Ramiz Dəniz



Yüklə 2,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/25
tarix21.04.2017
ölçüsü2,55 Mb.
#15214
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   25

lar” və ya “Başlanğıc” kitabı əvvəllər 13 məqalədən ibarət 

olmuş, sonralar isə buna daha iki məqalə əlavə edilmişdir. 

XIII  əsrə  qədər  həmin  kitab  bir  neçə  dəfə  ərəb  dilində 

yazılmışdır.  Tusi  onlardan  yalnız  ikisini  etibarlı  hesab  et-

mişdi; birisi Sabit ben Qürrə, o birisi isə Həccac tərəfindən 

yazılmış əsərdir. Lakin onun yazmış olduğu “Təhrir Öqli-



dis”  əsəri,  özünə  qədər  yazılmış  bütün  həndəsə  kitabların-

dan  üstün  olmuş  və  bununla  da  o,  XIII  əsrdən  XVIII  əsrə 

qədər həndəsə sahəsində ən qüvvətli əsər kimi tanınmışdır. 

Əsərin  müqəddiməsində  alim  yazır:  “Almagest”in  şərhinə 

dair  apardığım  işləri  başa  çatdırdıqdan  sonra  Evklidin 

həndəsə  və  hesab  qaydalarına  həsr  edilmiş  əsərini  şərh 

etməyi qət etdim. Əsas məzmununa zərər yetirmədən daha 

aydın  izah  etməyi  bir  məqsəd  olaraq  qarşıma  qoydum. 

Buna görə də bəzən əlavələr etdim. Verdiyim əlavə izahın 

bəzisini  həmin  elm  mütəxəssislərinin  kitablarından  götür-

müşəm;  bəzisini  isə  müstəqil  düşünmə  nəticəsində  əldə 

etmişəm”. 

Tusinin  əsas  xidməti  ondan  ibarət  idi  ki,  o,  Evklidin 

“Başlanğıc”  əsərindəki  V  postulatını,  paralel  xətlər 

nəzəriyyəsini,  elmi  əsaslarla  təkzib  etmişdir.  Paralel  xətlər 

müstəvidə deyil, sferada kəsişir. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

213 

Ümumi  kosmologiyanın  yaranmasında  bu  problem  o 



qədər  vacib  idi  ki,  bir  neçə  əsr  keçəndən  sonra  onun 

üzərində Koşi, Qauss, Bolyami və Lobaçevski kimi məşhur 

alimlər  işləmişlər.  Azərbaycanlı  alim  olan  Mirzə  Kazım-

bəyin köməyi ilə Lobaçevski həmin problemin öhdəsindən 

gələ  bilmişdir.  İş  ondadır  ki,  rus  aliminin  xahişi  ilə  Mirzə 

Kazımbəy  Tusinin  riyaziyyata  dair  yazdığı  əsərləri  fars 

dilindən rus dilinə tərcümə etmişdir. Nəticədə Lobaçevski-

nin Evklid həndəsəsindən fərqli olan  məşhur həndəsi əsəri 

yaranır. 

Paralel  xətlər  nəzəriyyəsi  haqqında  professor  Zahid 

Xəlilov  qeyd  edir  ki,  300  ildən  yuxarı  əlyazması  şəklində 

(“Təhrir  Öqlidis”-müəllif)  saxlanılmış  mətn  1594-cü  ildə 

Romada  ərəb  dilində  çap  olunmuşdur.  Bu  mətnlə  ingilis 

riyaziyyatçısı  Con  Vallis  və  italyan  riyaziyyatçısı  Sakkeri 

tanış olmuşdur. Bu mətnlərə daxil edilmiş Evklidin məşhur 

V postulatının Nəsirəddin tərəfindən isbat təşəbbüsü, qeyri-

evklid həndəsəsinin yaranması da böyük rol oynamışdır”. 

Professor  V.  F.  Kaqan  özünün  “Həndəsənin  əsasları” 

adlı kitabında Tusinin  bu sahədə əldə  etdiyi nailiyyətlərini 

qeyd  edərək  göstərirdi:  “Onun  işini  dərindən  öyrənən 

italyan alimi Sakkeri, alman alimi Lambert və fransız alimi 

Lejandr  Nəsirəddin  kimi  üçbucağın  daxili  bucaqlarının 

cəminin  iki  düzbucaq  olması  hökmünü  bir  postulat  kimi 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

214 

qəbul edərək paralellər nəzəriyyəsini xeyli inkişaf etdirmiş-



dilər”.

1

 



Professor  B.  A.  Rozenfeld  qeyd  edir  ki,  “Nəsirəddinin 

paralellik  postulatını  iki  aksioma  və  postulatlar  vasitəsilə 

sübut  etməkdən  boyun  qaçırması  və  həmin  postulatı  əvəz 

edəcək  daha  sadə  postulat  işləməsi  Lobaçevski  kəşfinin 

hazırlanması  işində  irəliyə  doğru  atılmış  mühüm  bir 

addımdır”. 

Göründüyü kimi Tusinin paralel xətlər nəzəriyyəsi barə-

sindəki  elmi  nailiyyətlər  həm  orta  əsrlərin,  həm  də  müasir 

dövrün  alimlərinin  diqqət  mərkəzindədir.  Onun  əsəri  elmi 

əsaslarla  zəngin  olduğu  üçün  tez  bir  zamanda  Avropada 

məşhurlaşmışdı. 

1960-cı  ildə  tanınmış  professorlar  Rozenfeld  və  Yuşke-

viç Tusinin paralel xətlər haqqında əsəri barəsində  məqalə 

və  bununla  yanaşı  olaraq,  Nəsirəddinin  “Paralel  xətlər 



haqqındakı  şübhəni  aradan  götürən  risalə”  əsərini  rus 

dilində çap etdirirlər. 

Bu əsər ilk dəfə İran alimi Tağı Erani tərəfindən tapılmış 

və  1936-cı  ildə  Tehranda  nəşr  edilmişdir.  Özbəkistan 

Elmlər  Akademiyasının  alimləri  bildiriblər  ki,  Özbəkistan 

EA  Şərqşünaslıq  İnstitutunun  kitabxanasında  saxlanılan 

əlyazmanın  ən  köhnə  nüsxələrindən  biri  Tusinin  şagird-

                                                 

        1

 В. Ф. Каган. Основание геометрии. М.-Л., 1949. стр. 119 

 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

215 

lərindən  biri  Nizaməddin  ən-Naysaburi  tərəfindən  həyata 



keçirilmişdir. 

Həmin əsər haqqında bu müəlliflər yazırdılar: “Nəsirəd-

dinin  həndəsə  risaləsi  olduqca  maraqlıdır,  burada  Nəsirəd-

dinin  özünə  mənsub  olan  və  “Tehran  nüsxəsində”  izah 

edilmiş  paralel  xətlər  nəzəriyyəsini  (mühüm  bir  fərq 

olmaqla)  izah  etməkdən  başqa  özündən  əvvəlkilərdən  ibn 

Əl-Xəysamın  və  Xəyyamın  paralel  xətlər  nəzəriyyələrinin 

tənqidini  (bunlar  riyaziyyat  tarixçiləri  tərəfindən  öyrənil-

mişdir)  və  bu  vaxta  qədər  məlum  olmayan  və  IX  əsrin 

riyaziyyatçısı olan Əl-Cövhərinin əsərlərində geniş çıxışlar 

verir, bu sonuncu halda çox vacibdir, çünki Əl-Cövhərinin 

“Əsasların  mükəlləşmiş  kitabı”  hələ  bu  vaxta  qədər 

tapılmamışdır”. 

XIX əsrin I yarısında Lobaçevski tərəfindən yeni həndə-

sənin  yaranması  prosesində  son  nəticə  etibarı  ilə  Əl-

Cövhərinin,  Əl-Xəysamın,  Xəyyamın  və  Nəsirəddin  Tusi-

nin rolu böyük olmuşdur. 

Paralel  xətlər  üzərində,  orta  əsrlərin  məşhur  alimləri 

azərbaycanlı Əbül Fəzl Təbriz, misirli əl Həzin əş-Şani və 

İbn  Əl-Xəysamla,  Ömər  Xəyyam  çox  işlər  görmüşdülər. 

Həmin dövrdə Evklidin məşhur V postulatı Şərq alimlərinin 

diqqət mərkəzində olmuşdur. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

216 

Tusi  770  il  bundan  əvvəl  fəaliyyət  göstərərək,  həndəsə 



və riyaziyyata aid bir neçə ölməz əsərlər yaratsa da, XX əsr 

alimləri  onun  elmi  nailiyyətlərinin  araşdırılmasında  böyük 

həvəs  göstərmişlər.  Alimin  həndəsi  əsərlərindən  riyaziyyat 

tarixində müəyyən əhəmiyyətə malik olan əsərləri içərisin-

də  Arximedin  “Kürə  və  silindr  haqqında”  və  “Dairənin 

ölçülməsi”  kitablarında  yazdığı  şərhləri  göstərmək  olar. 

Tusinin  bu  iki  əsərini  qazax  alimi  Audanbek  Kubesov 

mükəmməl tədqiq etmiş və bu barədə dissertasiya  müdafiə 

etmişdir. 

Tusi  “Kürə  və  silindr  haqqında”  əsərindəki  müqəddi-

mədə  yazır:  “Mən  həmişə  Arximedin  (b.e.əvvəl  287-212) 



“Kürə  və  silindr  haqqında”  kitabında  qeyd  olunan  bəzi 

məsələləri  dərk  etməyə  çalışdım.  Mən  ona  görə  uzun 

müddət  buna  cəhd  edirdim  ki,  həndəsənin  vacib  məsələsi 

üçün  buna  böyük  ehtiyac  vardır.  Mən  bunu  çox  arzu 

edirdim,  axır  ki,  Sabit ben  Qürrə  tərəfindən  təshih  edilmiş 

məşhur  bir  nüsxə  mənim  əlimə  keçdi.  Həmin  kitabda 

müqəddimənin  bir  hissəsi  ərəb  dilinə  tərcümə  edilərkən 

tərcüməsi  anlaşılmayan  və  buna  görə  onu  dəqiq  surətdə 

oxuculara  izah  edə  bilmədiyindən  səhvlər  buraxılmışdı. 

Bundan  başqa  həmin  kitabda  köçürücünün  savadsızlığı 

ucbatından bəzi nöqsanlar da var idi. 

 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

217 

                



 

                          Arximed (b.e.ə. 287-212) 

 

Mən mümkün olduqca bu əsəri təshih etdim və çalışdım 



ki,  bunda  qeyd  olunan  məsələləri  ikinci  kitabın  axırına 

qədər  qeyd  edim.  Bu  və  ya  başqa  müqəddiməni  Arximed 

qeyd  etməyən  hallarda,  mən  onun  bəzi  məşhur  fikirlərinə 

əsaslanaraq  onları  tamamladım.  Sonra  məndə  bu  barədə 

daha  artıq  öyrənmək  arzusu  əmələ  gəldi.  Mən  köhnə  bir 

dəftər tapdım. Bu dəftərə İshaq ibn Hüseynin bacarıqla ərəb 

dilinə  çevirdiyi  və  Yevtokinin  bu  kitabdakı  məsələlərə 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

218 

toxunan  şərhləri  var  idi.  Həmin  nüsxədə  yenə  İshaq 



tərəfindən  tərcümə  edilmiş  həmin  əsərin  əvvəlindən  XIV 

təklifin  sonuna  qədər  olan  mətn  də  var  idi.  Yevtokinin 

şərhində  olan  mətn  həmin  nüsxənin  mətni  ilə  düz  gəlirdi. 

Bu  nüsxədə  mən  ehtiyacım  olanı  tapdım  və  qərara  gəldim 

ki,  sistematik  bir  kitab  yazım  və  onda  bunun  mənasını 

qısaca  izah  edim.  Mən  onun  postulatlarını  həndəsə 

prinsipləri əsasında sübut etdim və bunun üçün lazım olan 

müqəddimələri  verdim.  Yevtokinin  şərhlərini  verməklə  və 

bu  sənət  adamlarının  kitablarından  istifadə  edərək  onun 

çətinliklərini  izah  etdim,  həm  də  göstərdim  ki,  nə 

Arximedin kitabından alınmışdır, nə də başqalarından”. 

Həmin  əsərin  I  kitabında  Azərbaycan  alimi  dörd  təklif 

verərək,  onları  isbat  edir.  Onun  bu  dörd  təklifi  haqqında 

Kubesovun  qeydləri  var:  “Arximedin  “Kürə  və  silindr 



haqqında”  əsərinə  Nəsirəddin  tərəfindən  yazılmış  şərh-

lərdə xüsusi maraq onun qədim yunan aliminin düz və əyri 

xətlərin, düz və əyri xətlərin müqayisəsinə aid dörd aksio-

mu üçün vermiş olduğu isbatlar xüsusi əhəmiyət kəsb edir. 

Hələ yunan şərhçisi Yevtoki (b.e. VI əsr) Arximedin bu 

aksiomlarının  isbat  olunmasını  qeyd  etmişdi.  Nəsirəddin 

Yevtoki  kimi  başlamış,  ancaq  daha  uzağa  getmişdi. 

Bunların  isbatında  o,  bir  növ  sonsuz  kiçik  kəmiyyətlər 

(infintezimel  üsul)  metodu  yaratdı.  Nəsirəddin  göstərilən 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

219 

aksiomları  yeni  postulatla əvəz  edir ki, burada  xətt ünsürü 



kiçik  parçalardan  ibarətdir  və  onların  sonları  maksimal 

dərəcədə yaxın nöqtələrdir. 

Bu nöqteyi-nəzər həm qədim atomistlərin, həm də Qərbi 

Avropada diferensial və inteqral hesablamalarının nöqteyi-

nəzərlərinə yaxın idi.  

Arximedin  həmin  postulatına  əsaslanan  Nəsirəddin 

aksiomlarını  isbat  etmək  üçün  müasir  limitə  keçmək 

proseslərini xatırladan öz alqoritmini verir”. 

Həmin  əsərdə  kub  tənliklərini  təyin  eymək  üçün  Tusi 

özünəməxsus  metodunu  verir.  Kubesov  meydana  çox 

maraqlı  bir  sual  çıxarır:  “Nəsirəddinin  Arximedin  əsərlə-

rinə  vermiş  olduğu  şərhlər  Avropada  İntibah  dövrünün 

riyaziyyatçılarına məlum idi, ya yox? O, bu sualın cavabını 

açıq  qoyursa  da  göstərir  ki,  hər  halda  onların  əsərlərində 

Nəsirəddin  ideyalarının  izlərinə  təsadüf  edilir.  XVI-XVII 

əsrlərdə  yeni  riyaziyyatın  yaranmasında  bu  istiqamətlərin 

rolu  mühüm  olmuşdur,  çünki  onun  əsas  prinsipləri  o 

prinsiplər  idi  ki,  N.  Tusi  tərəfindən  infintezimal  metodlar 

(sonsuz  keçilən  kəmiyyətlər  metodları)  riyaziyyata  tətbiq, 

dəyişən  kəmiyyətlər  ideyası,  funksional  asılılıq,  ədəd 

anlayışının geniş məfhumu daxil etmişdir”.  

Artıq  Kubesovun  bu  ifadələrindən  məlm  olur  ki,  Tusi 

riyaziyyat  və  həndəsə  elminin  inkişafında  əhəmiyyətli  rol 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

220 

oynamış və Avropa riyaziyyatçıları ilə həndəsəşünasları öz 



elmi  işlərində,  Azərbaycan  aliminin  elmi  əsərlərindən 

köməkçi  kimi  istifadə  edə  bilərdilər.  Şübhə  yox  ki,  orta 

əsrlərdə  Tusinin  əsərləri  elmi  nəticələri  ilə  məşhurlaşmağa 

başlamış  və  Avropa  alimləri  bilavasitə  onun  əsərlərinə 

müraciət  edərək,  həmin  materiallardan  bir  mənbə  kimi 

istifadə  etmişdilər.  Məhz  buna  görə  də  mən  bu  məsələyə 

dair aydınlıq gətirmək üçün elmi nailiyyətləri ilə Avropada 

xüsusi  nüfuz  sahibləri  olan  bəzi  alimlərin  iqtibaslarını 

aşağıda sadalamağa məcburam. 

Tusinin elmi nailiyyətləri ilə dərindən maraqlanan və bu 

işdə çoxillik tədqiqat işi aparan professor H. Məmmədbəyli 

“Mühəmməd  Nəsirəddin  Tusi”  əsərində  bir  neçə  tanın-

mış  alimlərin  ifadələrini  göstərmişdir.  İşimi  yüngülləşdir-

mək üçün  mən, həmin  əsərdə göstərilən bir neçə abzaslar-

dan istifadə edəcəm. 

Gün  kimi  aydındır  ki,  kürə  üzərində  hesablama  işi 

aparanların,  məsələn  astronomların,  kristaloqrafların, 

geodezistlərin,  kartoqrafların  sferik  triqonometriyadan  çox 

tez-tez istifadə etmək məcburiyyətindədirlər. 

“Triqonometriya”  sözünə  ilk  dəfə  (1505-ci  il)  alman 

ilahiyyatçısı  və  riyaziyyatçısı  Pitiskusun  kitablarının 

başlıqlarında təsadüf edilir. 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

221 

Nəsirəddin  Tusi  öz  əsərlərində  sferik  mexanikanın 



əsaslarını  qoyubdur.  400  ildən  sonra  həmin  kəşf  yenidən 

Qərbi  Avropa  alimləri  tərəfindən  açılır.  Danimarka  alimi 

Tixo Brage (1546-1601) Tusinin hesabatlarına söykənərək, 

777  ulduzun  koordinatlar  cədvəlini  tərtib  edir  və  sonradan 

cədvəli  genişləndirilərək,  ulduzların  sayını  1005-ə  çatdırır. 

Qalileyin  müasiri  olan  İohan  Kepler  (1571-1630)  həmin 

cədvəli 1627-ci ildə tərtib etdiyi “Rudolf cədvəlində” dərc 

etdirir.  1675-ci  ildə  Kral  rəsədxanasının  (Qrinviç  rəsəd-

xanası  –  R.  D.)  təməli  qoyulana  qədər  həmin  cədvəl  ən 

mükəmməl koordinatlar cədvəli sayılırdı.  

Bragenin  istifadə  etdiyi  cihazlar  arasında  saatlar  ən 

mühüm  vasitə  sayılırdı.  1577-1581-ci  illər  ərzində  o,  dörd 

saat  əldə  edərək  onları  sınaqdan  keçirdir  və  belə  qənaətə 

gəlir  ki,  həmin  saatların  mexanizmlərində  olan  defektlərə 

görə,  bir  çox  astronomik  məsələlərin  həlli  üçün  gərəkli 

deyillər.

1

  

Bragenin  elmi  işləri  əsasında  İohan  Kepler  sferik 



mexanikanı yaradır. İsaak Nyuton onların işlərindən istifa-

də edərək, mexanikanın fundamental qanunlarını kəşf edir. 

Tusinin riyaziyyatla bağlı olan əsərləri dəfələrlə Avropanın 

                                                 

       1

Д. Хауз. Гринвечское время и открытие долготы. Москва, «Мир», 

1983. стр. 29 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

222 

İntibah mərkəzlərində - İtlaiyada, İngiltərədə, Fransada nəşr 



olunmuşdur. 

H. Məmmədbəyli qeyd edir: “Eylerin əlavələrinə qədər-

ki  triqonometriya  elmi  Şərq  alimlərinin  elmi  məhsuludur. 

Bu  işdə  Azərbaycanın  payı  çox  böyükdür.  Triqonometri-

yanın  yaranmasında  Tusinin  və  Qiyasəddin  Kaşaninin  çox 

böyük  xidmətləri  vardır.  Triqonometriya  tarixində  ilk  dəfə 

mükəmməl  bir  əsər  yazan  və  beləliklə,  triqonometriyanı 

sərbəst riyazi fənn halına çatdıran Tusi olmuşdur. Nəsirəd-

din triqonometriyaya aid olan bu əsəri müxtəlif adlar altın-

da  çıxmışdır.  Bu,  ərəbcə  “Kitabi-fi-şəklül-qita”  (“Kəsiş-



mələr  şəkli  kitab),  rusca  “Traktat  o  polnom  çetırex-

storonnike”,  almanca  “Das  Buch  über  das  Transver-

salen  fiqur”  və  fransızca  “Fraite  quadrilatere”  adı  ilə 

məşhurdur”.



1

 

“Təhrir  Öqlidis”  kitabı  kimi  o,  bu  kitabı  da  iki  dəfə  - 

ərəbcə  və  farsca  yazmışdır.  “Şəklül  qita”  əsərinin  farsca 

yazılmış  nüsxəsi  tapılmışdır.  Əsərin  ərəb  dilində  yazılan 

nüsxəsi  1260-cı  ildə  Marağada.  Bu  nüsxənin  müqəddimə-

sində Tusinin belə bir qeydi var: “Keçmişdə “Şəklül qita” 

adı  ilə  məşhur  olan  nəzəriyyələri  özündə  toplayaraq  bir 

kitab  tərtib  etmişdim.  Həmin  kitabda  “Şəklül  qita”ya  aid 

                                                 

        1

  H.  C.  Məmmədbəyli.  Mühəmməd  Nəsirəddin  Tusi.  Bakı,  “Gənclik”, 

1980. səh. 92-93 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

223 

hesabatları və isbatları əvəz edən və onlara aid olan əlavələr 



də qeyd etmişdim. 

Mən  həmin  kitabı  fars  dilində  yazmışdım.  Mənim  əziz 

olan  tələbə  yoldaşlarımdan  bir  neçəsi  kitabı  ərəb  dilində 

tərcümə etməyi xahiş  etdi. Mən də onların xahişini nəzərə 

alıb,  kitabı  ərəb  dilinə  tərcümə  etdim.  Bununla  belə,  bu 

dəfə kitabda bir neçə artıq və lazımsız olan bəhsləri çıxarıb 

atdım”. 

Bu əsərin ərəb dilində yazılmasının əsas səbəbi o idi ki, 

Marağa  rəsədxanasında  bacarıqlı  mütəxəssisləri  yetişdir-

mək,  onları  nəzəri  cəhətdən  hazırlamaq  və  alimlərin 

yazdıqları  elmi  əsərlər  bütün  Yaxın  Şərqə,  Misirə  və 

Appenin  ilə  Pireney  yarımadalarına  yaymaq  lazım  idi. 

Tusinin  əsas  məqsədi  Azərbaycandakı  əldə  olunan  bütün 

elmi nailiyyətlər az bir zamanda ətrafdakı ölkələrə aparılsın 

və  həmin  elmi  işlərlə  bütün  bəşəriyyət  bəhrələnsin. 

Rəsədxanada  çalışan  qabaqcıl  alimlər  üçün  müstəvi  sferik 

triqonometriya  Göy  cisimlərinin  koordinatlarını  təyin 

etmək işində əsas yardım mənbəyi kimi lazım olurdu. 



“Şəklül  qita”  o  qədər  lazımlı  vəsait  sayılırdı  ki,  onun 

nüsxələri  elə  Marağada  çıxarılaraq  mütəxəssislər  arasında 

yayılırdı. Məhz buna görə də bir çox qədim nüsxələri Qərbi 

Avropanın  bir  çox  kitabxanalarında  özlərinə  sığınacaq 

tapmışdı.  Lakin  həmin  əlyazmalar  lazımı  qədər 


                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

224 

öyrənilməmişdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, sonrakı dövrdə 



Avropa  ölkələrində  ərəb  və  fars  dillərinə  böyük  ehtiyac 

duyulmurdu.  Məhz  buna  görə  də  cürbəcür  yerlərdə 

saxlanılan  əlyazmaların  tədqiq  edilib  üzə  çıxarılması  çox 

ləng baş verirdi. 

Tədqiqatçılar  üçün,  İstanbulun  bir  çox  inzibatı  binala-

rında  əlyazmaların  tədqiqatı  ilə  məşğul  olmağa  imkan 

yarananda  bir  çox  sənədlər  üzə  çıxmağa  başlayır.  Bunun 

nəticəsində  1891-ci  ildə  Osmanlı  imperiyasının  paytaxtın-

da  “Şəklül  qita”  əsərinin  qədim  bir  nüsxəsi  tapılır  və 

həmin  əlyazma  əsasında  “Şəklül  qita”  fransız  və  ərəb 

dillərində  mətbəə  üsul  ilə  çap  olunur.  Triqonometriyadan 

bəhs  edən  həmin  kitabın  nəşrindən  sonra  Qərbi  Avropada 

riyaziyyat  tarixçiləri  bir-biriləri  ilə  şiddətli  mübahisə  apar-

mağa başlayırlar. İş ondadır ki, kitabın nəşrinə qədər alman 

riyaziyyat  tarixçiləri  Regiomontanın  triqonometriyanın 

inkişafı  tarixində  olan  rolunu  həddindən  artıq  şişirtmiş  və 

onu  triqonomeriyanın  banisi  kimi  qələmə  vermişdilər. 

Əlbəttə,  bu  onların  öz  günahıdır.  Bir  adamın  fəaliyyətini 

dərindən  tədqiq  etməmiş  onun  haqqında  müsbət  fikir 

söyləmək,  sadəcə  olaraq,  günahla  əvəzlənən  səhlənkarlıq-

dır. 

Tusinin  fransız  və  ərəb  dilində  nəşr  olunmuş  “Şəklül 



qita”  kitabı  riyaziyyat  tarixçilərinin  əlinə  keçəndən  sonra 

                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

225 

triqonometriyanın  banisi  məsələsi  yenidən  müzakirə 



obyektinə çevrilmişdir. Şərqdə astronomiya və riyaziyyatın 

tarixinin  araşdırılmasında  böyük  zəhmət  çəkmiş  alman 

alimi  Henrix  Zuter  həmin  mənbəni  nəzərdən  keçirəndən 

sonra  Regiomontanın  bu  sahədə  rolunu  inkar  etmək 

dərəcəsinə gəlib çatmışdı. O, yazır: “Biz təfsilatına varmaq 

istəməzdik,  lakin  belə  bir  faktı  qeyd  etməliyik  ki,  tatar 

hökmdarlarının  hərbi  istilalarının  müvəqqəti  kəsildiyi  bir 

dövrdə  əhəmiyyətli  dərəcədə  müstəvi  və  sferik  triqono-

metriya işlənmişdir”. 

Henrix  Zuter  böyük  bir  entuziazm  ilə  soruşur  ki,  “əgər 

XV  əsrin  Avropa  alimləri  triqonometriya  sahəsində  bu 

tədqiqatı  bilsəydilər,  onlar  nə  edərdilər?  Bəlkə  onlardan 

bəzilərinə bu tədqiqat məlum imiş?”.

1

 



Əlbəttə,  bu  suallar  əbəs  yerə  verilməmişdir.  Zuter 

şübhələnmişdi, bəzi alimlər əsl həqiqətdən halidirlər, sadə-

cə olaraq, naməlum səbəblərə görə onlar susmağa üstünlük 

vermişdilər. 

Vaxtı  ilə  Regiomontananın  elmi  işlərini  müdafiə  etmiş 

alimlər  artıq  riyaziyyat  elmində  onun  rolunun  xeyli 

azadlığını  aşkar  hiss  edərək  müxtəlif  növ  ilə  vəziyyəti 

sabitləşdirməyə səy göstərməyə başlamışdılar. 

                                                 

           1

  Ф.  Кечори.  История  элементарной  математики.  Одесса,  1917. 

стр. 147 



                                                     

 

  



                                                                            

                                                    

226 

Triqonometriyanın  tarixində  nüfuzlu  mütəxəssis  sayılan 



alman alimi Anton fon Braunmühl “Nasir Eddin Tusi and 


Yüklə 2,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin