Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beytül hükəması”
- “Elm və müdriklik evi”
- Aleksandr Fersman
- “Meyarül-Əşar”
- “Maddeyi- tarixi”
- “İlhanilərin astronomik cədvəlləri” (“Zic Elxani”)
- “Elxan cədvəlləri” (“Zic Elxani”
|
“Siyasətnamə”yə nəzər salmışdır... “Siyasətnamə” ilk dəfə fransız şərqşünası Ş. Şefer tərəfindən 1892-ci ildə nəşr edilmişdir. Bundan bir il sonra Ş. Şefer onun fransızca tərcüməsini və nəhayət, 1897-ci ildə Nizamülmülkün tərcümeyi-halını nəşr etdirmişdir... 1
miyasının identik forması olan Marağa rəsədxanasını yaratmış və oraya ən tanınmış alimlərini cəlb etmişdi. Bundan əlavə o, Nizamülmülk kimi vəzir, məsləhətçi işlə- miş, dövlət işlərində əhəmiyyətli rol oynamış, mədrəsələr açdırmış və alimlərə böyük dəstək vermişdi. Göründüyü kimi Azərbaycan alimi ilə yuxarıda adları çəkilən şəxsiyyətlərin xasiyyətlərində oxşar cəhətlər çox idi. Marağa rəsədxanası o dövrdə Şərqdə ilk çoxsahəli elm ocağı olduğundan, oranı dünyanın ən böyük Elmlər Akademiyası da adlandırmaq olardı. Marağada aparılan astronomik müşahidələrin, elmi tədqiqatların və araşdırma- ların, astronomik cihazların ixtirası, elmi nailiyyətlərin əldə
1 Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. N. Məmmədzadənin əlavəsi. Bakı, “Elm”, 1989. səh. 27
186 olunması, tədris proqramlarının çoxsahəli olması, buraya cəlb olunan alimlərin və tələbələrin sayının çoxluğu, yazılan elmi əsərlərin bolluğu miqyasına görə Bağdadın “Beytül hükəması”, Ürgəncin “Məmun Akademiyası”nı və dünyanın başqa elmi ocaqlarını çox-çox geridə qoyurdu. Əsas arqument ondan ibarətdir ki, astronomik müşahidə- lərin aparılması üçün yaradılan həmin rəsədxanada astrono- miya və riyaziyyatla yanaşı, tarix, coğrafiya, həndəsə, botanika, fəlsəfə, meniralogiya, fizika, kimya, təbabət, astrologiya, optika, ədəbiyyat, estetika, hətta musiqi- şünaslıq sahəsi də dərindən öyrənilib ədəbiyyat vəsaitləri kimi təhsil almağa can atan adamlar arasında geniş təbliğ olunurdu. Hər sahə üzrə də, məşhur mütəxəssislər yetişdirilirdi. Artıq məlumdur ki, Tusinin rəhbərliyi altında yüzdən artıq alim işləmişdi. Bunları nəzərə alıb bildirmək istəyirəm ki, həqiqi mənada Marağa rəsədxanasının nəzdində Tusinin təşəbbüsü ilə dünyanın ən böyük “Elmlər Akademiyası” yaradılmışdı. Akademik Maqsud Əliyev Marağa rəsədxanası və onun banisi Tusi barəsində bu sözləri söyləmişdir: “Nəsirəddin Tusi XIII əsrdə Marağa rəsədxanasında əsl Milli Elmlər Akademiyası yaratmışdır. Burada astronomiya, astronomi- yanın müxtəlif sahəsi – cihazqayırma, müşahidə alətləri, nəzəri işlər – riyaziyyat, coğrafiyaşünaslıq, minerologiya,
187 hüquq elmləri, yerşünaslıq, təbiətşünaslıq, ailə və əxlaq problemləri, fəlsəfə, musiqi, həndəsə, triqonometriya, sferik triqonometriyanın əsası qoyulur. Dünyada o vaxt belə bir zəngin Elmlər Akademiyası olmamışdır. Avropada belə bir müəssisə yalnız XV, XVI əsrlərdə yaranmağa başlamışdır. 1
Sonrakı illərdə Azərbaycan müharibələr burulğanına düşməsəydi və Marağada təbii fəlakət baş verməsəydi, şübhəsiz ki, “Elm və müdriklik evi” kimi tanınan möhtə- şəm Marağa “Elmlər Akademiyası” bütün elmlərin inkişaf etdirilməsi üçün bəşəriyyətə qiymətli kadrlar hazırlayar və orada yaradılan elmi nailiyyətlər, dünya elm xəzinəsinə qiyməsiz kəşflər bəxş edərdi. 1271-ci ildən tam istismara verilən Marağa rəsədxanası 1300-cü ildə (həmin ildə baş verən zəlzələ rəsədxananı yararsız hala salmışdı) fəaliyyət göstərə bilmişdir. V. V. Bartold qeyd edir ki, “Marağa rəsədxanasında aparılan tədqiqatlarınelmin inkişafına göstərdiyi təsir Uluqbəy rəsədxanasına qismət olmadı. Uluqbəyin rəsədxanası onun əsasını qoymuş bu adamın vəfatı ilə eyni zamanda öz
1 Azərbaycan Respublikası “Təhsil” Cəmiyyəti 2002 il 28 iyunda dahi Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr olunmuş “Nəsirəddin Tusinin elmi xidmətləri və Nəsirəddin Tusi yazıçı-tədqiqatçı Ramiz Qasımov yaradıcılığında” mövzusunda keçirilən elmi-praktik konfransda akademik Maqsud Əliyevin çıxışı.
188 fəaliyyətini başa vurdu. Rəsədxananın yeganə əməkdaşı Əli Quşçu Səmərqəndi tərk edib Türkiyəyə gedir və 1474-cü ildə Konstantinopolda vəfat etdi... Uluqbəydən sonra müsəlman astronomiyası heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmədi”. Rəsədxana tikilənə qədər Tusi bir neçə dəfə Bağdada səfər etmiş və orada, yoxa çıxmış bir çox əlyazmaların axtarışı ilə məşğul olmuşdu. O, qorxurdu ki, həmin sənədli materiallar ümumiyyətlə, yoxa çıxıb tələf ola bilər. Növbəti dəfə Tusi Bağdada gələndə orada qızğın fəaliy- yətə başaldı – vəqfləri yoxlamaq üçün adamlar ayırdı, fəqihlərin, müəllimlərin və sufilərin maaşlarını müəyyən etdi. Bir neçə gün davam edən gərgin əmək nəticəsində vəqflər haqqında qanun hazırladı. O, hər gün Bağdad üləmaları ilə görüşür, mədrəsələrə gedib dərslərdə iştirak edir, müəllimlərə göstərişlər verir verirdi. Mütəmadi olaraq kitabxanalara baş çəkir, orada tapılan yeni kitabları Marağaya göndərirdi. Daim xeyirxahlığını insanlardan əsirgəməyən alim Bağdad qırğını zamanı bir çoxlarını ölümün pəncəsindən xilas etmişdi. Onlardan biri Abbasilər sülaləsinə son qoyulandan sonra Bağdada sərdar təyin edilmiş Əlaəddin Əbu Mənsur Ata Malik ibn Məhəmməd əl-Cüveyni idi (alim onu monqolların qətlindən qurtarmırdı). Sərdar hər
189 görüşündə Tusi öz minnətdarlığını bildirirdi. Sahibi-divan (maliyyə nazirlərinin nəslindən) olan bu gəncə Tusi onun dərin düşüncəsinə, zəkasına, və təşkilatçılıq qabiliyyətinə görə dərin hörmət edirdi. Mühüm əlyazmaların tapılmasın- da o, alimə misilsiz xidmətlər göstərmişdi. Marağa rəsədxanasının nəzdində yaradılan Elmlər Akademiyasından danışarkən, bu məsələyə dair mən onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanda, Şamaxı şəhəri yaxınlığında XI əsrdə daha qocaman Elmlər Akademiyası yaradılmışdı. Əsasən ona Tibb Elmlər Akademiyası deyi- lirdi və Azərbaycanın görkəmli alimi böyük filosof, riyaziyyatçı, astronom, anatom, kimyaçı və həkim kimi tanınan Şirvani Kafiəddin Ömər Osman oğlu həmin mərkə- zin banisi sayılırdı. O, orta əsrin təbabətinin, fəlsəfəsinin, farmakologiyasının və elm nəzəriyyəsinin korifeylərindən biridir. Bu haqda professor Eybali Mehrəliyev yazır: “Belə alim (Kafiəddin Ömər – R. D.) rəhbər ölkə şahının (Şirvanşah I Fəriburz hakimiyyət illəri 1063-1096 – R. D.) hörmətini qazandığına görə geniş fəaliyyəti, nəinki tibbi-bioloji (bitkilərdən, kiflərdən və heyvan bədəni hissələrindən dərman almaq və düzəltmək) texnologiasından başlamış hər cür xəstəliyin müalicəsi üçün əldə edilən dərmanların tətbiqinin nəticələrini sınaqdan keçirmək, hətta cərrahiyyə
190 əməliyyatı aparmaq üsullarını işləyib hazırlamaq sistemi, astronomiya, riyaziyyat, inşaat (su qurğuları, mülki və istehsalat), nəzm və nəsr, fiqh (hüquq) və fəlsəfə, sərf və nəhv, tarix, musiqi (nəzəriyyəsi və ifa qaydaları), təsvir (rəssamlıq), siyasətşünaslıq və hərbşünaslıq sahəsində elmi istiqamətlərin formalaşmasını başa çatdırmışdı... XI-XII əsrlərdə Şirvan Elmlər Akademiyası aşağıdakı quruluşa malik idi: rəyasət heyəti – Prezident-elm şöbsəin- də - elmi–adab (qayda-qanun elmləri) və Darül-ülum (elm- evi). Lakin hərb xadimləri ilə alimlərin sıx əlaqələri və hərbi xadimlərinin başqa elmlərdə daha sıx məşğul olmaları belə qənaətə gətirir ki, çox güman akademiyanın strukturunda hərb elmi də olmuşdur”. 1
tarixi ensiklopediyasında Şərqdə elmin inkişafına həsr olunmuş məqalədə XI əsrdə Şirvan Elmlər Akademiyası haqqında məlumat verilir. 2
Artıq birdəfəlik sübut olunub ki, Azərbaycanda elm ocaqları o qədər inkişaf etmişdir ki, orada çalışan bir çox alimlərin şöhrəti ətraf ölkələrinə yayılmış və həmin mütəxəssislər, əlverişli imtiyazlar vəd edilməklə, başqa- başqa şəhərlərə dəvət olunurdular.
E. Mehrəliyev. Şirvan Elmlər Akademiyası. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2000. səh. 69-70
2
“L. Histoire de la Seinse”, Paris la volume II, 1953. la paqe 52
191 Dahi alimlərin yaranması həmişə və hər yerdə sələfləri- nin təfəkküründən yaranan elmi bazanın əsasında baş qaldırır və çiçəklənir. Bu cəhətdən Tusinin ensiklopedik yaradıcılığı özündən əvvəl Şərqdə, o cümlədən Azərbay- canda formalaşmış elmi mərkəzlərin davamı və inkişafıdır. Z. Yaqut əl-Həməvi əsərlərində IX-XII əsrlərdə Azər- baycan alimlərin onların yetişdirdiyi və yaratdığı elmi mühitin səciyyəsi, IX-X əsrdə Bərdədən, X-XII əsrdə Şamaxıdan, Dərbənddən, Gəncədən, Təbrizdən, Xodyan çoxlu alimlər haqqında xəbər verir. Təbiətşünaslıqda, tibb elmində, Azərbaycan farmakolo- giyasının banisi (Hacı Sabir), XI əsr Şirvan Elmlər Akade- miyasının yaradıcısı Kafiəddin Ömər əczaçılığa dair bilik- ləri özünün “Tibb-e-Nəbəvi” əsərində sistemləşdirmiş, bitki, heyvan və minerallardan dərman almağın üsullarını vermişdir. Onun oğlu Osman ibn Ömər Vəhiəddin Şirvani, Fələki Şirvani isə riyaziyyat, fizika və astronomiya ilə, hələ X-XI əsrlərdə dahi Əbdülkərim Şirvani, onun nəvəsi Fazil Fəridəddin Əbülhəsən Şirvani astronomik cihazlar hazırla- mış və tədqiqatlar aparmışdılar. XII əsrdə yaşayıb, yaratmış təbib, astronom və riyaziy- yatçı Əbülfəz Hübeyş ibn İbrahim Tiflisinin tibb və əcza- çılığa dair 9 əsəri, astronomiyaya dair “Bəyan ən-Nücum”
192
Tusinin yaratdığı elmi mərkəzinə kənardan, o cümlədən Şirvan astronomiya mərkəzindən Şəmsəddin Şirvani (1210- 1280) də gəlmişdir. O, elmi tədqiqatları ilə bərabər, astronomik cihazlar (üstürlab) da yaratmışdır. 1
Orada çalışan azərbaycanlı mühəndis Kəriməddin Əbubəkr ibn Mahmud Salmasi kağızdan aldığı xəmirdən cihazlarla bərabər, Yer kürəsinin içiboş qlobusunu düzəl- dib, üstündə iqlim qurşaqlarını da vermişdir. Professor N. Əbdülqasımova tarixi mənbələrə əsaslana- raq bildirmişdi ki, Kəriməddin Salmasi dünyada ilk dəfə (1266-cı ildə) coğrafi qlobusunun maketini düzəltmişdi. Əlbəttə bu sensassion xəbər sayılsa da, bu faktın doğrulu- ğuna şübhə etməmək olar. Ona görə ki, belə bir qlobusların ixtirası Marağa rəsədxanasında çalışan mütəxəssislər üçün mürəkkəb iş sayılmırdı. Zəmanəsinə görə həndəsə, riyaziy- yat, coğrafiya və astronomiya üzrə peşəkar alimlərin və triqonometriyanın banisi Tusinin həmin alimlərə rəhbərlik etməsi ondan xəbər verir ki, Göy, Yer və iqlim qlobusları- nın Marağada düzəldilməsi, onlar üçün adi iş sayılırdı.
1
yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor E. Q. Mehrəliyevin məruzəsi, səh. 500-501
193
astronomiyanın inkişaf etdirilməsi Hərtərəfli inkişaf etmiş Tusi türk, fars, ərəb dillərində müxtəlif elm sahələrinə aid əsərlər yazmışdı. Bəzi tədqiqatçılar onun şair olduğunu da iddia edirlər. Əlbəttə, buna inanmaq heç də çətin deyil. Etika və estetika elmlərinin şahı sayılan “Əxlaqi Nasiri” kimi qüvvətli əsər Tusinin qələmindən çıxıbdırsa, onun üçün şeir yazmaq, elə bir çətinlik törətməzdi. Tusi öz dövrünün, demək olar ki, bütün elmlərinə dərindən bələd olmaqla yanaşı, poeziya və musiqiyə də böyük maraq göstərib. Bir dəfə tələbələri – “Ustad, deyirlər ki, siz də şairsi- niz?” – dedikdə, o, belə bir cavab verib: - “Yox, mən şair deyiləm, şeir yazanam. O, hansı münəccimdir ki, sayrışan ulduzların gözəlliyindən ilhama gəlib şeir yazmasın”. 1
1 A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-Ltd”, 2002. səh. 159
194 Hətta belə fikir söyləyirlər ki, o, həşşaşilərin əsiri olan zaman kədərini, qəm-qüssəsini şeirlə dəf edərmiş. Demək olar ki, alim bu sahədə özünü istedadlı şair kimi də tanıtmağa müvəffəq olmuşdu. Tusi klassik Şərq poeziyasının bütün sirlərini açan və incəliklərini göstərən “Meyarül-Əşar” adlı xüsusi (əruz və qafiyə haqqında) əsərini yazmış, özünün çox mühüm fəlsəfi əsəri olan “Əsasül-iqtibas”ın 9-cu məqaləsini məhz poeziya – şeir sənətkarlığına həsr etmişdir. Böyük mütəfək- kir alim öz dövründə baş verən tarixi hadisələrə biganə qalmamış və bu tarixi hadisələrə dair mənzum “Maddeyi- tarixi” yazmışdır. Tusi “Mədxəlfi elmi nücum” və “İxtiyarati Masirül- Qəmər” adlı elmi əsərlərini də bütünlüklə şeirlə yazmışdır. Tədqiqatçıların hesablamalarına görə Tusinin 665 beyt şeiri dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. O da məşhur sələfləri ibn Sina və Ömər Xəyyam kimi yeri gəldikcə, hətta elmi əsərlərinin içərisində və başqa alimlərə yazdığı məktub- larda bəzən rübai və qitələr də qələmə almışdır. 1
yüksək idi və bir çox aqil insanlar onun fəaliyyətinə diqqətlə nəzər yetirirdilər.
1 B.
Rzayev Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) “ADPU nəşriyyatı”, Bakı, 2014. səh. 141
195 Oranın kollektivi astronomik müşahidələr aparmaqdan ötrüb həddindən artıq dəqiq cihazlar hazırlamışdılar. Belə bir müşahidələrin aparılması zamanı qeydiyyatların aparıl- ması üçün hökmən dəqiq ölçülü saatlar lazım idi. Marağa- da rəqqaslı vaxtölçülü (saatlar) cihazlar hazırlanmışdır, lakin həmin cihazlar naməlum səbəblərdən gəlib bizim dövrümüzə qədər çıxmamışdır. Bəlkə də zaman yetişəcək, hər hansısa bir ölkənin tarix muzeyində və yaxud da tarixi qədim mədəniyyətə malik olan abidələrin qorunub saxla- nan dövlət qoruğunda Marağa rəsədxanasında qurulan Yer kürəsinin qlobusları və ixtira edilən rəqqaslı saatlar tapılıb üzə çıxarılacaq. Marağada aparılan astronomik müşahidələr zamanı “İlhanilərin astronomik cədvəlləri” (“Zic Elxani”) adlandırılan kollektiv əsərin yaranması baş vermişdir. Bu cədvəllərin sonuncusu 1284-cü ildə Tusinin vəfatın- dan 10 il sonra tərtib edilmişdir. Buna oxşar cədvəllər Avropada 400 il sonra yaradıldı.
doktoru professor Rəhim Hüseynov yazır: “Nəsirəddin Tusinin və ümumiyyətlə, Marağa rəsədxanasının astrono- miyaya aid ən qiymətli işi “Elxan cədvəlləri” (“Zic Elxani” – R. D.) əsəridir. Bu əsər dörd kitabdan ibarətdir. Birinci kiabda çin, uyğur (türk – R. D.), yəhudi və ərəb
196 təqvimlərinin əsasları və bir təqvimdən digərinə keçmək üsulları şərh olunur; ikinci kitabda planetlərin və Günəşin hərəkətləri təsvir olunur, Günəş diski mərkəzinin Marağa meridianında həqiqi günorta vaxtı müəyyən tarixlərdə ekliptik uzunluğu, planetlərin orta sutkalıq hərəkətinin dəqiqləşdirilmiş qiymətləri verilir; üçüncü kitabda vaxtın təyini üsulu şərh olunmuşdur; nəhayət dördüncü kitabda astronomiya haqqında müxtəlif məlumatlar verilmişdir.
rində verilən geosentrik uzunluqlarının qiymətləri müasir qiymətlərdən çox az-qövs saniyəsində mində biri qədər fərqlənir. Tusi planetlərin geosentrik enliklərini bir qövs saniyəsi dəqiqliyilə təyin etmişdir. O, illik presessiyanın qiymətini xeyli dəqiqləşdirmişdir”. 1
bacarıqlı və təcrübəli alimlər yığışılmışdı ki, Yerin və Göy fəzasının quruluşu barəsində lazımi qədər məlumatlar toplasınlar. V.N. Pipurnov yazır: “Ədalət naminə qeyd etmək lazım- dır ki, 1259-cu ildə Nəsir-əd-din ət-Tusi tərəfindən yaradı- lan Marağa rəsədxanası böyük məşhurluqla və şöhrətlə təşəkkül tapmışdı. Təchiz olunan astronomik cihazlarına
1 R. Ə. Hüseynov. Astronomiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Maarif”, 1997. səh. 10
197 görə həmin zaman onun tayı-bərabəri yox idi. Marağa rəsədxanasında nəinki Günəş və su saatları, Göy qlobusları, armillyar sferalar vardı, o cümlədən, cürbəcür təyinaylı kvadrantlar (divar, hərəkət edən və s.), tutulma-ları müşahidə edən, gün bərabərliyini, ekliptikanın mailiyi-ni təyin edən cihazlar, sinus-alətlər”. 1
Tusi vəfat edəndən sonra (1274) onun üçüncü oğlu Sədrəddin Əli Tusi Marağa rəsədxanasına rəhbərlik edir. Həmin dövrdə Müəyyidəddin Ordinin oğlu Məhəmməd də həmin elm ocağında işləyərək fəaliyyət göstərmişdir. O, da atasının yolu ilə gedərək, astronomik cihazları hazırlan- ması sahəsində tanınmış mütəxəssislərdən biri olmuşdur. Onun düzəltdiyi qlobusda, ulduzların yerləşmə vəziyyətinə əsasən onun hazırlanma ilini müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur – 1279-cu il. Avropanın bir çox alimləri unikal sayılan həmin qlobusun tədqiqi ilə məşğul olmuşlar. Bürüncdən düzəldilmiş və qızıl-gümüş suyu ilə naxışlan- mış bu qlobusun həm də XIII əsr Azərbaycan dekorativ sənətinin incilərindən biri sayılır. Müəyyidəddin Ordinin adı çəkiləndə Nəsirəddin Tusi- nin dövri fəaliyyəti yada düşür, Tusi deyəndə isə Ordinin
1
дней. Издательство «Наука», Москва, 1982, стр. 91
198 fəaliyyəti yada düşür. Marağa rəsədxanasının adı çəkiləndə isə bilavasitə hər iki şəxsiyyətin adı canlanmağa başlayır. Məlumdur ki, rəsədxananın tikintisində və zəruri avadanlıqla təchiz olunmasında Müəyyidəddin Ordi başlıca rollardan birini oynamışdır. Bəzi alimlərin fikrincə, (profes- sor Ə. Salamzadə və başqaları) Tusi nəinki rəsədxananın banisi və orada aparılan astronomik tədqiqatın rəhbəri olmuş, həmçinin müəlliflərdən biridir. Ordi Marağada çalışan alimlər kimi Tusinin şəxsiyyə- tinə, qabiliyyətinə, davranışına, alicənablığına pərəstiş etmiş və ona olan məhəbbətini gizlətməmişdi. O, yazdığı Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|