Ramiz Dəniz
ları”, “Astronomiyada açar”, “Yer fırlanır, ya fırlan-
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbu Əli ibn Sina (980-1037)
- “İmtahan Zici”
- “Zic Məlik Şahı”
- Ömər Xəyyam (1048-1123)
- Budda Elm dünyasının şahı Nəsirəddin Tusi
- “Kəlilə və Dimnə”, “Ərdəşir Babəkan”, “Ənuşirəvanın vəsiyyət- ləri”
|
ları”, “Astronomiyada açar”, “Yer fırlanır, ya fırlan- mır?”, “Hindistan”, “Ərəblərin Yerin hərəkəti nəzəriy- yəsi haqqında” əsərlərində heliosentrik sistemin ideyaları- nı müdafiə edir. Alim astronomiya müşahidələri ilə dərindən məşğul olmaq üçün, 995-ci ildə diametri 7,5 metr olan divar kvandrantını hazırlamış və qurmuşdu. Həmin cihaz vasitə- silə təyin edilən kəmiyyətlərdən biri ekliptikanın mailliyi- nin qiymətini əldə etməsidir. O, iki dəfə (995-996-cı və 1020-ci illərdə) ekliptikanın mailliyinin qiymətini təyin etməklə məşğul olmuş və bu müşahidələrin nəticəsində alim ekliptikanın mailliyi üçün 23 0 35
/ 45
// və 23
0 35
/ 50
//
qiymətlərini almışdı. H. Məmmədbəyli bu haqda belə yazır: “Günəş apoge- yinin uzunluq koordinatını təyin etmək üçün Biruni yeni metod vermişdir. Biruni tərəfindən riyazi kartoqrafiya və coğrafiya sahəsində diqqətəlayiq əsərlər yazılmışdır. Yerin kürə şəklində olmasını iddia etmək, bəzi müəlliflərin göstərdiyi kimi heç də Biruninin elmi xidməti deyildir. Biruninin bu sahədə əsas xidməti Yerin ölçülərini təyin etmək üçün yeni bir üsul verməsidir”. 1
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh.25-26
69 Həmin metodun mahiyyətini açıqlamaq üçün Biruni belə izah edirdi: “Yer meridianı qövsünü ölçmək üçün mən yunan alim- lərinin, hindlilərin və Məmun astronomlarının metodların- dan fərqli olan bir metod vermişəm. Bu məqsədlə mən Hindistanda düzənliklər üzərində yüksələn hündür bir dağ tapdım. Həmin dağın təpəsindən mən Yer ilə Göyün birləşməsini, yəni, üfüq dairəsini cihazda (astrolyabiyada) tapdım ki, bu da şərq-qərb xətti istiqamətində idi. Bucağı təyin etdim ki, 34 idi. Mən dağın 652,05 dirsək təyin etmişdim”. Alimin hesablamalarına əsasən yerin radiusu 12851369 dirsəyə, Yerin mühiti 80780039 dirsəyə, Yer mühitinin bir dərəcəlik qövsü isə 50,2 ərəb milinə bərabərdir. Nallino və Şöy dirsəyin 0,493 metrə və ərəb milinin isə 4000 x 0,493 m = 1972 metr olduğunu təyin etmişlər. Biruni bir dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğunu 111,6 km. (müasir qiyməti 111,1 km.) təyin etmişdir. Mütəxəsisslər bildirirlər ki, Biruni coğrafi uzunluğu təyin etmək üçün öz dövrünün texniki səviyyəsinə uyğun olan bir metod işlətməklə riyazi coğrafiyaya böyük hədiy- yə vermişdir. Doğrudur, bu metod nəzəri cəhətdən tamami- lə düzgündür, amma müşahidə xətalarının çox olması üzündən o dövrdə yaxşı nəticə verə bilmirdi.
70 İş ondadır ki, Biruni nəinki nəzəri olaraq coğrafi uzunluqlar fərqini tapmaq yolunu vermişdi, o, eyni zaman- da Bağdad ilə Şirazın, Qurqanın, Qəznənin coğrafi uzunluqlar fərdini təyin edə bilmişdi. Biruni bir çox şəhərlərin coğrafi uzunluq və enliklərinin cədvəlini tərtib etmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, başlanğıc meridian üçün o, özündən əvvəl təyin edilmiş meridianı qəbul etmişdir. Tacik alimi H. U. Sadıqov Biruninin xidmətlərini qiymət- ləndirərək yazırdı: “Şərqin böyük alim astronomlarından biri olan Biruni astronomiya elminin bir çox sahələrində nəhəng işlər görmüşdü”. Astronomiya sahəsinin qədim elm olduğunu inkar etmək olmaz. İş ondadır ki, astronomiya erkən orta əsrdə Şərqdə geniş yayılmış və onun incəliklərinin araşdırılıb üzə çıxarılmasında, müsəlman astronomları böyük səy göstər- mişdilər. Yuxarıda göstərilibdir ki, həmin elm Azərbaycan- da hələ Babakuhi Bakuvinin dövründə öyrənilib tədqiq edilmişdir. Hətta astronomiya Azərbaycanın şimal hissəsi sayılan Şirvanda daha tez inkişaf etmişdi. Buna sübut olaraq professor Eybali Mehrəliyevin ifadələrini göstərmək vacib olardı. Riyaziyyat və nücum elminin inkişaf tarixinə dair əsərlərdə Şirvanda astronomiya elmi mərkəzinin olmasını
71 və burada öz dövrü üçün yüksək səviyyəli tədqiqatlar aparılması barədə sistemli olmasa da, tez-tez ədəbiyyatda rast gəlmək olur. Buna inam ona görə ümidvercidir ki, Şirvan hələ IX-X əsrdən Xarəzmlə əlaqədə idi... Astronom və şair Fələki Şirvani Kafiəddin nəslinin haqqında danışarkən onun ailə üzvlərinin yüksək vətən- daşlıq qayəsindən və bütün nəsil içərisində Vəhidəddin Şirvaninin (1100-1159 – R. D.) nücum və üsturlab sahəsin- də əvəzedilməz şəxs olmasından danışır. 1
edildikdə oraya dəvət edilmişdi. Ümumiyyətlə, ibn Sina 29 fənn üzrə ən azı 450 kitab və elmi iş yazıb, lakin bizə çatanların sayı cəmi 274-dür. İbn Sina o vaxt olan bütün elmləri tədqiq etmişdir. Fizika, həkimlik, filosofiya, riyaziyyat, həndəsə, biologiya, psixologiya, metafizika - bunlar hamısı İbn Sina vasitəsilə yenidən işıq üzü gördülər. İbn Sina mexanika ilə də maraqlanırdı və bəzi cəhətlərdən bu elmə bəzi dəyişikliklər yeritdi. O, çox-çox illər sonra kəşf edilən elementlərin xas- sə uyğunluğunu qeyri-ümumilləşdirilmiş halda vermişdi. Onun astronomiya və riyaziyyat sahəsində yazmış olduğu əsərlərinin ümdəsi bunlardır.
1 E. Mehrəliyev. Şirvan Elmlər Akademiyası. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2000. səh. 52-53
72 1. Ekvatorun xüsusiyyətləri haqqında. 2. Biruninin on sualına cavablar. 3. Biruninin on altı sualına cavablar. 4. Yerin və Göyün surətləri haqqında. 5. Göy cisimləri və onların hərəkətləri haqqında. 6. İsfahanda müşahidə üçün hazırlanmış astronomiya cihazları haqqında. 7. Göy, ulduzlar və meteorlar haqqında.
Əbu Əli ibn Sina (980-1037)
73 İbn-Sina tibb elminin bütün sahələrinə dərindən nüfuz etmiş və elmi yeniliklər etmiş alimdir. O, hər bir doğulanın bir gün öləcəyini yaxşı bilirdi. Rübailərinin birində yazmış- dı ki, “mən dünyanın yerdən tutmuş səma cisimlərinədək
Məmun Akademiyasında çalışan alimlərdən biri də Orta Asiya alimi Biruninin müəllimi olmuş Hamis ben Əl Xəzər Əbu Mahmud Əl Xocəndidir. O, bir neçə elmi risalənin müəllifidir və astronomiya tarixində ən önəmlisi üsturlabın tətbiqi haqqında risalədir. Xocəndi Tehranın yaxınlığındakı Rey şəhərinin rəsəd- xanasında çalışmışdır. O, diametri 80 dirsəyə (40m.) bəra- bər olan seksant (süds) adlanan cihazı icad etmiş və həmin cihaz vasitəsilə bucaqları 1 “dəqiqliyi ilə ölçmək mümkün idi. Bunun vasitəsilə Xocəndi eklipikanın mailliyini 23 0 32 / 21 // qədərində, 2 / 01” dəqiqliyi ilə təyin etmişdi. Xocəndi həmin müşahidələri haqqında belə yazır: “384- cü hicri ilində yaxud Yezdicürd erasının 363-cü ilində, özüm kəşf etmiş olduğum və süds fəxri adlanmış cihaz vasitəsilə biz Rey şəhərində müşahidələr apardıq. O diametri 80 dirsəyə bərabər dairə qövsündən ibarətdir. Mən onu Rey, Həmədan və İsfahanın hökmdarı olan Fəxrid- dövlənini şərəfinə “Süds fəxri” adlandırıram”.
74 Daha sonra o, yazır: “Xoşbəxt müşahidələr və qayğıkeş dəqiq hesablamaların bizi gətirib çıxardığı nəicələr bunlar- dır. Bu cihazla başqaları arasındakı fərq burasındadır ki, onların vasitəsilə ekliptikanın mailliyi dərəcə və dəqiqlik- ləri ilə ölçülürdü, biz isə dərəcə, dəqiqə və saniyələrlə ölçü aparırıq və beləliklə biz bir addım irəli atmış olduq”. Bu onu sübut edir ki, ekliptikanın mailliyinin dəyişən kəmiy- yət olduğunu ilk dəfə Xocəndi qeyd etmişdir. Hindlilər mailliyin artıq dəqiq qiymətini tapmışdılar (240). Xocəndi qeyd edir: “Ptolemey onu 23 0 51 / ”, “İmtahan Zici”nin müəllifi (Həbəşül Hasid) 23 0 35 / , mən isə 23 0
/ 21
// təyin etmişdim. Kənar qiymətlər arasındakı fərq, yəni, hindlilərin və mənim aldığım qiymət arasindakı fərq yarım dərəcəyə çatır. Bu fərqin səbəbi cihazlar xətası ola bilməz. Bu halda biz gərək bir dəfə böyük, bir dəfə isə kiçik qiymət almalı idik və o həmişə bir istiqamətdə dəyişə bilməzdi. Məmun Akademiyasının qabaqcıl alimlərindən biri Biruninin müəllimi olmuş Əbu Nəsr ibn İraqi (- 1035 ölüb) Məmun Akademiyası bərbad edilən vaxta qədər uzun müddət Xorezmdə yaşamış, ondan sonra elmi fəaliyyətini Mahmud Qəznəvinin sarayında davam etmişdir. O, astronomiya və riyaziyyat sahəsində bir çox əhəmiyyətli əsərlər yazmışdır.
75 Alimin astronomiya üzrə ən mühüm əsrləri bunlardır. 1. “Süni yolla astrolyabiyanın qurulması”. 2. “Evklidin XIII kitabının çətin yerləri barəsində”. 3. “Şah Zici”. 4. “Dəqiqələr cədvəli”. Məmun Akademiyasında Əbu Əli ibn Sinanın müəllimi Əbu Səhl İsa ben Məsihi Qurqani də çalışmışdır. Astronomiyaya və təbabətə dair bir neçə elmi əsər yazan alim Mahmud Qəznəvinin qoşunlarının təqibindən səhrada gizlənərkən ölmüşdür. Ömər ibn İbrahim Əl Xəyyam Qiyasəddin, Əbül Fəthi (1048-1123) 1074-cü ildə dostu Nizamülmülk Cəlaləddin Məlik şah Səlcuqinin sarayına dəvət etmişdi. Məlik şah İsfahan şəhərinə özünə paytaxt seçdikdən sonra orada rəsədxana təsis etmişdir. Qarşıya astronomiya təqviminin islahatını həyata keçir- məkdən ötrü rəsədxananın baş astronomu Ömər Xəyyam, astronomları isə Əbu Müzəffər Sfaranı və Məmun ben Əl Nəcəb əl Vəsiti təyin edilmişdi. Fransız alimi Vopkenin sayəsində qərb alimləri Xəyya- mı yalnız bir şair deyil, bəlkə də böyük alim kimi tanımağa başladılar. Xəyyamın başçılığı ilə İsfahan rəsədxanasında “Zic Məlik Şahı” adlı astronomiya kataloqu tərtib edilmişdi.
76 Həmin Zicin bir nüsxəsi Paris Milli kitabxanasında saxla- nılır (əlyazma №5669). Kataloqda 100 ulduzun koordinat- ları verilmişdir.
Ömər Xəyyam (1048-1123)
77
XIII əsrdə, zəmanəsinin görkəmli filosofu, astronomu və riyaziyyatçısı, tarixçi, coğrafiyaşünas, maliyyəçi və hüquq- şünas sayılan Azərbaycan alimi Tusi təxəllüsünü götürmüş Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusi (1201-1274) Azərbaycanın mərkəzində yerləşən Marağa şəhərində, şəxsən özü-öz layihəsi ilə inşa etdirdiyi rəsədxanada işləmişdir. Əsas mənbələrdə göstərilir ki, Nəsirəddin Tusi 1201-ci ilin fevralın 18-də Həmədan şəhərinin Bahar bölgəsində anadan olmuşdur. Lakin onu da qeyd etməliyəm ki, Tusinin anadan olması ilə bağlı bəzi müxtəlifliklər var. Akademik Ziya Bünyadov bu barədə yazmışdır: “Bu günə qədər böyük alimin təvəl- lüd tarixi ənənəvi olaraq yanlış göstərilib. Lakin mənbələr təsdiq edir ki, Nəsirəddin Tusi 1201-ci ildə deyil, daha əvvəl anadan olmuşdur. Ən nüfuzlu və dəqiq orta əsr tarix- çilərindən Əl-Məqrizi “Kitab əs-süluk” əsərinin birinci cildinin ikinci hissəsində yazır ki, Nəsirəddin Tusi cəmadi-
78 yal əvvəl ayında, 577-ci ildə (12 sentyabr – 11 oktyabr 1181) anadan olmuşdur. 1
Qütbəddin Yunini “Zeyl mirat əz-zaman” əsərində göstərir ki, Nəsirəddin Tusi 25. VI. 1274-cü ildə Bağdadda vəfat edərkən onun yaşı səksəndən çox idi”. 2
Təhsilini Xorasan vilayətinin Tus qəsəbəsində aldığına görə “Tusi” təxəllüsünü götürmüşdü. O, ibtidai təhsilini (şəriətdən) atası Məhəmməddən, orta təhsilini isə XIII əsrin məşhur alimləri yanında almışdır. O, ilk elmi təhsilini dayısı Nurəddin Şəidən (rasional elmlər üzrə) və atasının əmisi Bəsirəddin Abdullah ibn Həmzədən (müsəlman hüququ, hədislər üzrə) almışdır. Əbu Əli ibn Sinanın tələbəsi olmuş məşhur Azərbaycan filosofu Bəhmənyarın tələbəsi Sərxəsin tələbəsi də Tusinin müəlli- mi olmuşdur. Tarixi sənədlərdə Tusinin müəllimlərinin adı qalıbdır. Birinci müəllimi Sədrəddin Sərxəsin tələbəsi Fəxrəddin Dəmadi olmuşdur. Sərxəsin müəllimi isə Əbül Abbas Löv- kərinin tələbəsi Əfzələddin Gilyani idi. O, isə öz növbə- sində Əbu Əli İbn Sinanın tələbəsi görkəmli Azərbaycan alimi Bəhmənyardan təhsil almışdır. Tusinin ikinci müəlli- mi Qütbətdin Misri, üçüncü müəllimi isə rəqqaslı saatın
1 Əl-Məqrizi “Kitab əs-süluk” I cild. Qahirə, 1936, səh. 614
Q. Yunini “Zeyl mirat əz-zaman”, III cild. Heydərabad, 1960, səh.790
79 ixtiracısı və “Zic Əkbər əl Hakimi” adlı astronomik kata- loqun müəllifi Yunis Misri olmuşdur. Aldığı hərtərəfli və dərin biliklər Tusini az bir vaxtda elmi mühitdə məşhurlaş- dırır. Tusi elə uşaqlıq illərindən bir çox elmlərə tam yiyələn- mək üçün bütün bilik enerjisindən istifadə etmişdi. Bu elə bir dövr idi ki, elm, ədəbiyyat, incəsənət, mədəniyyət yüksək səviyyədə inkişaf etməkdə idi. Antik və erkən orta əsr dövrünün tanınmış alimlərin əsərləri ilə tanış olmaqdan ötrü, o, bir çox dilləri öyrənərək, eyni zamanda elmin bir neçə sahəsinə dərindən yiyələnir. Hələ gənc yaşlarında mütaliəyə həvəsi olan Nəsirəddin, deyilənə görə, fenomenal hafizəyə malik olmuş oxuduq- larını və eşitdiklərini öz mühakiməsi və dərin zəkası ilə təhlil edib yoxladıqdan sonra müsbətləri qəbul edər, mənfiləri isə rədd edərdi. Özündən yeni-yeni bilməcə, teorem və alətlər, cihazlar tərtib etməyi və düzəltməyi xoşlayardı. Elmin çətin məsələləri ilə maraqlanardı... Yuxarıda qeyd edildiyi kimi o, hələ cavanlıq illərində Azərbaycanın nüfuzlu və xüsusən də elm ilə maraqlanan şəxslərin qarşısında böyük hüsn-rəğbətə malik olan bir adam idi və onun bir neçə sahələr üzrə apardığı tədqiqat işləri alimin şan-şöhrətinin ölkədən kənarda yayılmasına gətirib çıxarmışdı.
80 Artıq həmin dövrdə, Azərbaycan özünün bütün Yaxın Şərq dünyasında məşhurlaşmış dahi və görkəmli şəxsiyyət- ləri Mühəmməd Babakuhi Bakuvi, Şihabəddin Əbuhəfs Sührəvərdi, Qətran Təbrizi, Əli Xatib Təbrizi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Ömər ibn Osman Kafiəddin Şirvani, Əcə- mi Naxçıvani, Mahmud Zəncani, Şeyx Nizami Gəncəvi, Məshəti Gəncəvi ilə tanınmışdı. Onların haqqında, elmə və mədəniyyətə böyük üstünlük verən Hülaku xanda müsbət fikirlər eşitmişdi. Adları çəkilən görkəmli şəxsiyyətlərdən fərqli olaraq, Azərbaycan alimi N. Tusi hərtərəfli inkişaf etmiş adam idi və öz biliyi ilə nəinki dostlarını, hətta düşmənlərini də valeh etmişdi. Tarixdən məlumdur ki, Avropa ölkələrindən Çinə və Monqolustana gedən elçilər, Asiyanın bir neçə ölkəsindən keçən “ipək yolu”ndan istifadə edirdilər. Həmin “ipək yolu”nun da bir hissəsi Azərbaycandan keçirdi. Söz yox ki, elçilər Azərbaycanda olarkən bu ölkənin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, incəsənəti, adət-ənənələri, elmi, siyasi, tarixi şəxsiyyətləri ilə həm nəzəri, həm də əyani şəkildə tanış olur, özləri üçün müəyyən bir arayış toplayırdılar. Şübhəsiz ki, XIII əsrin ortalarında, Avropa monarxları- nın nümayəndələri Azərbaycanda olanda, nəinki bu ölkədə, hətta bütün Yaxın Şərq ölkələrində öz elmi nailiyyətləri və insani keyfiyyətləri ilə məşhurlaşan Tusi haqqında bir çox
81 xəbərlər eşitmiş, onun barəsində bir çox məlumatlar topla- mağa çalışmışdılar. Tusinin şan-şöhrətinin Avropada yayılmasına şübhə etməmək olar. Onunla ilk növbədə astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya və tarix elmləri ilə məşğul olan mütəxəssislərin maraqlanması labüd idi. Bir çox həmkarları onu həm filosof, həm də alim kimi tanıyırdılar. Alimin fəlsəfi dünyagörüşünün, etnik baxışla- rının formalaşmasında qədim yunan fəlsəfəsinin nümayən- dələri – Fales, Platon, Aristotel, orta əsr filosoflarından M. Qəzali, Bəhmənyar, Əl-Fərabi, Biruni, İbn Sinanın mühüm və əhəmiyyətli təsiri olmuşdur. Orta əsr ərəb tarixçisi və sosioloqu İbn-Xəldun təbiiyyat elminin inkişafından danışarkən Tusini İbn Sinanın görkəmli davamçısı kimi göstərmişdir. Azərbaycanlı alim yuxarıdakı abzasda adları çəkilən alimlərin fəlsəfə və əxlaqa aid kitablarından, “Kəlilə və Dimnə”, “Ərdəşir Babəkan”, “Ənuşirəvanın vəsiyyət- ləri” kimi xalq müdrikliyi ilə dolu olan dastan və folklor ədəbiyyatından, “Siyasətnamə”, “Mərzbannamə” kimi tərbiyə, siyasət və dövlət məsələlərinə həsr edilmiş kitab- lardan da yeri gəldikcə “Əxlaqi-Nasiri”yə daxil etmişdir. Beləliklə, Tusi “Əxlaqi-Nasiri”də demək olar ki, özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən əxlaqi-fəlsəfi
82 fikirlərə yekun vurmuş, bunların yığcam icmalını verməklə öz orijinal fikirlərini də buraya əlavə emişdir. Ona görə də heç də təəccüblü deyildi ki, son yeddi yüz ildə fars dilində Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|