Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Zic Elxani”
- “Muiniyyə” (Risale “Muiniyyə fi elm əlhayya”)
- “Hall”
- Fransua Volter
- “Rəsm
- “Tarix”
- “Nizamiy- yə”
|
“Zic Məhəmməd Şahi” – tərtib olunmuşdur. Bu katalo- qun bir neçə alimlər tərəfindən aparılan dəqiq tədqiqi gös- tərir ki, onun tərkibi üçün düzəldilmiş müşahidə proqramı Səmərqənd və Marağa rəsədxanalarında aparılmış müşahi- də proqramından ibarətdir. Buradakı bir çox cədvəllərin bəzisi “Zic Elxani”də olan cədvəlin surətindən ibarətdir. Nəsirəddin Tusi “Zic Elxani” əsəri üzərində işləyir
169 Artıq belə bir nəticələrdən sonra qeyd etmək olar ki, “Zic Şah Cahani” əsərinin müəllifi hind astronomu Əbu Mulla Fərid Dəhləvi və “Zic Məhəmməd Şahi” əsərinin müəllifi Hindistanın böyük alimi Savoy Cay-Sinq belə bir astronomik kataloqları tərtib edərkən, Tusinin fəaliyyətini və Marağa rəsədxanasında aparılan astronomik müşahidə- ləri dərindən öyrənərək, özləri üçün müsbət nəticə əldə etmişdilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, Savoy Cay-Sinq öz kataloqunu yaradarkən artıq XVIII əsrin ortası idi və qeyd etməliyəm ki, “Zic Elxani”nin yaradılmasından 500 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də dünya astronomları bir mənbə kimi Tusinin əsərindən istifadə edirdilər. Həmin dövrə qədər Avropanın rəsədxanalarında fəaliyyətdə olan astronomik cihazların tam təkmilləşməsi prosesi gedirdi. Yəni, optikalı cihazların istehsalı baş verirdi. Asiyanın rəsədxanalarında çalışan astronomlar müşahidələr aparmaq üçün bilavasitə Avropada istehsal olunan cihazlardan istifadə etməyə üstünlük verməyə başlamışdılar. Hindistanın görkəmli dövlət xadimi Cavaxarlal Nehru Savoy Cay-Sinq haqqında belə bir fikir söyləyib: “Vaxtilə Savoy Cay-Sinq hələ astronomiya müşahidələrinə başla- mazdan əvvəl Avropada astronomiyanın nəzəri və təcrübə səviyyəsi ilə tanış olur və belə qərara gəlir ki, Şərq alim-
170 lərinin bu sahədə nailiyyətləri Avropa alimlərinin işlərin- dən geri qalmır və o, optikasız astronomik cihazlar qurur”. Maraqlı odur ki, Tusi astronomiyaya dair “Zic İlxani”- dən hələ xeyli qabaq elmi baxımından çox dəyərli bir əsər yazmışdır. 1235-ci ildə tamamladığı həmin əsəri alim, Kuhistan ismaililərin rəhbəri Nəsirəddin Möhtəşəmin oğlu Muinəddin Əbu aş-Şəmsin şərəfinə “Muiniyyə” (Risale “Muiniyyə fi elm əlhayya”) adlandırmışdır. N. Ə. Əbdül- qasımova qeyd edir ki, bu əsərdə N. Tusi planetlərin yerləşməsini qabaqcadan hesablamaq məqsədilə Ptolomey tərəfindən işlənmiş kinematik modelə xeyli dəyişikliklər etmişdir. Bu dəyişikliklər sonralar müsəlman alimləri və Kopernik tərəfindən davam etdirilmişdir... Bir qədər sonra monqolların istilası ərəfəsində Tusi həmin əsərə əlavə olaraq fars dilində “Hall” əsərini yazmışdır. Hər iki əsərin Qahirə və Tehran variantları indiyə kimi saxlanmaqdadır. Bu əsər “Zic Elxani” əsərinin yaranmasında stimulyator rolunu oynamış və alimlər tərəfindən geniş təhlil edilirdi.
tərkibində olan hər dörd bölməni (hissələr) fəsilləri ilə birlikdə sadalamağı oxucular üçün maraqlı olar.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor N. Əbdülqasımovanın məruzəsi, səh. 375
171 I bölmə iki fəsildən ibarətdir: Birinci fəsil astronomi- yaya girişdən, yəni astronomiyanın şərhi üçün lazım olan əsas həndəsi anlayışlardan, ikinci fəsil isə fizikanın bəzi məsələlərindən (xüsusilə mexaniki hərəkətin iki növündən düzxətli və dairəvi hərəkətdən) bəhs olunur. II bölmə on dörd fəsildən ibarətdir: Bunlar Göy cisimlərinin quruluşundan bəhs edir. 1. Yerin və Göyün kürəvi olması haqqında; parlaq göy cisimlərinin görünməsi və yox olması haqqında; doğub- batan (qütbdən uzaqlaşdıqca) göy cisimlərinin görünməsi- nin və yox olmasının müddəti haqqında; Göy cisimlərinin yerləşməsi, hərəkəti haqqında; 2. Ulduzların məxsusi hərəkəti, Göy sfrasının əsas dairələri və nöqtələri haqqında; 3. 8-ci sferada yerləşən hərəkətsiz ulduzların vəziyyəti- nin izahı haqqında; 4. Göy cisimlərinin həmçinin Günəşin hərəkəti haqqında; 5. Ayın hərəkəti haqqında; 6. Günəşdən daha uzaqda yerləşən (Yer və Venera) planetlərin hərəkəti haqqında; 7. Göy cisimlərinin və Merkurinin hərəkəti haqqında;
172 8. Göy cisimlərini və ekliptik enliyi məlum 6 planet, (5 planet – Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturun – R. D.), Günəş, Ay, aşağı və yuxarı planetlər) haqqında; 9. Göy cisimlərinin yerləşdiyi sektorlar haqqında; 10. Planetlərin düz və tərs hərəkəti haqqında; planetlərin görünməsi və yox olması haqqında; onların görünən dayanacaqları haqqında; göy cisimlərinin hərəkətinin yavaşılması, sürətlənməsi və stabilləşməsi haqqında; 11. Aşağı planetlərin parallaksı haqqında; 12. Ayın fazalarının görünmə şərtləri haqqında; 13. Ayın və Günəşin tutulması və tutulmaların növləri haqqında; 14. Göy cisimlərinin görünməsi, yox olması haqqında. III bölmə on iki fəsildən ibarətdir: Bunlar riyazi coğrafiyaya həsr olunub. 1. Yerin kürəviliyi və onun Kainatda mərkəzliyi haqqın- da; Yer ekvatoru haqqında; Yerin şimal və cənub yarım- kürələri haqqında; coğrafi uzunluq və enlik koordinatları haqqında; Yeddi iqlim haqqında; 2. Yer ekvatorunda yerləşən sahələr və onların xüsusiy- yətləri haqqında; 3. Enliyin ekliptikanın meyl bucağından kiçik olan sahələrin xüsusiyyətləri haqqında;
173 4. Enliyi ekpiltikanın meyl bucağından böyük olan sahələrin xüsusiyyətləri haqqında; 5. Enliyi ekliptikanın meylinin xüsusiyyətləri haqqında; 6. Zodiak bürclərinin görünməsi haqqında; 7. Vaxt tənliyi və azimutun təyini haqqında; 8. Göy cisimlərinin müxtəlif en dairələrindən keçməsi, görünməsi və batması haqqında; 9. Gecə və Gündüzün uzunluğunun təyini haqqında; alatoranlıq və sübh çağı haqqında; 10. İlin, ayın uzunluğunun təyini haqqında; 11. Kölgələr haqqında; 12. Sahələrin azimutunun və günorta xəttinin təyini haqqında. IV bölmə altı fəsildən ibarətdir: Bunlar göy cisimlərinin ölçüləri və məsafələrinə aid məsələlərə həsr olunmuşdur; 1. Yerin ölçülərinin təyini haqqında; 2. Yerə nisbətən Ayın ölçülərinin təyini haqqında; 3. Ayın Yerdən ən böyük və ən kiçik məsafələri haqqında; 4. Günəşin ölçüləri və məsafələrinin təyini haqqında; 5. Merkurinin, Veneranın, Marsın, Yupiterin və Saturnun ölçülərinin və aralarındakı məsafələrin təyini haqqında; 6. Hərəkətsiz Göy cisimlərinin məsafələrinin təyini haqqında.
174 Tusinin “Muiniyyə” əsərində Məkkə şəhərinin coğrafi uzunluğu 74 0 10 / (sonralar “Zic Elxani” əsərində 73 0 10
) coğrafi enliyi 21 0 40
verilmişdir. 1 O, həmçinin Yerin canlı yaşayan sahəsini “ekvatordan şimal qütbünə qədər olan bütün sahənin yarısı” hesab edir. Tusi astronomiya və riyaziyyat elmlərini təkmilləşdir- mək üçün, möhtəşəm bir rəsədxananı Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri sayılan Marağada saldırmaqla, öz arzusu- na nail olur. İş ondadır ki, Marağa şəhəri orta əsrlərdə bütün dünyada məşhur olan “İpək yolu”nun üstündə, Yaxın Şərq ilə Orta Asiya arasında və Avropanın astanasında yerləşirdi. Oraya həm Orta Asiyadan, həm Yaxın Şərqdən, həm Kiçik Asiya, Balkan, Apennin, Krım yarım- adalarından, həm Misir, hətta Hindistan və Çindən də get- gəliş vardı və getdikcə həmin əlaqə intensiv xarakter şəkli alırdı. Məhz buna görə də Tusi Azərbaycana yaxın olan bölgələrin məşhur və tanınmış alimlərini öz ətrafına topla- mağa müəssər olmuşdu. XIII əsrdən danışanda elə düşünülməməlidir ki, astrono- miya ilə yalnız Azərbaycanın cənub vilayətlərində ciddi məşğul olurdular.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor N. Əbdülqasımovanın məruzəsi, səh. 376-377
175 Xatırlatmaq istəyirəm ki, Şəmsəddin Şirvani Şamaxı astronomlarının yetirməsi olmuşdu və bilavasitə onun elmi təcrübəsindən Marağa rəsədxanansının mütəxəsissləri isti- fadə etmişdilər. ..Rəşidəddin Vatvatla (Xarəzm tarixçisi –R.D.), Xarəzm- şah Təküşlə Xaqaninin (Əfzələddin Xaqani Şirvani – R. D.) sıx elmi və siyasi əlaqələri, XIII əsrin əvvəllərində dahi şair Zülfüqar Şirvanini hələ 20 yaşında ikən Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin dəvət etməsi və s. Xarəzm astrono- miyası ilə də Şirvanın əlaqələrinin olmasına dəlalət edir. 1
Buradan görünür ki, Azərbaycandan Orta Asiyaya ge- dən tanınmış mütəfəkkirlərin, şairlərin, alimlərin əksəriy- yəti astronomiya elminə yiyələnmək üçün böyük səy göstərmişdilər. Bəzi Şərq ölkələrində olduğu kimi astrono- miya Azərbaycanın şimalında da inkişaf etməyə başlayır. Tanınmış alim Kafiəddin Ömər bu elmin incəliklərinə yiyələndiyindən oğullarını, hətta qardaşı oğlu Əfzələddin Xaqanini də həmin elmi öyrənməyə həvəsləndirir. Söz yox ki, Xaqani nüfuzlu və tanınmış nəslin nümayəndəsi olduğundan, yaxşı təhsil aldığından astronomiyaya böyük həvəs göstərmişdir.
1
1988. səh. 21
176 Bir çox elmlərin alimi sayılan Kafiəddin Ömərin astronomiyanı dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Xaqa- niyə öyrətməsi bir fakt olaraq tarixin səhifələrinə düşüb- dür. Bu haqda şair özü “Əmisini tərif” şerində yazır:
“Məni üç elmdən etdi xəbərdar, Ağıl, fəhli, hiss oldu onlardan izhar. O, mənə şərh etdi hər bir məfhumu, Sonra da öyrətdi elmi-nücumu...” 1
Təəssüflər olsun ki, Xaqani həmin elmin dərinliklərini araşdırmaq üçün öz bacarığından və fenomenal beynindən istifadə etməmişdi. Çox güman ki, ondan dünya miqyaslı astronomiya alimi yetişərdi. Marağa rəsədxanasında hazırlanmış cədvəllər əsasında Ay və Günəşin tutulmasını qabaqcadan xəbər vermək olurdu. Həmin cədvəllərin əksəriyyəti orada çalışan elm xadimlərinə və tələbələrə paylanmışdı. Asiyanın və Avro- panın başqa regionlarına nisbətən Ayın və Günəşin nə vaxt tutulmasında, yalnız Azərbaycanın hüdudlarında yaşayan müəyyən təbəqənin insanları hali idilər və həmin elm barə- sində öz tanışları ilə maraqlı diskusiyyalar aparırdılar. Mən onu da qeyd etmək istəyirəm ki, həmin dövrdə astronomiya
1 Xaqani Şirvani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”. 1987. səh. 87
177 ilə astrologiya elmləri məhz Azərbaycanda həddindən artıq yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi. Marağa rəsədxanası dövrünün ən yaxşı, ən qabaqcıl rəsədxanalardan biri idi.
cəsarətidir. Fransua Volter
Dövrünə görə dünyanın ən möhtəşəm elmlər akademiyası Marağada olub Müəllif bəlli olduğundan, artıq dünya ictimaiyyəti, dünyanın ən qədim Göy qlobusunun Azərbaycanda (Mara- ğa rəsədxanasında) düzəldiyini qəbul edibdir. Buna alternativ bir ixtira yoxdur. Bəzi tarixi mənbələrin göstərdi- yinə əsasən Marağa rəsədxanasında həm ulduz qlobusları, həm də Yer kürəsinin qlobusları var imiş. Əlbəttə, Tusinin rəhbərlik etdiyi elmi kollektiv ulduz qlobusu düzəltdiyi halda, şübhəsiz ki, həmin dövrdə Yer kürəsinin qlobusunu da ixtira edərək, Marağada saxlayırdılar. Yerin kürə şəklin-
178 də olması Tusiyə bəlli idi və çox güman ki, o, tərəddüd etmədən Yer kürəsini əks etdirən qlobus düzəltmiş, həmin qlobusun vasitəsilə planeti iki yarımkürəyə bölmüşdü. Çünki onda Yerin uzunluq səthinin ölçüləri də vardır. Sadəcə olaraq həmin maketlər gəlib bizim dövrümüzə qədər çatmayıblar. Lakin elə yazılarla üzləşmək olur ki, orada birbaşa Yer qlobusu ixtiraçısının adı ilə üzləşirsən. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, alman coğrafiyaşünası, kosmoqrafı və dəniz səyyahı, Nürenberqli Martin Behaym (1459-1507) Afrika sahillərinə nəzərdə tutulan ekspedi- siyalardan Avropaya qayıdandan sonra 1492-ci ildə ilk dəfə dünyada, Yer qlobusunun maketini düzəldibdir. Halbuki professor N. Əbdülqasımova bildirir ki, Yer qlobusunu ilk dəfə azərbaycanlı alim ixtira edib. O, yazır: “Elm tarixində müxtəlif cihazların avropalılara məlum olması tarixi Marağa rəsədxanasında çalışan alimlərin əlyazmalarından aydın görünür. Məsələn: coğrafi və ulduz qlobuslarının yaranma tarixi buna parlaq misaldır. 1266-cı ildə coğrafi qlobusun ilk yaradıcısı Marağa rəsədxanasının əməkdaşı azərbaycanlı alim Kəriməddin Əbubəkr ibn Mahmud Səlmasidir”. 1
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor N. Ə. Əbdülqasımovanın məruzəsi, səh. 22
179 Mənə elə gəlir, peşəkar alimlərin sayəsinə Marağada onlarla belə qlobuslar düzəldilə bilərdi. Məhəmməd Ordi ixtira etdiyi qlobusu qızıldan və gümüşdən bəzədiyinə görə, həmin maket qiymətli bir sənət əsəri kimi tarixin yaddaşında qorunub saxlanılmışdı. Belə bir üsul ilə alim özünün uzaqgörənliyini nümayiş elətdir- mişdi. Elə ulduz qlobusu da Drezden şəhərinin “Rəsm Qalereya” muzeyinin Fizika-riyaziyyat salonunda salamat vəziyyətdə saxlanılmasaydı, onda bir çox mütəxəssislər, ümumiyyətlə, Marağa rəsədxanasında heç bir qlobusun düzəlmədiyini bəyan edərdilər. Deməli, dünyada ilkin dəqiq koordinatlı bölgülü olan qlobusların Azərbaycanda düzəldilməsi labüd idi. Marağa rəsədxanasında dəqiq müşahidələr aparıldığı və xüsusilə vaxtı ölçmə işlərində böyük dəqiqlik rəqqaslı saatlara malik olub-olmamaları haqqında indiyənə kimi heç bir məlumat yoxdur. Lakin o, məlumdur ki, Tusinin üçüncü müəllimi Yunis Misri Azərbaycanda rəqqaslı saatın ixtiraçısıdır və çox güman ki, onun tələbələrindən bir neçəsi Marağa rəsədxanasında çalışmışdılar. Tusi Hülaku xanın nüfuzundan istifadə edərək, rəsəd- xanada çalışan alimlər üçün zəngin kitabxana düzəltmişdi. Sahəsi 330 kv. metrə bərabər olan kitabxanada 400 min əlyazma vardı. Əlyazmaların əksəriyyəti Azərbaycanda,
180 yerdə qalan hissəsi isə ölkə hüdudlarından kənarda yazılmışdı. Marağa kitabxanası Yaxın Şərqdə yerləşən ən böyük kitabxanalardan biri sayılır və orada saxlanılan əlyazmaların əksəriyyətinin öz tarixçəsi var idi. Ona görə ki, əsərlərin müəllifləri dünya elminə və mədəniyyətinə xidmət etmiş, tarix qarşısında öz çəkisi olan müdrik, kamil və aqil insanlar idi. Kitabxananın sahəsinə şübhə ilə yanaşan Bayram Rzayev yazır ki: “...Qazıntılar zamanı məlum olub ki, bu qədər kitab (400 min əlyazma – R. D.) kitabxanaya yerləşə bilməzdi. Yəqin ki, kitabların bir qismi də əsas binada saxlanılırmış. Kitabxananın fəaliyyəti haqqında yazan Təbatəbai göstərirdi ki, kitabxana Əbu Səidxan Elxaninin dövründə də fəaliyyət göstərmişdi.” 1
şəhərlərinə edilən işğalçılıq yürüşlərdən bir çox mədəniy- yət, incəsənət abidələri, elm mərkəzləri bərbad vəziyyətə düşürdü. Tusi belə bir ağır və təhlükəli vəziyyətdə sinəsini irəli verərək, həmin abidələrin və sənət əsərlərinin məhv olunmasının qarşısını almış və dünya mədəniyyəti üçün
1 B. Rzayev Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) “ADPU nəşriyyatı”, Bakı, 2014. səh. 69
181 qiymətli sayılan sərvətləri Azərbaycana gətizdirərək, onların təhlükəsizliyini təmin etmişdir. Məhz bu səbəbdən Marağada belə bir zəngin kitabxana yaranmış, şəxsən Tusinin 100-dən çox əsəri orada saxlanılmışdı. Rəsəd- xanada çalışan alimlərin əksəriyyəti, bir elmi mənbə kimi onun əsərlərindən istifadə etmişdilər. Bundan əlavə orada qədim yunan və Şərq alimlərinin də elmi işləri saxlanılırdı. Əlyazmalar arasında azərbaycanlı müəlliflərin də əsərləri olubdur – Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd Bərdəinin “Tarix”, Şəmsəddin Məhəmməd ibn Osman Sərəvinin “Cavanmərdlərə nəsihətlər toplu- su”, Mühtəsəddin Əbilxeyrin “Tarix Azərbaycan”, Qazi Əfzələddin Təbrizinin “II Nüsrətəddin Pişkinin ömür yolu” və digərləri. İbn Həcər yazır ki, əlyazmalar arasında “Marağa tarixi” və “Arran tarixi” kimi əsərlər də var imiş.
Çin, Hindistan, Ərəb ölkələri, Monqolustan və Avropa- dan gələn alimlər burada geniş elmi iş aparırdılar. Akademik Ziya Bünyadov Tusinin elmi-irsini araşdırar- kən, alim barəsində belə bir fikirlər söyləmişdir: “Məşhur Marağa rəsədxanasının və və nəhəng elmi kitabxanasının yaradılması Nəsir əd-Din Tusinin adı ilə bağlıdır və yalnız bu fəaliyyəti onu ölməzliyə qovuşdurmuşdur.
182 Nəsir əd-Dinin çoxəhatəli elmi yaradıcılığı, astronomi- ya, həndəsə, triqonometriya və başqa dəqiq elmlərə həsr edilmiş çoxsaylı əsərləri, onun adını hələ Avropada elm yenicə inkişafa başladığı zaman artıq məşhur etmişdi. Nəsir əd-Din Tusi elmin hərəkətverici böyük zəkaların- dan biri olmuşdur. Orta əsr elminin bir çox klassik sahələri onun nailiyyətidir”. 1
tanınması heç kimdə şübhə oyatmaz. O, bir neçə alimlərin gördükləri işi təkbaşına görmüşdü. İş ondadır ki, alim heç bir dövlət və ictimai işlərinə, özünün qiymətli enerjisini sərf etmədən elmi işlərlə məşğul olsaydı, daha da unikal kəşflər əldə edərdi. Lakin buna baxmayaraq, Tusi “Əlamut” qalasından azad ediləndən sonra vaxtının əksəriyyətini dövlət işinə, rəsədxananın tikintisinə, yaradılan kitabxanaya qiymətli əlyazmaların toplanmasına, bir çox tanınmış alimlərin və istedadlı tələbələrin, şagirdlərin Marağaya cəlb edilməsinə, onalrın bütün qayğılardan azad olunmasına, Azərbaycanın bir çox şəhərlərində tədris ocaqlarının yaradılmasına sərf edirdi. Tarixi şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halı, dövri fəaliyyəti ilə maraqlanarkən, mən Tusinin taleyini iki şəxsiyyətin fəaliy-
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 4.
183 yətinə oxşadıram. Onlardan biri Antik dövrdə Afinada yaşamış filosof Demetr Falerliyə, o birisi isə erkən orta əsrdə yaşamış “Siyasətnamə” əsərinin müəllifi bacarıqlı siyasi xadim Əbu Əli Həsən ibn Xacə Nizamülmülkə. Demetr Afinadan qovulan kimi triyeraya minib, birbaşa İsgəndəriyyəyə yollanır. O, bilmirdi Misirin hökmdarı I Ptolemey Sotera onu necə qəbul edəcək... 1
həm qılıncı, həm də ki, qələmi ilə məşhur olan bir hökmdar idi və o, bilavasitə “İsgəndərin Tarixi” adlı tarixi əsərin müəllifi sayılırdı. Demetr ona şəhərdə möhtəşəm bir mədəniyyət və incəsənət mərkəzinin yaradılmasını və onu “ilahilər Məbədi” – Musseyon adlandırmağı təklif edir. Musseyon hazır olandan sonra oraya, alimlərin dəvət edilməsi, hər bölgədən əlyazmaların gətirilməsi və həmin əlyazmaların surətlərinin çoxaldılması təntənəli surətdi açılır və əlbəttə ki, Demetr Falerli həmin Akademiyaya başçı təyin edilir. 2
ildə Tus vilayətinin Noğan nahiyəsində anadan olmuş, H. Q. 485 (1092)-ci ildə Bağdad yolundakı Səhnə qəsəbəsində
1 Р. Хаггард. Клеопатра. Баку, «Гянджлик», 1990. стр. 13 2 Н. А. Ионина, автор-составитель. Сто великих чудес света. Москва, «Вече», 2000. стр. 145
184 Həsən Səbbahın fədailərindən birinin bıçaq zərbəsi ilə öldürülmüşdür. Xacə Nizamülmülk Həsən ibn Əli, səlcuq sultanlarından Alp Arslan (1063-1072) və Məlik şahın (1072-1092) vəziri olmuş, Səlcuqilər dövlətinin genişlənib möhkəmlənməsin- də, abadlıq işlərinin görülməsində, ölkənin iqtisadi qüdrəti- nin artırılmasında, ordunun qüvvətlənməsində, elm və mədəniyyətin yüksəlməsində çox böyük işlər görmüşdür. Bu dövrlərdə, mübaliğə etmədən demək olar ki, dövləti sultanlar deyil, Nizamülmülk idarə edirdi. Nizamülmülk daxili dövlət işlərilə yaxından məşğul olmaqla bərabər, xarici siyasətə istiqamət verir, din şəriət qayda-qanunlarına dəxalət edir, məzhəb və təriqətləri öyrənmək, dövlət və din xadimləri hazırlamaq məqsədilə xüsusi mədrəsələrin açılmasına təşəbbüs göstərir və böyük maddi yardım edirdi. Bu mədrəsələr sonradan “Nizamiy-
huru bir çox dövlət və din xadimləri, münəccimlər, filosoflar, hüquqşünaslar və şailər hazırlamış Bağdad nizamiyyəsi sayılırdı...Sədi Şirazi kimi bir şairin məhz Bağdad Nizamiyyəsi divarları arasında yetişdiyini qeyd etmək kifayətdir. Nizamülmülk Səlcuq dövlətinin vəziri olduğu vaxt Azərbaycan da həmin dövlətin tərkibinə daxil edilmişdi.
185 Buna görə də “Siyasətmanə” XI əsr Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün də əhəmiyyətlidir. Eləcə də bu əsərdən bir ədəbi abidə kimi də sonrakı əsrlərdə istifadə olunmuşdur. O cümlədən Məhəmməd Qəzzali “Nəsihətülmülk” əsərində
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|