Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İmmanuil Kant Marağa rəsədxanası və onun alimləri
- “Sələflərin təcrübə- si”
- “Təzkirə mai qəsədə əl-rəsədxana”
- “İsgən- dərnamə”
- “İslam astronomiyasının inkişafında Marağa rəsəd- xanasının rolu: “Renessansa qədər elmi inqilab”
- “Danış-e moslemik” (“Müsəlmanların elmi”)
- “Elm tarixi”
- “Zic Elxani”, “Astrolyabiya haqqında traktat”, “Təhrir Məcəsti”, “Astronomiya xatirələri”, “Otuz fəsil”
- “Otuz fəsil”
- “Biliklərin sonu”
|
139
Görkəmli Azərbaycan alimi Rəşidəddinin yazdığına gö- rə, Marağa rəsədxanasında 100 nəfərdən çox alim və başqa işçi varmış. Onların da çoxu Tusinin tələbəsi olmuşdur. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, gələcəkdə həmin adamlar öz ölkələrində tanınmış alimlər kimi hörmət sahibi olmuş və əksər hallarda hökmdar saraylarında işlə təmin olunurdular. Hətta həmin alimlərin bəziləri Marağa rəsəd- xanasına oxşar bir rəsədxananın öz ölkələrində inşa etmək üçün öz hökmdarlarına müraciət etmişdilər. Lakin həmin iş külli-miqdarda vəsait tələb etdiyindən, ortaya qoyulan layihəni həyata keçirmək mümkün olmurdu. Hülaku xan hələ Bağdadı tərk etməmiş göstəriş vermiş- di ki, tikinti (rəsədxana – R. D.) üçün lazım olan tikinti materiallarını və cihazlar alınması üçün vəsait versinlər. Bununla əlaqədar göstəriş verdi ki, bütün islam vəqfləri Nəsirəddinin sərəncamına verilsin və bu vəqflərin gəlirinin ondan bir hissəsi rəsədxananın tikintisinə xərclənsin.
140 Nəsirəddin vaxt itirmədən işə başladı. Göstəriş verdi ki, riyaziyyata və astronomiyaya aid olan bütün kitablar (o cümlədən, hücumlar vaxtı İrandan və İraqdan oğurlanmış kitablar) axtarılıb tapılsın və təcili Marağaya göndərilsin. Bu məsələlərə nəzarən etmək üçün Nəsirəddin sonralar daha bir neçə dəfə Bağdada gəlmişdi. Nəsirəddin alimlərin axtarışı ilə də ciddi məşğul olurdu. Mənbələrə arxalanıb deyə bilərik ki, Bağdaddan Marağaya özü ilə Nəcməddin Əhməd ibn Əli ibn Əbil Fərəci (təxəllüsü İbn əl-Bəvvab əl-Bağdadi əl-Katib), Amidəddin Əbül-Fədail Saib ibn İzəddin Məhəmməd ibn Abdin Əs- Səlmi əl-Ömüdəddin Münəccim Bağdadini, Nəcməddin ibn Huab Bağdadini, Kəmaləddin Sufi Bağdadi Əbu Əzizi, Qavaməddin Bağdadini və 14 yaşında əl-Füvati əl-Bağda- dini gətirmişdi. Əl-Füvatini Nəsirəddin öz himayəsinə götürmüş, ona fars dilini öyrətmişdi. Sonralar əl-Füvati fəlsəfə elminə yiyələnmiş və Marağa rəsədxanasının kitab- xanasında xəzinədar işləmişdir. 1
Bir çox mənbələrin araşdırılması nəticəsində Marağa rəsədxanasında çalışan bir neçə tanınmış və nüfuzlu mütəxəssislərin adları aşkar edilmişdir.
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 94
141 1. Əbu Cəfər Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusi 2. Fəxrəddin Əbülqasim Əhməd ibn Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən Tusi Maraği 3. Qütbəddin Əbussəna Mahmud ibn Məsud ibn əl- Müslix əş-Şirazi 4. Qriqori Əbül Fərəc Bar-Ebreus (Suriya) 5. Müəyyidəddin ibn Burayk ibn əl-Mübarək əl-Əmiri Ordi
6. Nəcməddin Əbül Həsən Əli ibn Umar ibn Əli əl- Katibi Dəbirani 7. Hiduşah ibn Səncər Naxçıvani (“Sələflərin təcrübə-
8. Fəxrəddin Əbülfaz Əbdül Əziz ibn Əbdül Cabbar ibn əl-İxlati (Gürcüstan) 9. Fəxrəddin Əhməd ibn Osman Əmin ət-Tusi əl- Marağayi (İraq) 10. Məhiəddin Məğribi (İspaniya) 11. Damğanlı Mahmud Nəcməddin Üstürlabi 12. Hüsaməddin əş-Şami 13. Hüsaməddin Təbrizi 14. Sədrəddin Əbülhəsən Əli Nəsir Tusi 15. Səfiəddin Əbülmömin Ürməvi
142 16. Fəxrəddin Əbu Məsud Mənsur ibn Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Mənsur əl-Kaziruni 17. İbn əl-Bəvvab əl-Bağdadi Nəcməddin əl-Katib 18.Amidəddin Əbül-Fədail Saib ibn İzəddin Məhəmməd ibn Abdin Əs-Səlmi əl Ömüdəddin Münəccim Bağdadi 19. Fəxrəddin Əbül Həsən Məhəmməd ibn əl-Həsən əs- Səcazi
20. Fəxrəddin Əbül Fəth Məhəmməd ibn Camaləddin Əhməd ibn İsa əl-Qəznəvi 21.Fəxrəddin Əbülleys Fəth Məhəmməd ibn Əbdülməlik ibn Əbülxaris ibn Sumaym əl-Maraqi 22. Nəcməddin ibn Huab Bağdadi 23. Kəmaləddin Sufi Bağdadi Əbu Əziz 24. Fao Mun-Çi (Çin) 25. İsa Monqol (Monqolustan) 26. Taqiəddin Əli Həşşaşi (İran) 27. Nəfisəddin ben Tolayib 28. Şeyx Kəmaləddin əl-İyqi 30. Şəmsəddin Mühəmməd əl-Ordi 31. Mühəmməd ben Müəyyidəddin Ordi 32. Cəmaləddin az Zeydi Buxari (Xorezm) 33. Möhiəddin Kamal 34. Abi Şükr Məğribi
143 35. İbn əl-Füvati 36. Nizaməddin ən-Naysaburi 37. Əsiləddin əl-Həsən ət-Tusi 38.Fəxrəddin Əbül Həsən Əli ibn Heydər ibn Əli ət-Tusi 39. Kəvaməddin Əbu Səd Abdallah ibn Əbdürrəhman əl- Yazari 40. Kəriməddin Əbubəkr ibn Mahmud Səlmasi 41. Kamal əd-Dövlə ibn əd-Dai 42. Şəmsəddin əş-Şirvani 43. Möhyəddin Əş-Şirvani 44. Kəmaləddin Əflatun Hindi (Hindistan) 45. Əlaəddin Süleyman əl Multani (Hindistan) 46. İzəddin Əbülfəz ibn Yəhya 47. İzəddin Toğrul ibn Səncər 48. Məcdəddin Əbülfutuh Əbdüləziz ibn Haşim əş- Şəhrabani 49. İmadəddin Əbu Tahir əl-Müsayyib ibn Fəxrəddin Əli ibn Hüseyn əd-Damqani 50. Fəxrəddin Əbül Abbas Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yunis əl-Əmiri
Onu da xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, rəsədxana fəaliyyət göstərən zaman oraya həm Azərbaycanda, həm də
144 yaxın regionlardan çox məşhur şəxsiyyətlər gəlmiş və elm ocağının alimləri ilə müxtəlif səpkili görüşlər aparmışlar. On il boyunca kitabxananın qoruyucusu və açarcısı ol- muş İbn əl-Füvati “Təzkirə mai qəsədə əl-rəsədxana” adlı əsərində minlərlə уerli və əcnəbi alimlərin, mütəxəssislərin adını əks etdirib. Həmin fundamental əsərin müxtəsər variantı dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Əsərdə indiyə qədər naməlum olan neçə böyük azərbaycanlı alimin adı çəkilir... Rəsədxanadan danışan Əs Səfədi “Əl-Favi bilvəfayat” adlı əsərində yazır: “Şəmsəddin əl-Cəzəri Həsən ibn əl- Həkimə əl-İbrahimlinin dilindən xəbər verir: Mən Marağa- ya getdim və o rəsədxanaya baxdım (Sədrəddin Əli ibn Xacə Nəsirəddin Tusinin rəhbərlik etdiyi rəsədxana). O, gənc və ləyaqətli bir alim, nücumun və fars şeirinin bilicisi idi. Mən orada Şəmsəddin Mühəmməd əl-Ordi, Şəmsəddin əş-Şirvani, şeyx Kəmaləddin əl-İyqi, Hüsaməddin əş- Şamini də gördüm”. 1
Bəzi alimlər qeyd edir ki, Marağadakı və digər İslam ölkələrindəki alimlər qədim yunan alimlərinin əsərlərindən istifadə edərək, köçürücü funksiyasını yerinə yetirmişdilər.
1 B. Rzayev. Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) “ADPU nəşriyyatı”, Bakı, 2014. səh. 78
145 Əlbəttə, belə bir fikir ilə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Qədimdə yaranan elmi əsərlərin surətləri çoxaldılan zaman onların inkişaf etdirilməsində Şərq alimləri elmdə əsl inqi- lab etmişdilər. Avropadan qabaq Renessans mədə-niyyəti- nin şərqdə yaranmasını iddia etsək, biz bu məsələdə heç də yanılmarıq. Renessans mədəniyyətini yalnız onun vətəni sayılan İtaliya (XIV-XVI əsrlərdə) və ya Avropaya (XV-XVI, hətta XVII əsrlərdə) aid edən baxış Şərqi bu prosesdən kənarda qoymağa çalışaraq, onun Qərb mədəniyyətindən gerililiyi, bununla da “Avropa mərkəzçiliyini” təsdiq etməyə cəhd göstərir. Şərq Renessansı məsələsi Qərb alimləri arasında əsasən bu baxımdan mübahisə törədir ki, İslam Şərqində yaranan mədəniyyət Renessans mədəniyyətini səciyyələndirən əsas əlamətlərin heç də hamısına cavab vermir. Lakin əvvəla, bu baxışı Qərbin heç də bütün şərqşünas- ları müdafiə etmir. Məşhur İsveçrə şərqşünası Adam Mets IX-X əsrlər İslam mədəniyyətinin tədqiqinə həsr etdiyi əsərini “Müsəlman Renessansı” adlandırmaqla, İslam aləmində “İntibah” adlandırılan bu mədəniyyətin Qərbdən xeyli əvvəl meydana gəldiyinə işarə edir... İtaliya və bütövlükdə Avropa Ressansının ən səciyyəvi əlamətlərdən biri kimi həmin İtaliyanın özündə də qədim
146 Yunanıstanda quldarlıq dövründə formalaşmış antik mədə- niyyətə müraciət mühüm yer tutur. Bu baxımdan Şərq Qərbi xeyli qabaqlamış, artıq VIII-XII əsrlərdə Çində, habelə Hindistan və İranda, XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan- da güclü humanist fəlsəfə və ədəbiyyat yaranmış dünyəvi elm, o cümlədən astronomiya, riyaziyyat, minerologiya və başqa təbiət elmləri sahəsində Tusinin gətirdiyi mühüm yeniliklər özünü göstərir... Azərbaycan Renessansında antik mədəniyyətə birbaşa müraciət İtaliya və bütövlükdə Avropa Renessansından heç də zəif deyil. Burada Nizami Gəncəvinin dahiyanə “İsgən- dərnamə” poemasını və Nəsirəddin Tusinin bütün Şərqdə ona şöhrət qazandıran “Əxlaqi-Nasiri” kitabını və xüsusən onun son 30-cu fəslini tutarlı nümunə hesab etmək olar. Nizami öz şah əsərinin dərin humanist qayəsini açmaq üçün antik mədəniyyətin ellinist mərhələsinin bünövrəsini qoyan Makedoniyalı İsgəndərin və onu əhatə edən tarixi şəxsiy- yətlərin, ilk növbədə müəllimi Ərəstunun (Aristotel – R. D.) obrazından istifadə etdiyi kimi, N. Tusi də qeyd etdiyi- miz əsərini qədim yunan filosofu Əflatunu (Platon – R. D.) öz şagirdi Aristotelə vəsiyyəti ilə görkəmli antik filosofun 40-dan artıq ibrətamiz kəlam-öyüdü ilə tamamlayır. Bu faktın özü sübut edir ki, N. Tusi antik mədəniyyətin zəngin fikir xəzinəsinin onun dövründə də idrakı-tərbiyəvi əhə-
147 miyyətini nəinki saxladığını, habelə insanın təkmilləşməsi və inkişafında örnək rolunu bununla təsdiq edir. 1
Elm tarixçiləri arasında belə bir fikir yürüdülürdü ki, IX- XIV əsrin şərq astronomları “arxivarius” rolunu oynayırdı- lar, yəni, onların işləri əsasən, qədim astronomların elmi işlərini dünya elminə çatdırmaqdan ibarət idi. “İslam astronomiyasının inkişafında Marağa rəsəd- xanasının rolu: “Renessansa qədər elmi inqilab” əsəri- nin müəllifi Kolumbiya universitetinin (ABŞ) alimi C. Saliba qeyd etmişdi ki, XX əsrin 50-ci illərinə qədər şərq astronomlarına olan belə bir münasibət, əsasən məqsədə- uyğun sayılırdı. Ona görə ki, həmin dövrə qədər praktiki olaraq, XIII əsrdə Marağa şəhərində (İranın Şərqi Azərbay- can hissəsi) yaradılan “Marağa məktəbinin” nümayəndələ- rinə məxsus olan elmi əsərləri məlum deyildi. Alim haqlı olaraq qeyd edir ki, yarıməsrə yaxın “Marağa məktəbinin” fəaliyyətinə dair aparılan tədqiqat işlərindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, ümumiyyətlə ərəb dövründəki astrono- miyanın inkişafında “arxivarius” stereotipindən əl çəkmək lazımdır. Bundan əlavə 1957-ci ildə amerikan alimi V. Roberts göstərmişdi ki, şərq astronomlarının təqdim etdikləri
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor Y. A. Qaraməmmədlinin məruzəsi, səh. 267-268
148 Kainatın modeli Kopernikin təqdim etdiyi modelinə böyük təkan vermişdi. “Marağa inqilabına” dair həsr olunan çoxsaylı məqalə- lərin müəllifləri bildirirlər ki, Kopernik tərəfindən elmi inqilabı həyata keçirilməsində bəşəriyyət marağalıların fəaliyyətinə borcludur. Kopernikin, Marağa rəsədxanasının elmi irsinin öyrənilməsində heç bir şübhə yoxdur. Qətiy- yətlə bildirmək lazımdır ki, Polşa alimi Marağa rəsədxana- sının “ən yaxşı, istedadlı nümayəndəsi sayılır”. Marağa rəsədxanasının tərtib etdiyi astronomik cədvəl- lərin Avropada tərtib edilmiş cədvəllərlə müqayisəli tənqi- dini verən İran alimi Ustad Məhəmməd Rza Hakimi
Con Bernalın bu barədə yazdığı aşağıdakı mülahizələrini nümunə gətirir: ... Orta əsrlərdə elmin inkişafı əvvəlcə ləng getsə də, böyük işgüzarlığın və yaradıcı qüvvələrin meyda- na gəlməsinə səbəb oldu və bu əslində yeni elmlərin yaran- masına gətirib çıxartdı... Ulduzları müşahidə etmək, yeni dəqiq müşahidələrin, hesablamanın və uzaqgörənliyin lazım olduğunu yeganə elmə, digər elm sahələrindən əvvəl, İslamın nüfuzu başlayıb davam etdi. Elxanilər zamanında tətbiq edilmiş cədvəllər ta Renes- sans dövrünə qədər ulduzşünaslıq sahəsində ən yaxşı cədvəllər hesab olunurdu...
149 ...Xarici alimlərdən bir çoxunun İslam elmini əhəmiy- yəti, bizim bildiyimizin, ədəbiyyatımızın və mədə- niyyətimizin əzəməti haqqında xeyli söz söyləmələrinə baxmayaraq, hələ də çox adamlar tapmaq olur ki, özlərini elm, elmlər tarixi, fikir, mədəniyyət, fəlsəfə, tərbiyə, əxlaq, sənət və s. haqqındakı əsərlərdə və məqalələrdə İslamın adını çəkmir, hətta müsəlman alimlərinin böyük və yaradıcı xidmətlərinə işarə də etmirlər. Belə demək mümkün olduğunu güman etmirəm ki, bu şəxslər İslamdan və islam irsinnən tamamilə bixəbər olsunlar. Daha çox güman var ki, onlar İslam haqqında bir növ “susmaq yolunu” əsas götürürlər, beləcə düşmənçilik əməllərini yerinə yetirirlər... Necə ola bilər ki, bir müəllif nücum elmi, onun inkişafı və yeni asimanşünaslıq haqqında kitab yazsın, ancaq İslam alimlərinin və asimanşünaslarının adını çəkməsin?” 1
Bildirmək lazımdır ki, Tusi rəsədxananın daxilində eyni zamanda tərcümə mərkəzi də yaratmışdı. Corc Sarten “Elm tarixi” əsərində yazır: “Əlbəttə, Azərbaycan Marağa tərcü- mə mərkəzi Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərirdi. Klassik yunan və ərəb alimlərinin tərcümələri hazırlanırdı... Xristianlar öz məlumatlarını fərasətlə bu kitablardan alırdılar. Bu zaman müsəlmanlar çox inkişaf
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 217-218.
150 etmişdilər və xristianlar həmin nailiyyəti əldə etmək istəyirdilər”. Bu problemə toxunan İran alimi doktor Səfa yazır: “Abbasilər dövrünün əvvəlində hicri VI əsrin sonunadək riyaziyyat sahəsində və riyaziyyat elmi bölmələrində məşhur alimlərin meydana çıxmasına baxmayaraq onların əsərlərində çətin anlaşılan, şübhəli məsələlər çox idi. Bu kitablarda bir məsələlər dəqiqləşdirilməli, şərh olunmalı və izah edilməli idi. Bu böyük işi görə biləcək və onu axıra çatdıra biləcək bir alim var idisə, o da... Xacə Nəsirəddin Tusi idi... o, riyaziyyat sahəsində bir çox tərcümələri diqqətlə, incəliklə öyrənib düzəldir, təshih edirdi və nəticədə sistemli, düzgün nöqsansız əsər yaradırdı”. Tusinin bu mühüm fəaliyyəti haqqında yazan alimlərin əksəriyyəti göstərirlər ki, o, bu tərcümələrdə yunan sözləri- nin yerinə kor-koranə ərəb sözlərini qoymurdu, yunan müəlliflərinin işlətdikləri qəliz riyazi mətləbləri açmağa cəhd edirdi; mahir bir ustad kimi əsərlərin məqsəd və məvhumlarını açmaq üçün düzgün ibarələr işlədirdi; yunan alimlərinin əsərlərinin tərcümələrini riyaziyyat elmini tədris etmək üçün sistemli şəkilə salırdı. 1
1 B. Rzayev Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) Bakı, “ADPU nəşriyyatı”, 2014. səh. 72-73
151 Tusi tərəfindən astronomiyaya aid çoxlu kitablar və traktatlar yazılıb. “Zic Elxani”, “Astrolyabiya haqqında traktat”, “Təhrir Məcəsti”, “Astronomiya xatirələri”, “Otuz fəsil” və s. “Astrolyabiya haqqında traktat”a dair akademik F. Maqsudovla H. Məmmədbəyli yazırlar: “Astrolyabiya – daşınan astronomik alətdir. Onun köməyi ilə müşahidə aparan dayandığı yerin coğrafi koordinatını təyin edə bilərdi. Tusinin bu kitabı geniş yayılmışdı. Tusinin başqa astronomik əsəri “Otuz fəsil” adlanır. Onun planetlərin hərəkətinin nəzəriyyəsinə həsr etdiyi vacib nəzəri işi “Astronomiya xatirələri” sayılır... Lakin adi suala cavab vermək vacib olardı. Bütün nəzəri suallarda Nəsirəddin Tusi, planetlərin heliosentrik nəzəriy- yəsinə əsaslanırdı. Kopernikin helosentrik sistemi planı yaranandan sonra da Nəsirəddin Tusinin astronomik işləri öz əhəmiyyətini itirməmişdi”. 1
Astronomiya elmində öz araşdırmaları ilə məşhur olan Marağa rəsədxanasının bəzi alimləri haqqında məlumat vermək lap yerinə düşərdi. Çünki onların gördükləri elmi işlər tez bir zamanda bütün Yaxın Şərqə, oradan isə Cənubi-Şərqi Avropaya
1 Ф. Максудов, Г. Дж. Маммедбейли. Мухаммед Насирэддин Туси. Баку, «Гянджилик», 1981. стр. 29-30
152 yayılaraq, cürbəcür sahələrin mütəxəssislərini valeh edirdi. Bu səbəbdən Marağa rəsədxanasının bir neçə istedadlı alimləri Azərbaycanın hüdudlarından da kənarda tanın- mağa başlanırdılar. Belə bir nəticə ilə hər bir elmi-tədris ocağı fəxr edə bilərdi. Şamaxı astro-fizika rəsədxanasının rəhbəri akademik Hacıbəy Sultanov haqlı olaraq bildirmişdi ki, Marağa astronomik rəsdxanasının astronomiya və riyaziyyat məktə- bi sonrakı dövrdə Qərbi Avropada, Çində, Orta Asiyada, həm də Hindistanda fizika-riyaziyyat elmlərinin inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Mahmud ben Məsud Qütbəddin Şirazi (1236-1311) Şiraz şəhərində anadan olmuş gəncliyini də orada keçirmişdir. O, Tusinin tələbəsi olmuş və astronomiya, riyaziy-yat elmlərini müəllimindən öyrənmişdi. Qütbəddin 1282-ci ilə qədər Marağada çalışır və bundan sonra o, monqolların səfiri kimi Misirə göndərilir. İlk dəfə o, Misirdə Aralıq dənizi və onun ətrafındakı torpaqların xəritəsini tərtib edir. Qütbəddin ərəb dilində, öz dövrünün astronomik və coğrafi nailiyyətlərini əks etdirmiş “Biliklərin sonu” adlı qiymətli əsər yazmışdır. Bundan sonra o, “Dürrətül tac” (Tacın Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|