Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Sülalələr tarixi”
- “Marağa rəsədxanasının astronomik alətləri haqqında risalə”
- Marağada düzəldilən Göy qlobusu (1279). Drezden muzeyi
- “Yuan sülaləsinin tarixi”
- Corc Vaşinqton
- “Zic Elxani”
- “Hesabın açarı”, “Çevrənin mühiti haqqında”, “Vətər və sinus
- “Zic Uluqbəy”, yaxud “Zic Gürgani”
- Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (1394-1449)
|
dürləri) adlı ensiklopediya mahiyyətli bir kitab da tamam- lamışdır.
153 Marağa rəsədxanasında çalışan alimlərdən biri də xristianlığı qəbul etmiş və yəhudi millətinə mənsub olan Yuhanna Qriqori Əbül Fərəc Bar Ebrey (1226-1286) Anadolu yarımadasının şərq hissəsində anadan olmuşdur. Melatiyada yepiskop, sonradan isə Hələbdə baş kilsə xadimi olmuş Əbül Fərəc XIII əsrin 60-cı illərində Marağaya gəlir və burada Nəsirəddinin rəhbərliyi altında çalışır. O, Suriya dilində astronomiya və coğrafiya elminin əsasları haqqında qısaca məlumatlar verilmiş qiymətli əsər yaratmışdı. Əbül Fərəci orta əsrlərdə Avropada çox məşhur edən “Sülalələr tarixi”, yaxud “Dövlətlərin müxtəsər tarixi” adlı ərəb dilində yazdığı kitabdır. Bu əsər Marağa rəsədxanasında çalışan və yaşayan çox millətli kollektivin həyat tərzini geniş şəkildə əks etdirmişdir. Marağa rəsədxanasının baş mühəndisi və qurucusu tanınmış alim Müəyyidəddin Ordidir. Ordi haqqında bio- qrafik məlumatlar, demək olar ki, yoxdur. Tarixdə sənəd kimi yalnız onun ərəb dilində qələmə aldığı “Marağa
nin iki əlyazma nüsxəsi qalmışdır. Bunlardan biri Parisin, digəri isə Tehranın milli kitabxanalarında saxlanılır. Birin- ci nüsxə XIX əsrin əvvəllərində Parisdəki xüsusi şərq dilləri məktəbinin müəllimi A. Jurden tərəfindən tapılıb fransız dilində tərcümə olunur. Kitab Parisdə ilk dəfə -
154 1809 və 1810-cu illərdə nəşr olunur. 1811-ci ildə alman dilinə tərcümə edilir. Bu əsərdə Tusinin rəhbərliyi altında Ordinin hazırladığı on mürəkkəb astronomik cihazın təsviri də var. Ordinin traktatında verilən məlumatların təhlili bir çox tədqiqatçıları belə bir fikrə gətirmişdir ki, Marağa rəsədxanasındakı alətlər təkmilliyi ilə o dövrün bütün rəsədxanalarındakı alətlərdən seçilirmiş. Bu da məlumdur ki, Ordinin öz ixtirası olan bəzi alətlər sonradan dünyanın bir çox rəsədxanalarında istifadə olunub. Ondan sonrakı dövrdə isə hazırlanan astronomik cihazların əksəriyyəti, Ordinin ixtira etdiyi cihazlara əsasən təkmilləşdirlmişdir. Mühəmməd ben Müəyyidəddin Ordi rəsədxanada astro- nomik cihazların quruluşu ilə məşğul olaraq, dünyada ən qədim ulduz qlobusu (1279) düzəltmişdi. Həmin qlobusun üzərində ulduzların vəziyyəti çox böyük dəqiqliklə düzəldilmişdi. XVI əsrdə Almaniyanın Drezden şəhərində bir dövlətli şəxs “Rəsm Qalereyası” adlı bir muzey yaradır və bürünc- dən, gümüşdən və qızıldan hazırlanmış həmin qlobus bu muzeydə saxlanılır. Sədrəddin Əli Tusi atasının vəfatından sonra uzun müddət rəsədxanaya rəhbərlik etmişdir. Onun qardaşı
155 Əsiləddin, Parisdə milli kitabxanada saxlanılan “Zic Elxani” əsərinin bir əlyazma nüsxəsinin müəllifidir.
Marağada düzəldilən Göy qlobusu (1279). Drezden muzeyi
Marağa rəsədxanasında çalışan Məhiəddin Məğribi İspaniya ərəblərindən idi. O, hələ rəsədxana tikilməmişdən əvvəl Hələbə gəlmiş, orada astronomiya ilə məşğul
156 olmuşdu. Hülaku xanın qoşunları Hələbə daxil olduqda heç cür xilas yolu tapmayan Məhiəddin qışqırır ki, o, astronomdur. Nəsirəddinin, harada astronomlara təsadüf olunsa, onları Marağaya göndərmək xahişini bilən Hülaku xan Məhiəddini xilas edib oraya göndərir. Məşhur alimlər Fao Mun-Çi Çindən, İsa Monqolustan- dan, Fəxrəddin İxlati isə Tiflisdən idi. Marağa rəsədxanasında çalışan alimlərin milliyəti din etibarilə müxtəlif idi. Müsəlmanlarla yanaşı xristianlar, nəsranilər, buddistlər və başqa din nümayəndələri də olmuş və onlara orada böyük hörmətlə yanaşılırdı. Bu tədqiqatdan məlum olur ki, orada azərbaycanlılarla yanaşı farslar, ərəblər, yəhudilər, özbəklər, çinlilər, türklər, monqollar və başqaları da çalışmışlar. Buradan aydın olur ki, Marağa rəsədxanası tam mənası ilə beynəlmiləl tərkibli mədəniyyət ocağı, yaşayış məntəqəsi olmuş və orada alimlər arasında əsl emansipasiya yaranmışdı. Bu isə rəsədxananın ən mütərəqqi cəhətlərindən biri idi. XIII əsrin 80-ci illərində Xanbalıq (Pekin) şəhərində, Qo Şu-çinq adlı bir astronom rəsədxana qurur. Çin dilində yazılmış “Yuan sülaləsinin tarixi” adlı əsərindəki mənbə- dən və Azərbaycan tarixçisi Rəşidəddinin göstərdiklərin- dən aydın olmuşdur ki, hələ Xubilay xandan əvvəl Menqu xan Hülaku xandan xahiş etmişdi ki, həşşaşilərin qalaları
157 alınanda və Nəsirəddin azad olduqdan sonra rəsədxana tikmək üçün onu Çinə göndərsin. Lakin alim Azərbaycan- da rəsədxana tikmək istədiyi üçün o, Çinə getmir. Bununla belə Pekində rəsədxananın tikintisinə başlamaqdan ötrü Fao Mun-Çi adlı bir astronom Nəsirəddinin yanına göndərilir. Marağa rəsədxanasında xeyli təcrübə topladıqdan sonra 1265-ci ildə Fao Mun-Çi Cəmaləddin adlı bir astronom ilə Çinə yola düşür və iki ildən sonra Pekin şəhərinə çatırlar. Elmə və mədəniyyətə diqqətlə nəzər yetirən Xubilay xan nəhəng “Yuan” imperiyasının hökmdarı idi və ümid edirdi ki, azərbaycanlıların köməyi ilə çin ustaları Marağa rəsəd- xanansına oxşar tikinti kompleksini Pekin şəhərində inşa edə biləcəklər. Pekin rəsədxanası istismara veriləndən sonra, Göy cisimlərinin müşahidəsi bilavasitə Marağa rəsədxanasından gətirilən astronomik cihazlarla (Fırlanan kvadrant və Armilyar cihaz) aparılırdı. Ümumiyyətlə, Tusinin başçılığı altında ixtira edilmiş astronomik cihazlar, öz dövrünə görə ən azı 200 illik bir dövr ərzində, rəsədxanalarda işlədilən astronomik cihazların ən dəqiqi sayılırdı. Həmin cihazlar dövrümüzə qədər Çində (Pekin rəsədxanasında) salamat qalmışdır. İş ondadır ki, Marağa rəsədxanası fəaliyyət göstərənə qədər, astronomik müşahidələr aparmaq üçün artıq dünya- da bir neçə rəsədxana və elm ocağı məlum idi. Şirvanda
158
din Şirvaninin düzəltdiyi “Fəridəddin-cədvəlləri” məşhur idi. Orta Asiyadakı “Məmuun akademiyası”, Misirdəki İsgəndəriyyə, İraqdakı Bağdad, İrandakı Rey və İsfahan rəsədxanaları astronomiya elminə lazımi səviyyədə xidmət etmişdilər. Sonrakı tarixi proseslər nəticəsində həmin elm ocaqları öz fəaliyyətlərini dayandırmalı olmuşdular. Mən bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Deməli, Marağa rəsədxanasında elmi təcrübələr və müşahidələr aparmaq- dan ötrü 10 dənə cihaz və alətlərdən istifadə olunmuşdur. Maraqlı cəhət odur ki, həmin cihaz və alətlərin beşi XIII əsrin ortasına qədər məlum idi, lakin o biri beş dənə isə Tusinin başçılığı altında elə Marağa rəsədxanasının özündə ixtira olunmuşdu. Sonrakı dövrdə Çindəki Pekin, Səmər- qənddəki Uluqbəy, Danimarkadakı Tixo Brage və Hindis- tandakı Caypur rəsədxanaları istismara verilərkən, bilavasitə Marağa rəsədxanasında ixtira edilmiş cihaz və alətərindən istifadə edilmiş və onların təkmilləşdirilməsi üzrə böyük işlər aparılmışdır. Həmin rəsədxanalar barəsin- də müəyyən anlayış olsun deyə, bir neçə məlumatı açıqla- maq məcburiyyətindəyəm.
159
“Zic Elxani” əsərindən başqa astronomik kataloqlarda istifadə olunması Tusinin tikdirdiyi rəsədxana quruluşuna, həcminə və orada görülən elmi araşdırmalara görə Şərqin bütün məşhur rəsədxanalarını geridə qoymuşdur. Orada bir növ bütün dünya üçün astronomiya, coğrafiya və riyaziyyat elmləri üzrə kadrlar yetişdirilməsinin institutu, akademiyası sayılırdı. Bir neçə məsələnin həll edilməsi üçün, bir çox əsas astronomiya kəmiyyətlərinin təyin olunması üçün vahid proqramlı, intensiv müşahidə aparan, nisbətən daha yüksək dəqiqliyə malik olan astronomik tədqiqat obyetktinin tikilməsi vacib idi. Bu, əsas sabitlərdən biri illik presessiyanın miqdarı idi. Məlum olduğu üçün Ayın və Yerin cazibəsinin Yerin ekvatorial hissəsinə olan təsiri nəticəsində Yer kürəsinin fırlanma oxu çox kiçik miqdarda olsa da, öz istiqamətini dəyişir. Ayın və Günəşin cazibəsindən başqa planetlərin cazibəsi nəticəsində ulduzların koordinatlarında müəyyən
160 dəyişikliklər əmələ gəlir. Bundan başqa Ay və Günəş tutul- malarını əvvəlcədən xəbər verməkdən ötrü Ay və Günəşin hərəkət cədvəllərini tərtib etmək üçün onların hərəkətləri- nin və tutulmalarının ünsürlərini bilmək lazım idi. Onun rəhbərliyi ilə elmin müxtəlif sahələrinə aid bir sıra qiymətli əsərlər yaradılmışdır. “Zic İlxani” əsərində planetlərin geosentrik orbitinin əsas elementləri verilmiş, onların sutkalıq orta hərəkəti öz dövrünə və hətta bir neçə əsr astronomik müşahidələrinə nisbətən dəqiq təyin edilmişdi. “Zic İlxani” bir neçə əsrdə astronomiya elminə dair yaradılan unikal əsər sayılırdı. Təəssüflər olsun ki, həmin əsər vaxtında tərcümə olunaraq dünya ictimaiyyətinə çatdırılmamışdı. Lakin kitab ilə maraqlanan bəzi alimlər tərcüməçilərin vasitəsilə həmin elmi iş ilə tanış olurdular. Tusi “Zic İlxani” əsərinin müqəddiməsində yazır: “Bizə qədər, Hipparxın müşahidələri ən məhsuldar iş sayılır, həmin tarixdən bizim apardığımız müşahidələrə qədər 1400 və bir neçə il keçibdir. Hipparxdan 285 il sonra Ptolemeyin müşahidələri gəlir. Daha sonra həmin müşahidələr Xəlifə Məmunun dövründə Bağdadda baş verir və həmin vaxtdan bizim günlərə qədər 430 ildən bir az çox vaxt keçmişdir. Bütün bunlardan ən çox bizim müşahidələrə oxşar işlər Hakaminin və İbn Əl Əalamənin 250 il bundan əvvəl apardıqları müşahidələrdi”.
161 Elmə, mədəniyyətə və incəsənətə böyük üstünlük verən Teymur-Ləngin nəvəsi Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (22- III/1394 – 27X/1449) Səmərqəndin hökmdarı olandan Səmərqənddə möhtəşəm bir astronomik rəsədxana tikdirir. Orada astronomiya və riyaziyyat elmlərini inkişaf etdirmək üçün Uluqbəy səltənətində yaşayan, zəmanəsinin ən məşhur alimlərini – Qiyasəddin Kaşini, Qazızadə Rumini və Əli Quşçunu başçılıq etdiyi rəsədxanaya dəvət edir. Qiyasəddin Kaşi “Zic Elxani”nin mükəmməl forması əsasında “Zic Xaqan” adlı bir astronomik kataloqunu işləyib hazırlayır.
Əli Quşçu (1402 –1474)
162 Marağa rəsədxanasının astronomik cihazlarını dərindən öyrənmiş Qiyasəddin astronomik cihazlar haqqında bir risalə (traktat) və riyaziyyatın inkişafında mühüm rol oynayan “Hesabın açarı”, “Çevrənin mühiti haqqında”,
Qazızadə Rumi Uluqbəyin müəllimi olmuş, Qiyasəddin vəfat edəndən sonra elmi kollektivin rəhbəri vəzifəsinə keçmişdi. Əli Quşçu isə Qazızadə Ruminin vəfatından sonra demək olar ki, bütün elmi işləri başa çatdırmış və Uluqbəy rəsədxanasının əsas elmi işlərini özündə əks elətdirən “Zic Uluqbəy”, yaxud “Zic Gürgani” kataloqla- rını tərtib etmişdi. Az bir vaxtda fəaliyyət göstərmiş Uluqbəy rəsədxanası elm dünyasında iki şeylə məşhurlaşmışdı: biri radiusu 40,04 metr olan Divar sektantı, o biri isə “Zic Uluqbəy” adlı astronomik kataloqdur. Divar sektantı Marağa rəsəd- xanasında olduğu kimi dairənin dörddə bir hissəsindən ibarətdir. Bunun üzərində 0 0 -dən 90
0 -yə kimi bölgülü şkala vardır. Bu cihazın yarısı yerin altında, qalan hissəsi isə yerin səthindədir. Divar sektantının yuxarı yarısı üçün xüsusi bina tikilmışdir. Bu, 21 metr yüksəliyində üçmərtəbəli bina idi və cihazın özü meridian müstəvisində yerləşdirilmişdir.
163 Həmin binanın yuxarı hissəsində Günəşi və planetləri müşahidə etmək üçün bir qübbə var idi.
Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (1394-1449)
Uluqbəy rəsədxanasını məşhurlaşdıran “Zic Uluqbəy” əsərinə gəlincə, XX əsr özbək astronomlarından biri Cəlalov bu kataloq ilə “Zic Elxani”ni müqayisə etmiş və belə qərara gəlmişdir ki, bunlarda oxşar yerlər çoxdur. “Zic
Bunun fərqi isə bundan ibarətdir: Uluqbəy rəsədxanasın- dakı müşahidələr zamanı 1018 ulduzun koordinatları veril-
164 mişdir. Amerika astronomu E. B. Knobelin həmin ulduzla- rın koordinatlarının tədqiqatı nətisində məlum olmuşdur ki, bu ulduzlardan 900-un uzunluq koordinatı və 878 ulduzun isə enlik koordinatları tamamilə yenidən Uluqbəy rəsəd- xanasında tərtib edilmişdi. Əlbəttə, astronomiya elmində bu yüksək nəticə sayılırdı. Bundan sonra bu məsələyə dair E. B. Knobel yazır: “Özünün xüsusi müşahidələrinin əsasında tərtib olunmuş ulduz kataloqu çox nadir bir əhəmiyyətə malikdir”. Uluqbəy rəsədxanasının tədqiqi ilə məşğul olmuş məş- hur fransız riyaziyyatçısı və astronomu Pyer Laplas əsl reallıqdan uzaq olaraq bu haqda belə yazmışdı: “Öz məmləkətinin paytaxtında, Səmərqənddə o, (yəni, Uluqbəy – R. D.), ulduz kataloqu və astronomik cədvəllər tərtib etmişdi ki, bunlar Tixo Brageyə qədər onların hamısından yaxşı idi”.
astronomiyanın inkişafında, xüsusən astronomik müşahidə- lərin aparılmasında, fəza cisimlərinin qeyri-adi hərəkətin- dən, ulduzların xüsusi hərəkətini, onların quruluşunu öyrənmək işində ətraflı və lazımlı bir əsər sayılırdı. Lakin bildirməliyəm ki, Marağa rəsədxanası XIII əsrin ikinci yarısından, Uluqbəy rəsədxanası işə XV əsrin birinci yarısından fəaliyət göstərməyə başlamışdır. Həmin rəsəd-
165 xanaların fəaliyyət göstərmələrində, böyük bir müddət fərqi, yəni, ən azı 150 il fərq var idi. Elmi ocaqlarda həmin il fərqli elmi nəticələrin əldə olunması üçün həddindən artıq böyük müddət sayılır. Marağa rəsədxanasında aparılan elmi təcrübələr, astronomik müşahidələr və əldə olunan elmi nailiyyətlər miqyasına görə, Tixo Brage rəsədxanasına qədər, tikilən bütün rəsədxanalarda əldə olunan elmi nailiyyətlərdən çox üstün idi. Etiraf etməliyik ki, Səmər- qənd astronomları bir çox fəaliyyətlərində Marağa rəsəd- xanasındakı işlərin nəticələrindən istifadə etmişdilər. Azər- baycanın tanınmış alimləri H. Məmmədbəyli, Z. Xəlilov, Fərəcov bu faktı qətiyyətlə təsdiqləmişdilər. İllik pressesiyaların qiymətini göstərməklə, bir çox şeylər aydınlaşar:
Ptolemey – 36 // ,0
Əlbəttani – 54 // ,4 Əl-Sufi – 55 // ,0 Nəsirəddin – 51 // ,4 Uluqbəy – 51 // ,4 Professor H. Məmmədbəyli bu barədə yazır: “Marağa rəsədxanasında 256 şəhərin coğrafi koordinatları cədvəli tərtib olunmuşdu və bu cədvəl “Zic Elxani”yə daxil edil-
166 mişdir. Belə bir cədvəl “Zic Uluqbəy”də də vardır. Aparılan tədqiqat nəticəsində aşkar edilmişdir ki, bu cədvəl “Zic Elxani”dən mexaniki sürətdə “Zic Uluqbəy”ə köçürülmüşdür. Yalnız burada Səmərqənd şəhərinin koor- dinatları yenidən tərtib edilmişdir. “Zic Uluqbəy”də də triqonometrik funksiyalardan sinus və tangensdən hər dəqiqədən bir qiymətini verən cədvəllər vardır. Lakin bu cədvəllər Marağa cədvəllərinə nisbətən daha dəqiq tərtib olunmuşdur. Həmin funksiyaların qiyməti dördüncü altmışlıq rəqə- minə qədər dəqiqliklə verilmişdir. Uluqbəy rəsədxanası ilə Marağa rəsədxanasını bir-birilə müqayisə etdikdə göstər- məliyik ki, Marağada aparılan elmi işlər həm nəzəri, həm də təcrübi cəhətdən Səmərqənd rəsədxanasına böyük təsir göstərmişdir. Bununla belə hər bir rəsədxananın öz müstə- qil elmi fəaliyyəti olmuşdur”. 1
alimi Tusinin və onun rəhbərlik etdiyi elmi işlər Uluqbəy rəsədxanasının astronomları üçün bir çox işlərdə istiqamət- verici, Marağa rəsədxanası isə oriyentir məntəqəsi rolunu oynayırdı.
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh.148
167 Ümumiyyətlə, Orta əsrlərdə hər hansı bir rəsədxana yaradılanda astronomik müşahidələrin aparılması üçün, Tusinin yaratdığı rəsədxanada aparılan elmi-praktik işlər stimulyator rolunu oynamış və hər bir xırda elmi təcrübələrdən zərurət kimi istifadə edilmişdir. Məhz bu səbəbdən Marağada hazırlanmış və ixtira edilmiş astrono- mik cihazların quruluşu Avropa astronomlarına məlum olmuşdur. Tixo Brage Kopenhagendə yaratdığı rəsədxana- da Marağada ilk dəfə icad olunmuş fırlanan kvadrantın bir neçəsi (burada onlara azimutal kvadrant da deyirdilər) və Divar kvadrantının da bir nümunəsi orada tapılmışdır. Onun, semisirkuli öz inkişafı nəticəsində müasir astrono- miyada işlənən “Universal” cihazına çevrilmişdir. Bu on- dan xəbər verir ki, Tixo Brage hələ, Kopenhagendə məşhur elm ocağını yaratmamışdan əvvəl, tabeliyindəki alimləri, Marağa rəsədxanasının dövri fəaliyyətini dərindən öyrən- məkdən ötrü, Azərbaycana yollamış və şəxsi işlərin görül- məsi üçün qiymətli məlumatlarla yanaşı, həm də lazımlı materiallar əldə etmişdir. Marağada icad olunan və istifadə edilən bütün avadanlıqlar və cihazlar dünyada fəaliyyət göstərən bütün astronomların, riyaziyyatçıların, xəritə- şünasların və coğrafiyaşünasların diqqət mərkəzində idi. Marağada aparılan müşahidələrin dəqiqliyi, bir çox Av- ropa və Asiya rəsədxanaları üçün ideal olmuş, yalnız XVI
168 əsrin axırında Tixo Brage tərəfindən aparılan müşahidələ- rin dəqiqliyi onları arxada qoymuşdur. Hindistanın Caypur rəsədxanası nəinki öz ölkəsində, həm də Asiyanın cənubunda məşhur astronomik müşahi- dələr ocağı sayılmışdır. Həmin rəsədxanada Şah Cahanın (1628-1659) və Məhəmməd Şahın (1719-1748) dövrlərin- də iki dənə astronomik kataloqlar “Zic Şah Cahanı” və Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|