək yolu” ağzında, ticarət yollarının kəsişdiyi, bir çox ölkələrin strateji cəhətdən maraq dairəsini əhatə etdiyi bir yerdə yerləşdiyindən Tusi hali idi. Müvəqqəti olaraq bu ölkə “İlxanilər” dövlətinin tərkibindəydi və 100-150 il sonra həmin ölkənin başqa dövlətlər tərəfindən zəiflədilməsini alim uzaqgörən bir siyasətçi kimi əvvəlcədən görürdü. Məhz buna görə də o,
138 rəsədxananın tikintisini, “İlxanilər” dövlətinin tərkibində olan Təbriz, İsfahan, Bağdad kimi iri şəhərlərdə deyil, yalnız həmin şəhərlərdən xeyli təcrid olunmuş Marağada saldırmışdı. Alim çox yaxşı bilirdi ki, Marağa müvəqqəti olaraq Azərbaycanın paytaxtıdır və gələcəkdə baş verəcək qanlı, viranedici savaşlar zamanı həmin şəhər, strateji əhəmiyyət kəsb edən başqa şəhərlərə nisbətən böyük dağıntılardan yaxa qurtara bilər və bununla da bəşəriyyət üçün salınmış həmin elm ocağı gələcək nəsillərə miras qalacaq. Çünki Marağanın özündə nə iri istehkamlar, nə qəsrlər, nə də ki, iri qalalar vardı. Həqiqətən də elə onun sağlığında Azər- baycanın paytaxtı Marağadan, ölkənin qədim şəhərlərindən biri sayılan Təbrizə köçürülür.
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|