Ramiz Dəniz
İstanbulun Topqapı muzeyindən tapılan
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Piri Rəisin 1513-cü ildə tərtib etdiyi xəritə
- Piri Rəisin xəritəsini müasir xəritə ilə tutuşdurulması
- Gerqard Merkatorun tərtib etdiyi xəritə
- Filipp Buaşenin 1739-cu ildə tərtib etdiyi Antarktidanın xəritəsi
- Uinston Çörçill
- “Dənizlər barəsində əsas prinsiplərin yekun toplusu” (1462)
- “Dənizlər kitabı” («Китаб-и-бахрие»)
- “Okean
- “Ədviyyat adalarına”
- Gi de Mopassan
|
İstanbulun Topqapı muzeyindən tapılan sensassion xəritə
Admiral Piri ibn Hacı Məmməd Rəis (1475-1554) dövrünün təcrübəli kapitanı, istedadlı naviqatoru, bacarıqlı donanma kapitanı, tanınmış donanma sərkərdəsi, peşəkar şturmanı, savadlı xəritəşünası kimi tanınırdı. Onun tərtib etdiyi xəritələr koordinat ölçülərinə və sahil zolaqlarının konturlarının dəqiqliyinə görə dənizçilik elmində ən lazımlı vəsait sayılırdı. Bundan əlavə Piri Rəis, başqa-başqa ərazilərin konturları göstərilən cürbəcür miqyaslı xəritələri vahid miqyas şəkilində araya gətirə bilirdi. Belə bir xəritələri hər bir ölkənin kapitan və şturmanları əldə etmək istəyirdilər. 1929-cu ildə İstanbulun Topqapı sarayında bərpa təmir işləri aparılarkən, otaqların birində, alman alimləri, profes- sorlar Qustaf Adolf Deysman və Paul Köhle tərəfindən, qazelin dərisindən düzəldilən perqament üzərində çəkilmiş
328 köhnə bir xəritə tapılır. Həmin xəritə Hicri tarixi ilə 919-cu ilin Məhərrəm ayında (Miladi tarixi ilə 1513-cü il) Çəlibo- luda tərtib edilmişdir.
329 Piri Rəis 1528-ci ildə xəritələr toplusundan ibarət olan bir atlasın tərtibini həyata keçirir və həmin xəritəni də 1513-cü il tarixi ilə atlasa daxil edir. Sonradan məlum olur ki, həmin tarixi material Konstantinopolun İmperiya kitabxanasında saxlanılan daha qədim manuskriptlərdən köçürülmüşdü, yəni, başqa xəritələrin surəti sayılırdı. Avropanın bir çox xəritəşünasları, coğrafiyaşünasları və tarixçiləri İmperiya Kitabxanasına düşməkdən ötrü bütün mümkün olan vasitələrdən istifadə edirdilər, lakin öz istək- lərinə nail ola bilmirdilər. Müharibələr zamanı Perqam, Babil, İsgəndəriyyə, Bağdad, Təbriz, Marağa, Dəməşq, Afinadakı elmi ocaqların kitabxanaları İstanbula gətizdiril- mişdi. Hamı bilirdi ki, həmin kitabxananın rəflərində çox qədim əlyazmalar, xəritələr, antropoloji, etnoqrafik məlumatlar vardı və həmin materiallara yiyələnən kəs sensassion məlumatların sahibinə çevrilərdi. Buna bariz nümunə, Yerin Qərb yarımkürəsinin konturları çəkilən Piri Rəisin müəllifliyi ilə tapılan xəritədir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Piri Rəis qədim sənədlərin və xəritələrin tədqiqi ilə məşğul olmaq üçün həmin kitabxananın çox diqqətli oxucularından biri sayılırdı. Konturları çox hallarda dəqiq göstərilmiş xəritə türk alimlərinin ciddi marağına səbəb olur. Çünki tarixinə görə həmin dünya xəritəsi Amerika qitəsinin konturları
330 çəkilən ən erkən xəritələrdən biri, bəlkə də ilkini sayılırdı. Bundan əlavə sensassion materialda həm Şimali Amerika, həm də Antarktida materiklərinin də konturları göstərilirdi. İş ondadır ki, xəritə Kolumbun birinci səyahətindən düz 21 il sonra tərtib edilmişdir. Halbuki Genuyalı admiral Panama, Nikaraqua və Hondurasın şərq sahillərini nəzərə almasaq, həmin materikin sahillərinə ayaq basmamışdır. Antarktida isə hələ 300 ildən bir qədər artıq müddətdən sonra Faddey Bellinshauzen və Mixail Lazarev (1819) tərəfindən kəşf edilir. Bunun üçün bir çox alimlər xəritənin tədqiqinə başlamaqdan ötrü radikal addımlara əl atırlar. Maraqlıdır, bunu kim, nə vaxt və harada tərtib etmişdi? Burada maraqlı məqamlardan biri o idi ki, Piri Rəis öz dəst-xətti ilə həmin konturları başqa qədim xəritələrdən çəkmiş və Kolumbun səyahət zamanı apardığı qeydiyyat- ları ora həkk etmişdi. Türk admiralı özü etiraf etmişdi ki, qərb hissəni o, Kolumbun xəritəsindən köçürmüşdür. Deməli, məşhur səyyahın da birinci səyahətinə təkan verən unikal xəritələrə əli çatırmış. Nəzərə almalıyıq ki, tarixçilər və coğrafiyaşünaslar bir neçə yüz il, Kolumbun təxminən Vest-Hind adalarında tərtib etdiyi, “Kolumbun itmiş xəri- təsi”nin müvəffəqiyyətsiz axtarışları ilə məşğul olublar. Söz yox ki, Deysman ilə Köhlin Topqapı sarayında aşkarladıqları xəritə sensassion bir tapıntı sayılırdı. Çünki
331 həmin xəritədəki təsvirlər XV əsrin sonunda və XVI əsrdə tərtib olunan xəritələrdəki kimi deyildi. Nəzərə alsaq ki, həmin dövrdə meridianları dəqiq təyin etmək üçün münasib cihazlar və ya alətlər yox idi, lakin Cənubi Amerika ilə Afrika materiklərindən keçən uzunluqların koordinatları çox dəqiqliklə verilirdi. Axı, belə bir material Avropanın heç bir tanınmış xəritəşünasın, coğrafiyaşünasın və ya dəniz səyyahının qələmindən çıxmamışdı? Alman və türk alimləri diqqətlə həmin tapıntının tədqiqi ilə məşğul olmağa başlayırlar. Amerikanın dövlət katibi Henri Stimson bu məsələ ilə maraqlanır. Onun bəzi təsəvvürlərinə görə “Kolumbun itmiş xəritəsi” haradasa Türkiyədə ola bilərdi. O, ABŞ-ın Türkiyədəki səfirinə xəritəni tapmaq üçün axtarışlara başlamağa göstərişlər verir. Türkiyə höküməti hərtərəfli olaraq axtarışlara yardım göstərsə də, heç bir müvəffəqiy- yət əldə edilmir. Piri Rəis bəyan etmişdi ki, o, Makedoniyalı İsgəndərin dövründə dəqiq riyazi hesablamalarına əsasən, tərtib edimiş iyirmiyə yaxın xəritədən istifadə etmişdir. Lakin alimlər onun 1929-cu ildə tapılmış xəritəsinə dair verdiyi izahatına inanmırdılar. Həmin dövrdə aerokosmik texnologiyanın mövcud olmadığı halda, alimlərin türk admiralının verdiyi bəyanat-
332 larına şübhə ilə yanaşmaqlarından başqa çarələri qalmırdı. Axı, İsgəndərin dövründə mövcud olan xəritələrin bir dənəsinin olsun belə nüsxəsi yox idi. Həmin xəritənin türk admiralının sahibi olduğu bütün Türkiyədə böyük rezonan- sa səbəb olur.
Xəritəşünaslığın XVI əsrdə Türkiyədə nə dərəcədə inkişaf etməsindən qürurlanan Türkiyə prezidenti Mustafa
333 Kamal Atatürkün əmri ilə xəritə 1935-ci ildə Dövlət mətbəəsində çoxsaylı tirajla çap edilmişdir. XX əsrin 50-ci illərində başda ABŞ mütəxəssisləri olmaqla, qədim xəritəşünaslıq və naviqasiya üzrə peşəkar mütəxəssis sayılan yazıçı kapitan Arlinqton Melleri xəritə- nin tədqiqinə başlayır və sensassion nəticə əldə edir. Xəri- tənin cənub hissəsində verilən manuskriptdə, hazırda buz örtüyü altında qalan Kraliça Mod Torpağının sahil zolağı göstərilibdir. Belə çıxır ki, həmin ərazilər buzlardan azad olarkən kiminsə tərəfindən xəritəyə çəkilmişdir. Əlbəttə, bu sensassion nəticə ixtisas mütəxəssislərini heyran edir. Melleri opponentlərinin onunla razılaşmaq istəmədiklə- rini görüb öz kəşfini yoxlamaq üçün Boston kollecinin nəzdində fəaliyyət göstərən Veston rəsədxanasının direkto- ru Daniel L. Laynhenə və Corctaun universitetinin nəzdin- də olan rəsədxananın direktoru Frensis Haydenə müraciət edir. Mellerini dinlədikdən sonra həmin təcrübəli mütəxəssislər müəllif ilə birlikdə, bu mövzuya aid 1956-cı il avqustun 26-da keçirilən radiodiskussiyada iştirak edir- lər. Həmin mövzu ilə bütün dünya tanış olur. Məhz bundan sonra Nyu-Hempşir ştatında yerləşən Kinsk kollecinin professoru Çarlz X. Hepqud həmin mövzu ilə maraqlanır. O, köhnə sənədin tədqiqatı ilə o qədər məşğul olur ki,
334 həmin xəritə Kin-Steyt kollecində aparılan elmi tədqiqatlar proqramına daxil olur. Xəritə üzərində uzunmüddətli iş prosesindən sonra Ç. Hepqud, ABŞ-ın Hərbi-hava Qüvvələrinin strateji koman- danlığının, xəritələrin tərtibatı ilə məşğul olan 8 saylı xəritəşünaslıq idarəsinin texniki-kəşfiyyat eskadriliyasına sorğu göndərir. Birgə iş iki ildən çox davam edir və sübut olunur ki, xəritənin həmin hissəsi buzlaşma baş verməmiş- dən əvvəl çəkilibdir. Sonrakı illərdə tədqiqatını müstəqil şəkildə aparan Ç. Hepqud növbəti sensassion nəticə əldə edir. Xəritədə Antarktidaya yaxın olan məşhur adalardan keçən ənənəvi koordinatlar torunun tərkibində yerləşdirilən enliklər təəccüblü detallarla göstərilir. Çox güman ki, bütün bunlar müasir sferik triqonometriyadan istifadə olunmuş daha ilkin xəritədən əldə edilmişdir. İş ondadır ki, xəritənin tərtibatçıları Yerin sferik olmasından agah idilər, həm də 50 mil xətası ilə Yerin çevrə uzunluğunun həqiqi ölçüsü ilə elmi tanışlıqları vardı. XVI əsrin ortasından başlayaraq bir çox optimist dəniz səyyahları “Cənub Torpağı”nın varlığına şübhə etmirdilər. İş ondadır ki, bəzi xəritəşünaslar həmin naməlum torpağı öz xəritələrində göstərmişdilər.
335
Piri Rəisin xəritəsini müasir xəritə ilə tutuşdurulması
Hələ Gerqard Merkatorun məşhur “Atlas”ı işıq üzü görməmişdən əvvəl həmin ideyanı müdafiə edənlərdən biri məşhur ispan dənizçisi, mühəndis və səlnaməçi Pedro Sarmiyento de Qamboa idi. Onun təklifinə əsasən, Yer kürəsinin cənubunda yerləşən mifik Ofir ölkəsini tapmaq- dan ötrü, məşhur ispan dəniz səyyahı Alvaro Mendanya de Neyra Sakit okeanın cənub hissəsinə ekspedisiya təşkil edir. ...1 fevral 1568-ci ildə Mendanya ya atoll, ya da ki, rif (Ontonq-Cava və ya Rokador) görür, fevralın 7-də isə 8 0
336 cənub en dairəsində okenda mərcan rifi ilə əhatə olunmuş “böyük torpağa” (Sant-İsabel adası) yaxınlaşır... Mendanya zənn edir ki, o, Cənub materikində Ofir ölkəsini (“İncil”- dəki əfsanəyə görə Süleyman padşah Yerusəlim məbədini qızıl ilə bəzəməkdən ötrü Ofir ölkəsinəgəmilər göndərmiş- di) kəşf edibdir. Lakin bu arxipelaq idi, hansını ki, səyyah Solomon adaları adlandırır. Amerikanın mühəndis-xəritəşünasları Blanşe, Melleri və Uolterin apardıqları tədqiqatlar bütün düzgün koordinatları bərpa edirlər. Məlum olur ki, xəritədə nəinki Köhnə və Yeni Dünyanın, hətta Antarktidanın da sahil zolağı həddindən artıq dəqiq ölçülərlə göstərilibdir. Antarktidanın göstərilmiş sahil zolağı b.e. əvvəl 11-4 min illər arasında buzlardan azad idi. Deməli, belə çıxır ki, xəritəşünaslıq ən azı 6 min il bundan əvvəl, müasir dövrdə fəaliyyət göstərən xəritəşünaslıq kimi inkişaf etmişdi. İş ondadır ki, P. Rəisin xəritəsində Cənubi Amerikanın şərq sahilindən əlavə, qərb sahili And dağları ilə birlikdə çox dəqiq göstərilmişdir. Məşhur fələməng xəritəşünası Abraham Orteliy 1570-ci ildə 53 xəritədən ibarət olan “Dünya teatrı”nda Sakit və Hind okeanlarının cənub hissəsində nəhəng “Cənub Tor- pağı” yerləşdiyini göstərir. Bu ideyanı gələcəkdə başqa fələməng xəritəşünası məşhur Gerqard Merkator dəstəklə-
337 yir və nəhəng “Cənub Torpağı”nı özünün tərtib etdiyi atlasda yerləşdirir. 1
Orta əsrlərin ən məşhur xəritəşünaslarından biri Gerqard Merkator adı çəkilən sahəyə çox böyük təsir etmişdi. Xəritəşünaslıq elmində tətbiq olunan Merkator proyeksi- yası bu günə qədər naviqasiya və aeronaviqasiya xəritələri- nin tərtib edilməsində istifadə olunur.
Gerqard Merkatorun tərtib etdiyi xəritə
O, özünün əsas işini “Atlas” adlandırır və ora daxil olan 107 xəritədən 102-ci xəritəşünasın şəxsi əl işidir. Məhz “Atlas”da G. Merkator “Cənub Torpağı”ndan əlavə, Ko-
1 R. Qasımov. Müqəddəs missiya. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2001. səh .67
338 lumbun kəşf etdiyi dördüncü qitəni Amerika kimi göstər- məyə nail olmuşdu. Əlbəttə belə bir qeyri - adi fakt bütün alimləri dərindən düşündürməyə vadar edir. Axı, necə ola bilərdi ki, həmin coğrafi məntəqələr düzgün koordinatlarla türk admiralının xəriəsinə düşüb? Söz yox ki, xəritənin əsl müəllifi tək Piri Rəis deyil. Maraqlıdır, həmin xəritənin əsl müəllifi kimdir və həmin material hansı şəraitdə və harada tərib olunmuşdur? Ç. Xepqud bu xəritənin tətqiqi ilə məşğul olarkən, belə bir nəticə söləməyə məcbur olmuşdu: “Belə bir təsəvvür yaranır ki, dəqiq məlumatlar xalqdan xalqa ötürülürdü. Xəritənin çəkilişi bizə məlum olmayan bir xalq tərəfindən həyata keçirilmiş və sonradan antik dövrdə, min ildən çox dahi dənizçilər sayılan kritlilərin və finikiyalıların əlinə keçmişdir. Bəlli olub ki, həmin xəritələr Misirin, VII əsrdə səlibçilər tərəfindən tamamilə darmadağın edilənə qədər Böyük İsgəndəriyyə kitabxanasında yığılıb tədqiq edilmiş- dir”.
1 Qədim yunan alimi Fukidid qeyd etmişdi ki, “kritli- lərin ən tanınmış çarı Minos hamıdan əvvəl özünə dəniz donanması yaratmış və tezliklə Ellin dənizinin böyük hissəsini və Kiklad adalarını ələ keçirir”. 2 Sanki onlar hara 1 Ч. Хепгуд. Древние карты морских королей. 2 Фукидид. История. Том I., Москва, 1915. стр.5
339 isə can atırdılar. Aralıq dənizində heç bir xalq onlar kimi gəmidən, naviqasiyadan, xəritələrdən məharətcəsinə istifa- də edə bilmirdi. Lakin onların Aralıq dənizində peyda olmaları çox müəmmalıdırsa, elə yoxa çıxmaları da elə olubdur. Məlumdur ki, onlar Krit dənizindəki ağalıqdan, hələ b.e. ə. 1150-ci ildə, dorilərin Peloponnes yarımadasına köçmələri zamanı məhrum olmuşdular. 1
bəllidir. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, onlar, başqa millətdən olan dənizçilərə nisbətən sistematik olaraq Cəbəllüttariq boğazından Atlantik okeanına çıxmış, oradan isə həm Avropanın, həm də Afrikanın okeanla bitişik olan sahillərinin kəşfiyyatını aparmışdılar. Nəhəng sularda təhlükəsiz şəkildə üzmək üçün finikiyalılar qədim xəritələrdən ustalıqla istifadə edirdilər. Bir çox tədqiqatçılar bildirirlər ki, Piri Rəisin xəritəsi tək halında olmayıbdır, yəni, onlardan başqa xəritəşünaslar da istifadə etmişdilər. Deməli, həmin xəritələr İsgəndəriyyə şəhərində bir neçə nüsxələrdə olubdur. Misir işğalçılıq obyektinə çeviriləndən sonra xəritələr dünyanın bir neçə nöqtəsinə yayılmışdır. İş ondadır ki, Antarktidanın təsvir- ləri verilmiş xəritələr dünyanın bir neçə ölkəsinə gedib
1 Хельмут Ханке. Люди, корабли, океаны. Москва , «Прогресс», 1984. стр.33
340 çıxmışdır. Mənim fikirimcə, belə xəritələr Gerqard Merka- tor, Oronteus Finiusda və Filipp Buaşedə də olmuşdur.
Oronteus Finiusun 1532-ci ildə tərtib etdiyi Antarktidanın xəritəsi Başda Xepqud olmaqla bəzi alimlər bildirirlər ki, yuxa- rıda adı çəkilən mütəxəssislərin yaratdıqları sensassion
341 xarakterli xəritələr, vaxtilə Misirin İsgəndəriyyə kitabxana- sında toplu şəkilində saxlanmış, sonradan isə bir çox sənədlərlə yanaşı Bizans imperiyasının kiabxanasına aparılmışdır. Çox güman ki, həmin xəritələrin bir çox nüs- xələri, Konstantinopol 1204-cü ildə, venetsian dənizçiləri- nin vasitəsi ilə Venetsiyada sığınacaq tapmışdılar. Lakin heç kim zəmanət verə bilməz ki, həmin sənədli, tarixi əhəmiyyətli material venetsian dənizçilərinin və ya tacirlərinin vasitəçiliyi ilə türk admiralının əlinə keçibdir. Bunun üçün heç bir faktor yaranmamışdı. Çünki Osmanlı Türkiyəsi ilə Venetsiya müharibə vəziyyətində idilər.
Filipp Buaşenin 1739-cu ildə tərtib etdiyi Antarktidanın xəritəsi
342 Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, xəritəşünaslıq sənəti elmin ən qədim sahələrindən biri sayılır və mövcud olan tariximizdən təxminən 15000 il bundan əvvəl, dünya- miqyaslı dəqiq xəritələrin tərtibi ilə məşğul olan peşəkar mütəxəssislər fəaliyyət göstərmişdilər. Sonrakı dövrlərdə həmin xəritələr Yer kürəsinin yeni-yeni yaranmağa başla- yan sivilizasiya mərkəzlərində özünə yer tapmağa başlayır. Elm ən qədim dövrlərə nəzər salmağa imkan yaradır. Uinston Çörçill
Qədim xəritələr kritlilərin və finikiyalıların vasitəsilə İsgəndəriyyənin məşhur kitabxanasında özünə yer tapmış- dır. Piri Rəis isə həmin xəritələrə dair öz izahatında göstərmişdi ki, o, bilavasitə Makedoniyalı İsgəndərin dövründə tərtib olunmuş iyirmiyə yaxın xəritədən istifadə etmişdir. Əlbəttə, bu məsələyə dair mənim öz fikrim var.
343 Antik dövrdən qabaq dünyanın qədim sivilizasiysı mərkəz- lərindən biri qədim Babilistan idi. Ən istedadlı sənətkarlar, tanınmış alimlər və aqil insanlar demək olar ki, elə oraya toplaşmışdılar. Bizə məlum olmayan sivilizasiya zamanı Antarktidanın və Yer kürəsinin başqa hissələrinin tərtib edilmiş xəritələri naməlum adamların vasitəsilə, naməlum yollarla çox güman ki, gəlib Babilistana çıxmışdır. Sonrakı dövrdə Makedoniyalı İsgəndər dünyanı fəth etmək üçün, özünün izdihamlı yürüşünə başlayır və b.e. ə. IV əsrin əvvəlində yaratdığı imperiyanın mərkəzini qədim Babilistanı elan edir. Dünyanın fatehi b.e.əvvəl 332-ci ildə Misirdə İsgəndəriyyə şəhərinin əsasını qoyur və həmin şəhər qısa bir dövrdə Antik dövrün elm və mədəniyyət mərkəzlərin- dən birinə çevrilir. Elə təxminən həmin dövrdə Babilis- tanda saxlanılan qədim xəritələr yavaş-yavaş İsgəndəriy- yənin məşhur kitabxanasına köçürülməyə başlanır. Məhz buna görə də admiral Piri Rəis həmin tarixi sənədləri, İsgəndərin dövründə tərtib edilən xəritələr kimi adlandırır. İsgəndərin dövründəki səlnaməçilərdən biri Vitruvi yazır: ”çar İsgəndər Nil çayının mənsəbinə çatanda onun gözü qarşısında Faros adası yaxınlığında, Aralıq dənizi ilə Mariut gölü arasında, balıqçı qəsəbəsi olan Rakotis yaxınlığında əsl liman canlanır. Ətrafda bərəkətli Misir
344 taxılı bitir. Nil çayının yaxınlıqda olması, burada əlverişli ticarət limanının salınması imkan yaradırdı. İsgəndər, onu səfərdə müşaiyət edən arxitektor Deynokrata tapşırıq verir ki, həmin yerdə bir şəhər salsın”. Deynokrat həqiqətən də qısa müddətə həmin yerdə böyük bir şəhərin əsasını qoyur və həmin tapşırıqdan düz on il sonra İsgəndərin qızıl sarkofaqı bu şəhərə gətirilir. Həmin dövr üçün şəhərin cavan olmasına baxmayaraq, İsgəndəriyyə Antik dünyaynın elm və mədəniyyət mərkə- zinə çevrilir. Aralıq dənizi hövzəsinin bütün məlum şəhərlərindən oraya tanınmış alım və filosoflar axışıb gəlir- di. Şəhər şübhəsiz halda özünün, heç bir yerdə tayı-bəra- bəri olmayan kitabxanası və Musseyon kimi tanınan ilahi- lər Məbədi, Elmlər Akademiyası ilə öyünə bilərdi. 1
Musseyondakı alimlər İsgəndəriyyə kitabxanasındakı əlyazmalarla məşğul olur və yazdıqları əsərlərin bir neçə nüsxəsini orada saxlayırdılar. Tusinin Marağada yaratdığı rəsədxana və onun nəzdində olan kitabxana ilə, Musseyon arasındakı oxşar cəhətlər çoxdur. Bu məsələyə toxunmaq çox vacib olardı. Musseyonun ən böyük yüksəlişi III Ptolemey Everqetin dövründə baş vermişdir. Müasirləri onu, hətta incəsənətlə həddindən artıq yüksək dərəcədə maraqlanan bir adam kimi
1
345 Musikotatos adlandırırdılar. Onun iki şeyə böyük həvəsi vardı: fillər ovuna çıxmaq və əlyazmaların kolleksiyası ilə məşğul olmaq. III Ptolemey Musseyon və öz şəxsi kitab- xanası üçün, azacıq dəyəri olan, yunan dilində yazılmış bütün əsərləri əldə etməyi qərara alır. O, çox hallarda orijinal şəkildə olan əlyazmalara pul verməyə xəsislik etməmişdi, hətta Eshilin, Sofoklun, Evripidin müəllif məqalələrini, Afinalılara yalan vədlər verməklə əldə etmiş və kolleksiyasına daxil etmişdi... Beləliklə, Ptolemey hakimiyyəti dövründə Musseyona 200000-nə yaxın əlyaz- ma bağlaması yığılır və bu işi onun varisləri davam etdirmişdilər. Attalidlərin məşhur Perqam kitabxanası İsgəndəriyyəyə gətiriləndən sonra Musseyondakı əlyazmalar xeyli artır və Sezar Misirə gələnə qədər oradakı bağlamaların sayı 700000-nə çatır. Belə fikir söyləyirlər ki, bu işdə Misirin çariçası Kleopatranın sevgilisi Roma sərkərdəsi Mark Antoni mühüm rol oynamışdı. Əlbəttə, onların içrisində yüzlərlə, hətta minlərlə əlyazmaların surətləri vardı və onların sayəsində oradakı əsərlərin bir çoxu dünyanın əksər şəhərlərinə yayılır... Demetr Falerlidən sonra şair Kallimax Musseyonun rəhbəri olur. O, nəinki dahi şair, həm də alim idi. Kallimax orada tarixi-mədəniyyət ensiklopediyasını xatırladan 120
346 cildlik “İsgəndəriyyə kitabxanasının kataloqu”nu yarat- mışdı. 1 Lakin bütün bunlara baxmayaraq Musseyon kitab- xanasının taleyi çox açınacaqlı olur. B.e. əvvəl 48-ci ildə Misirin çariçası Kleopatra əlyaz- maları qorumaqdan ötrü, münasib bina sayılan Serapis məbədinə köçürür. Roma konsulu Qay Yuli Sezar İsgəndəriyyəyə gələndə şəhərdə qalxan qiyamdan müdafiə olunmaq üçün, əlyazmaların müəyyən bir hissəsini limanda yandırmaq əmrini verir. Marta Qumilyovsakaya qeyd edir ki, Serapis məbədində saxlanılan əlyazmaların yandırıl- masının əsas günahkarları İsgəndəriyyəni tutan xristian- fanatikləri sayılırlar. Onlar dinsiz kafirlərə nifrət bəsləyir- dilər, ona görə də kafirlərə məxsus olan bütün mədəniyyət abidələrini yandırırdılar. Sonradan həmin kitabxana xəlifə Ömərin qoşunu, daha sonra isə səlibçilər tərəfindən məhv edilir. Bir sözlə, əsrlər boyu yığılan qiymətli bilik mənbələri- nin böyük bir hissəsi orada məhv olur. Lakin müəyyən bir hissəsi ölkədən kənara çıxarılır. Hələ eramızdan bir neçə yüz il əvvəl Afrikanın sahil- boyunda ekspedisiyalar təşkil olunmuş və şübhə yox ki, uğurlu səyahətlər əldə olan xəritələrin sayəsində baş verir-
1 Н. А. Ионина, автор-составитель. Сто великих чудес света. Москва, «Вече», 2000. стр. 146,148
347 di. Misirdə, Levantda və Ərəbistan yarımadası sahillərində yaşayan dənizçilər dövrlərinin ən mahir ustadları sayılırdı- lar. Müəyyən etmək olar ki, həmin dövrün xəritələri az qismdə olsa da, gəlib antik dövrün kitabxanalarının rəf- lərində özlərinə yer tutmuş və alimlər də həmin material- lardan özlərinin elmi əsərlərində istifadə etmişdilər. Ərəblər Hind okeanı akvatoriyasında, finikiyalılar isə Atlantik okeanının şərq sahillərində istədikləri mənzilə gedib çıxa bilirdilər. İslam dünyasında movcud olan, xüsusən də ərəblərin tərtib etdikləri “cəfriyə” – xəritə və portulanların sayı çoxsaylı idi və Piri Rəis onların əksəriyyətinin öyrənilməsi ilə məşğul idi. Maraqlıdır ki, portuqallar Atlantikada Afrikanın cənub sahillərinə doğru üzdükdə məhz ərəblərdən, xüsusən də tanınmış dənizçi, peşəkar naviqator Əhməd ibn Məciddən istifadə etmişdilər. O, Bartolomeu Diaşla Afrikanın cənub nöqtəsinə, Vasko da Qama ilə birlikdə (şturman kimi) Hindistana üzmüşdü. Məlumdur ki, Əhməd ibn Məcid nəsildən-nəsilə ötürülən peşəkar dənizçilik sənətinə yiyələnmiş və bu sahəyə aid olan sənədlərin köməyi ilə həmin sənəti həm nəzəri, həm də praktik cəhətcə mənimsəmişdi. O, bu bilgilərini 40-a yaxın elmi işdə və iki kitabda – “Dənizlər barəsində əsas
348
etdirmişdi. Dənizçilikdə lazım olan həmin vəsaitlər Piri Rəisin daim istifadə etdiyi ədəbiyyatlar idi. Ona görə ki, həmin əsərlər bir neçə ölkələrdə dənizçilər arasında kifayət qədər yayılmışdı. Məlumatlarını genişləndirmək üçün Piri Rəis, M. Polodan sonra Çinlə bağlı olan “Hatainamə” əsərinin bəzi hissələri ilə tanış olur. Çin imperatoru Çju Xouçjao taxta əyləşən zaman, Osmanlı səyyahı Əli Əkbər Hatai 1505-1506-cı illərdə həmin ölkədə olmuş və adı çəkilən kitabı fars dilində 1520-ci ildə İstanbulda nəşr etdirir. Paralel olaraq türk admiralı erkən orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Avropanın ən tanınmış coğrafiya, astronomiya alimlərinin, o cümlədən də, Toskanellinin elmi işləri ilə tanışlığı vardı. Bu ondan xəbər verir ki, Piri Rəis geniş dünyagörüşünə malik olan bir dənizçi idi və coğrafiya- şünaslıqla, xəritəşünaslıq sahəsində heç bir alimdən geri qalmırdı. Məlumdur ki, Piri Rəis Misirin baş admiralı vəzifəsinə kimi yüksəlmiş və böyük səlahiyyətlərin sahibi sayılırdı. Onun Aralıq dənizində, xüsusən də mərkəzdən tutmuş şərq sahillərinə kimi hökmranlıq etməsi, bir çox marşrutların nəzarət altında saxlanmasına gətirib çıxarmışdı. Fransadan və İspaniyadan Appenin yarımadasında yerləşən krallıqlara
349 və Yunan şəhərlərinə, Venetsiyadan, Genuyadan və Nea- poldan həm Fransaya, İspaniyaya, həm də Yunan şəhərlə- rinə gedən gəmilər nəzarət altında olduğundan, əksər hallarda Piri Rəisin donanmasının hücumlarına məruz qalırdı. Bundan əlavə onun tabeliyində olan bir çox casus- lar Aralıq dənizi akvatoriyasında, o cümlədən, Atlantik okeanı sahillərində yerləşən Portuqaliya, İspaniya, Fransa, Niderland və İngiltərənin limanlarında məxfi fəaliyyət göstərərək, oradan uzaq sahillərə yola düşən ekspedisiyalar barəsində mühüm məlumatlar əldə edir və həmin material- ları Piri Rəisə göndərirdilər. Bir sözlə, Avropa krallıqlarına məxsus olan bir çox məxfi materiallar admiralın ixtiyarın- da olurdu. Məhz həmin materialların sayısində Piri Rəis dənizçilik və gəmiçilik sahəsində mühüm rol oynayan
ərsəyə gətirir. Ən çox Piri Rəisi maraqlandıran mühüm çoğrafi obyekt- lərin, xüsusən də naməlum sahil zolaqların konturları çəki- lən xəritələr idi ki, onların sayəsində o, gələcək planlarını qururdu. Məhz bu səbəbdən o, zamanında ən təcrübəli və bacarıqlı donanma başçısı sayılırdı. Misir Osmanlı Türkiyəsinin müstəmləkəsi olduğundan orada saxlanılan bir çox tarixi sənədlər İstanbula aparıl- mışdı. Tarixi sənədlərlə və ən əsas konturlarından, koordi-
350 nat ölçülərindən asılı olmayaraq bütün xəritələrlə maraqla- nan türk admiralı İstanbulda olduğu kimi elə İsgəndəriyyə şəhərində də xeyli xəritələr əldə edir və sonradan onlar üzərində işləyərək, 1528-ci ildə mükəmməl bir atlas tərtib edir. Lakin həmin xəritələrin içərisində yalnız bir xəritə müasir alimlərin diqqət mərkəzində olur. O da “1513-cü ildə” tərtib edilən Amerikanın, Antarktidanın və Şimal- Qərbi Afrikanın konturları göstərilən xəritə. Piri Rəis həmin xəritənin bir neçə qədim xəritələrin surətindən köçürülmə vasitəsilə tərtib etdiyini gizlətmir. Onun bu etirafı tədqiqatçıların işini yüngülləşdirmiş və bu istiqamətdə sistemli iş aparılmağa başlandı. XX əsrdə böyük rezonansa səbəb olmuş xəritənin türk admiralının əlinə hansı yolla keçməsi xəritəşünas mütəxəs- sisləri ilə yanaşı, həm də tarixçilərin maraq dairəsini əhatə edirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi admiral Piri Rəisin özünün bəyan etdiyi kimi, guya o, xəritənin qərb hissəsini Kolumbun birinci səyahət zamanı istifadə etdiyi xəritədə apardığı qeydiyyatlardan köçürmüşdü. “Kolumbun itmiş xəritəsi”nin izinə düşməyə çalışan ABŞ-ın dövlət katibi Henri Stimson həmin xəritənin Türki- yədə olduğunu israrla bildirir. Əlbəttə ki, belə bir qənaətlə bir çox alimlər həmrəydirlər. Əgər, Piri Rəis “Kolumbun itmiş xəritəsi”ndən istifadə edibsə, onda həqiqətən də o,
351 məşhur dəniz səyyahının xəritəsini müəyyən olunmayan səbəb nəticəsində əldə edibdir. Türk admiralı həmin xəritə- dən lazımi bir material kimi istifadə edəndən sonra çox güman ki, xəritəni tarixi bir sənəd kimi İstanbulda, imperiyanın dövlət əhəmiyyətli bir binasında saxlamağa məcbur olmuşdu. Belə olan halda Henri Stimsonun şübhələrinin əsası vardı. Lakin uzun müddətli axtarışlar heç bir müsbət nəticə vermir. Deməli, belə çıxır ki, həmin axtarışlar lazımi səviyyədə aparılmayıbdır, ya da həmin axtarışlarda, öz işinin fanatiki olan peşəkar mütəxəssislər iştirak etməyiblər. Buna baxmayaraq, belə bir bu məsələni həll etmək üçün ortaya bir neçə mühüm sual çıxır: Birincisi, P. Rəisin əldə etdiyi manuskriptlər toplusunun əsl müəllifi kimdir? İkincisi, P. Rəis Kolumbun birinci səyahət zamanı apardığı qeydiyyatları öz xəritəsində göstərirsə, deməli həmin xəritənin əsl nüsxəsi (Amerika və Qərbi Afrika qitəsi göstərilən hissə) məşhur dəniz səyyahında olubdur. Belə olan təqdirdə xəritə türk admiralının əlinə haradan keçə bilərdi? Üçüncüsü, bəs həmin xəritə Kolumbun əlinə haradan keçmişdir? Axı, alimlər üçün müəmmalı sayılan məlum xəritənin müəllifi dəniz səyyahının özü sayıla bilməzdi. Çünki onun 1492-ci ildə kəşf etdiyi Yeni Dünya- nın konturları, ekspedisiya İspaniyadan yola düşməmişdən
352 əvvəl, həmin xəritədə çəkilmişdir. Dördüncüsü, ümumiy- yətlə, xəritənin əsl müəllifi kimdir və o, hansı üsul ilə ora- dakı konturları və dəqiq koordinatları çəkmişdir? Beşincisi, maraqlı obyekt sayılan həmin xəritə hansı yolla Konstanti- nopolun Topqapı sarayında sığınacaq tapmış və nəyə görə 1929-cu ildə aşkarlanana qədər dünya ictimaiyyətindən və ən əsas da tarixçilərin, coğrafiyaşünasların, xəritəşünas- ların nəzərindən gizlin saxlanmışdır? Buna səbəb nə idi? Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Piri Rəis qədim sənədlərin və xəritələrin tədqiqi ilə məşğul olmaqdan ötrü, İmperiya kitabxanasında xeyli vaxt keçirmişdi. Konturları çox hallarda dəqiq göstərilmiş xəritə türk alimlərinin ciddi marağına səbəb olur. Çünki tarixinə görə həmin dünya xəritəsi Amerika qitəsinin konturları çəkilən ən erkən xəritələrdən (Amerikanın ilk konturlarını 1500-cü ildə Xuan de la Kosa, 1502-ci ildə isə Kantino çəkmişdilər) biri, dəqiqliyinə görə isə ilkin xəritə sayılırdı. Bundan əlavə xəritədə həm Şimali Amerika, həm də Antarktida materik- lərinin də konturları göstərilirdi. Başa düşmək olar ki, həqiqətən də “Kolumbun itmiş xəritəsi”nin izi gedib İstanbula çıxır. Bunun üçün Piri Rəisin əl gəzdirdiyi xəritədəki gəmilərin şəkillərinə nəzər salsaq bir çox müəmmalara aydınlıq gətirmək olar.
353 1. Xəritənin qərb hissəsində karavella, karakka və nao növlü gəmilər çəkilibdir, halbuki Piri Rəisin donanmasında qalera, qaleas, füst və başqa gəmilər üstünlük təşkil edirdi. Deməli, o, bildirmək istəyirdi ki, həqiqətən də Şərqi Asiya və Qərbi Avropa arasında naməlum bir qitə yerləşir və həmin ərazilər avropalılar – özü də ki, ispanlar tərəfindən kəşf edilibdir. 2. Həmin gəmi şəkilləri bir daha Piri Rəisin “Kolumbun xəritəsindən köçürülmə” barəsindəki sözlərini təsdiqləyir. İş ondadır ki, genuyalı admiral Yeni Dünya sahillərinə yollanarkən, məhz karavella, karakka və nao gəmilərindən istifadə etmiş və sübut etmişdi ki, uzun okean keçidi zamanı həmin gəmi növlərindən istifadə etmək, dənizçilər üçün hava-su kimi gərəklidir. Müəmmalı xəritədəki sahil konturları diqqəti cəlb edir. Deməli, qədimdə yer səthinin konturları çəkilmiş müvafiq xəritələr vardı. Bu yerdə bir qeyd verməliyəm. Həmin zaman aerokosmik texnologiya olmadığı üçün, alimlərin türk admiralının verdiyi bəyanatlarına şübhə ilə yanaşmaqlarından başqa çarələri qalmırdı. Axı, İsgəndərin dövründə mövcud olan xəritələrin bir dənəsi olsun gəlib bizim zamana çıxmayıbdır? Məlumdur ki, İsgəndər Hindis- tana yürüş edəndə o, donanmasının (başçısı sərkərdə Nearh) köməyi ilə oradan Mesopotamiyaya qayıdır.
354 Maraqlıdır ki, həmin səyahət zamanı donanma heç bir çətinliklə üzləşməmişdi. Düzdür, həmin səyahətin yazısı qalmasa da, bu haqda Arrianın və Strabonun əsərlərində rast gəlmək olur. İsgəndərin bəzi qoşun hissələri Yunanıstana qayıdanda, Massaliyadan olan yunan taciri, səyyahı, coğrafiyaşünası Pifey b.e.ə. 325-ci ildə vətənini tərk edib səyahətə çıxır. O, asan olmayan bir marşrutla hərəkət edərək, Britaniya ada- larına, Şimali Avropanın bəzi sahillərinə, o cümlədən, Tule adasına (ada Eratosfenin xəritəsində göstərilirdi) və Baltik dənizi gedib çıxmışdı. Bütün səyahət Pifeyin “Okean haqda” adlı kitabında yazılmışdı. Kitab bizim dövrə qədər gəlib çıxmasa da, vaxtilə Strabon və Böyük Plini həmin əsərə istinad etməklə xeyli məlumatlar vermişdilər. Mən qeyd etmək istəyirəm ki, yunan səyyahının əlində müvafiq xəritə olmasaydı, belə bir mürəkkəb səyahətdə asan uğur qazana bilməzdi. Deməli, həqiqətən də İsgəndərin dövrün- də Yer kürəsinin bir çox ərazilərini əhatə edən xəritələr vardı və Pifey də belə bir xəritələrdən istifadə etmişdi. Unutmaq lazım deyil ki, elə həmin dövrdə mahir dənizçi sayılan finikiyalılar Cəbəllüttariq boğazından çıxaraq, ora- dan həm şimal, həm də cənub istiqamətlərə uğurlu səyahət- lər həyata keçirmişdilər.
355 1. Hepqud belə bir qeyd vermişdi, xəritənin çəkilişi indiki sivilizasiyaya məlim olmayan bir xalq tərəfindən həyata keçirilmiş və antik dövrə qədər yığılan xəritələrin əksəriyyəti İsgəndəriyyə kitabxanasında bir yerə yığılaraq tədqiq edilmişdi. 1
yanı, sferik triqonometriyanı, astronomiyanı, riyaziyyatı, triqonometriyanı, coğrafiyanı, xəritəşünaslığı peşəkar səviyyədə bilmək lazım idi. Bu qədər sahəni bilmək bacarığının öhdəsindən isə heç bir dənizçi və ya səyyah gələ bilməzdi. 2. Dünyanın vahid xəritəsini yaratmaq üçün, bir neçə xəritəni lazımi qaydada, dəqiq koordinatları düzgün səviyyədə calamağı yalnız məşhur alim edə bilərdi. Həmin alim həm riyazi triqonometriyadan, həm də ki, sferik triqonometriyadan sərbəst şəkildə istifadə etmək bacarığına malik olmalıydı. Dünya alimləri isə yaxşı bilirlər ki, həm riyazi triqonometriyanın banisi (bəzi alimlərin iddia etdikləri kimi Regiomontan yox), həm də sferik triqono- metriyanın mükəmməl bilicisi Tusidir. Mənim fikirimcə, həmin xəritənin əsl surəti, çox güman ki, Antarktida hissəsi daxil olmadan, Tusinin qələmindən çıxa bilərdi.
1
Ч. Хепгуд. Древние карты морских королей.
356 3. Türk admiralının başçılıq etdiyi dəniz donanması müəyyən bir dövr Aralıq dənizində fəaliyyət göstərmiş və hətta özü İspaniyada da olmuşdu. Maraqlıdır o, orada olanda Kolumbun xəritəsindən hali idi, ya yox? Bundan əlavə ona oxşar bir xəritəni də o, çox güman ki, İstanbulda ələ keçirə bilərdi. Ona görə ki, yuxarıda qeyd etdiyim kimi Marağada Tusinin rəhbərliyi altında alimlər, Amerika qitəsinin konturları göstərilən, bir neçə eyni surətli xəritə tərtib edə bilərdilər. Belə bir xəritənin Nəsirəddin Tusi, Müəyyidəddin Ordi, Qütbəddin Şirazi və Çin alimi Fao Mun-Çidə olması mümkün idi. Ona görə ki, onlar rəsədxanada mühüm vəzifələrə sahiblik edirdilər. Qütbəddin Şirazi monqolların səfiri kimi Misirə gedən- də, özündə olan nüsxəni İsgəndəriyyə şəhərinə aparmışdır və çox güman ki, həmin xəritə sonradan türklərin vasitəsilə Osmanlı imperiyasının paytaxtına aparılmışdır. Bu izahdan məlum olur ki, Kolumb Osmanlı Konstantinopolda olan nüsxədən xəbərsiz idi və onu heç cürə ələ keçirə bilməzdi. Bəs, tarixdə “Kolumbun itmiş xəritəsi” kimi tanınan həmin xəritəni ispan admiralı harada və necə ələ keçirə bilərdi? Şəxsi araşdırmama görə bu sualın bir cavabı var: Marağa rəsədxanasında çalışan Çin alimi Fao Mun-Çi 1267-ci ildə vətəninə qayıdanda özü ilə rəsədxanada tərtib edilən xəritəni aparır. Yuxarı fəsillərdən məlumdur ki,
357 Marko Polo həmin materialı əldə edərək İtaliyaya aparır. Xəritənin sonrakı aqibətindən məlum olur ki, həmin sənəd İtaliyanın Florensiyada Toskanellinin başçılıq etdiyi kitabxanaya düşür və elə oradaca Kolumb həmin material ilə tanış olur. 4. Ən əsas suallardan biri odur ki, hansı üsul ilə konturlar və dəqiq koordinatlar xəritəyə çəkmişdir? Artıq dəqiq bəllidir ki, həmin xəritə bir neçə manuskriptlərdən tərtib edilmişdir. Lakin həmin xəritənin, Anarktidadan şimalda göstərilən hissənin necə yaranmasına toxunacam. Tusinin fəaliyyətini öyrənərkən aydın olur ki, o, Yaxın Şərqin məşhur şəhərləri və elm ocaqları ilə yanaşı, həm də Misirin İsgəndəriyyə şəhərində olmuş, oranın bir çox tədris, elm və mədəniyyət mərkəzlərində çoxsaylı maraqlı axtarış- larla məşğul olmuşdur. Həmin ərəfəyə qədər İsgəndəriyyə kitabxanasında saxlanılan bir çox əsərlər və tarixi sənədlər, şəhər səlibçilər tərəfindən dağıdılandan sonra (X əsrdə) Bizans imperiyasının paytaxtı Konstantinopola aparılmışdı. Bundan əlavə, Hülaku xan 1258-ci ildə Bağdad Xilafətini darmadağın edəndən sonra elmi fəaliyyətini genişləndirmək üçün Tusinin qarşısında əlverişli qapılar açılır. İş ondadır ki, Abbasi sülaləsinin hökmranlığı dövründə Bağdadda qiymətli əsərlərlə zəngin olan möhtəşəm bir kitabxana yaradılmışdır. Həmin əsərlər Xilafətin paytaxtına əsasən
358 ərəblər tərəfindən işğal edilmiş şəhərlərdən, o cümlədən İsgəndəriyyədən gətirilmişdi. Elə həmin dövrdə Tusi öz biliyini artırmaq üçün elm dünyasının qiymətli əsərlərilə tanış olur. Marağa rəsədxanasının bünövrəsi qoyulan ilə qədər (1259) alim, çox güman ki, Bağdad şəhərində, gələcəkdə “admiral Piri Rəisin xəritəsi” kimi tanınacaq həmin xəritənin müəyyən hissələri ilə üzləşir və tarixi materialın tədqiqinə başlayır. XIII əsrin ortalarına qədər Yer kürəsinin demək olar ki, Avropa, Asiya və Afrika hissəsi (əlbəttə, qismən) tədqiq edilərək, dünya ictimaiyyəti qarşısında ümumi anlayış yaradılır. Xəritəyə dair Çarlz Hepqudun sensassion nəticəsi belədir: “xəritədə Antarktidaya yaxın olan məşhur adalar- dan keçən ənənəvi koordinatlar torunun tərkibində yerləş- dirilən enliklər təəccüblü detallarla göstərilir. Çox güman ki, bütün bunlar müsir sferik triqonometriyadan istifadə olunmuş, daha ilkin xəritədən əldə edilmişdir. İş ondadır ki, xəritənin tərtibatçıları Yerin sferik olmasından agah idilər, həm də 50 mil xətası ilə Yerin çevrə uzunluğunun həqiqi ölçüsü ilə elmi tanışlıqları vardır”. Fikrimcə, bu işdə Tusi mühüm rol oynayıbdır. Ona görə ki, təxminən 6000 il bundan əvvəl tərtib edilən xəritələr- dəki koordinatlar müasir koordinatlarla heç cürə uyğun gələ bilməzdi. Məlumdur ki, Tusi və onun komandası sferik
359 triqonometriyadan peşəkarcasına istifadə edə bilirdi-lər. Çox güman ki, xəritə azərbaycanlı alimin əlinə, koordi-nat toru çəkilməmiş şəkildə düşmüşdü. Sferik triqono- metriyanın bilicisi kimi Tusi koordinat xətlərini çəkərək, xəritənin üzərindəki coğrafi enlikləri və uzunluqları çox dəqiqliklə yerləşdirməyə müvəffəq olmuşdu. Məhz bunun sayəsində hər bir peşəkar dənizçi xəritəni diqqətlə nəzər- dən keçirəndən sonra, okeanda yerləşən bir obyektdən digər obyektə qədər olan məsafənin ölçüsünü təxmini olsa da, əldə edə bilərdi. Elə buna görə də Kolumb birinci səyahətinə yola düşəndə nə qədər yol qət edəcəyini və neçə gün gedəcəyini əvvəlcədən bilirmiş. Bunu bir neçə müasir alimlər də təsdiq edirlər. Xəritə Kolumbun əlinə keçənə qədər dünyada astrono- miya, riyaziyyat və coğrafiya üzrə Tusi kimi peşəkar alim və tabeliyində güclü alim heyəti yox idi ki, sferik triqonometriyanın köməyindən istifadə edərək, koordinat xətlərini dəqiq şəkildə xəritənin üzərində yerləşdirə bilsin. Məlum olduğu kimi Piri Rəisdə olan xəritədə Yer kürəsinin yalnız qərb hissəsi göstərilibdir. Onu da bildirməliyəm ki, Tusi İspaniyadan tutmuş, Çinə qədər öz dövründə məşhur olan 256 şəhərin coğrafi koordinatlarını demək olar ki, çox dəqiqliklə göstərmişdi. Mənim fikrimcə, koordinatları qoyanda həmin xəritə Antarktida göstərilmə-
360
Xristofor Kolumb ikinci səyahətinə hazırlaşır
361 dən artıq Azərbaycan aliminin masasının üstündə idi və o, elə bir çox şəhərlərin özlərini də koordinatlarına uyğun olaraq, hazırda olduqları yerdə yerləşdirir. Artıq bu ifadələrimlə göstərmək istəyirəm ki, Piri Rəisin adı ilə bağlı olan həmin xəritədə Asiya, Afrika, Amerika, həm də bəlkə Avstraliya qitələrinin konturları çəkilmişdir. Sual verilə bilər ki, əgər bu belədirsə, onda bəs həmin xəritədə göstərilən Yer kürəsinin Şərq hissəsinin aqibəti necə olub? Piri Rəisi hərbi dəniz sərkərdəsi kimi fəaliyyət göstərdiyi məkanda yalnız strateji əhəmiyyətli obyektlər və coğrafi mövqelər maraqlandırırdı. Ola bilsin ki, vaxtı ilə Kolumbda olmuş həmin xəritə türk admiralının əlinə keçəndə o, tarixi materialı diqqətlə nəzərdən keçirir və Osmanlı Türkiyə üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən “Ədviyyat adalarına” gedən yolu məxfi saxlamaqdan ötrü, xəritənin Şərq dünyasına aid olan hissəni, demək olar ki, Qrinviç meridianı xətti ilə düz kəsir və həmin hissəni, İstanbulda dövlət əhəmiyyətli bir binada, məxfi sənəd kimi arxivə təhvil verir. Buna səbəb nə idi? Tarixdən məlum olduğu kimi artıq XVI əsrin ilk illərinə kimi Osmanlı Türkiyəsi Yaxın Şərqin əksər bölgələrini işğal edərək, Avropadan Asiyaya gedən həm “İpək yolu”nu, həm də “Ədviyyat
Avropa bazarlarında ən baha qiymətə satılan ipək
362 parçaların və ədviyyat mallarının inhisarçısına çevirilir. Belə olan təqdirdə, Avropa tacirləri Şərqi Asiya bazarlarına çıxmaq üçün başqa yoldan istifadə etməliydilər. Belə bir yol isə həmin xəritədə göstərilmişdir. Biri hələ Antik alimlərinin fikirləşdikləri uzaq yol sayılan qərb yolu, o biri isə yaxın sayılan Afrikanı dövrə vurmaqla cənub, cənub- şərq yolu. Şübhə yox ki, türklər avropalıları həmin yoldan neytrallaşdırmaq üçün cənub marşrutu göstərilən xəritənin şərq hissəsini kəsib ən məxfi bir yerdə gizlədirlər. Lakin xəritənin qərb hissəsinin aqibəti, o biri hissə kimi olmur, baxmayaraq ki, məlum hissə 1929-cu ildə İstanbulda təsadüf nəticəsində tapılır. Həmin dövrdə xəritənin qərb hissəsini gizlətməyə heç bir ehtiyac duyulmurdu. Ona görə ki, Atlantik okeanının qərb hissəsində göstərilən nəhəng bir ərazi – dördüncü qitə – Şərqi Asiyaya gedən qərb yolu-nun üstündə “böyük baryer” rolunu oynayırdı və türklər çox yaxşı anlayırdılar ki, Avropa dənizçiləri Asiyanın şərq sahilinə çatmaq üçün qərb istiqamətində heç də asan olmayan labirint xarakterli uzun yol qət etməli olacaqlar. Deməli, avropalılar Asiyanın gəlirli şərq hissəsinə getmək üçün dəniz yolundan imtina edib, türklərin nəzarət etdikləri quru yola üstünlük verəcəklər. Məhz bu səbəbdən uzaq-
363 görən diplomat olan admiral Piri Rəis xəritənin şərq hissə- sini, hətta alimlərin özləri üçün əlçatmaz bir yerdə gizlədir. Bu barədə başqa bir hepoteza da söyləmək olar. Ola bilsin ki, adı çəkilən xəritə Piri Rəisin əlinə keçməmişdən əvvəl, artıq iki hissəyə bölünmüşdür. Onda bu iş üçün Kolumbun özü böyük bir səy göstərmişdir. Xəritənin ölçüsündən bilinir ki, o çox böyük olmuşdur. Həmin xəritə- ni adam öz yanında gəzdirəndə, onun bağlaması bir çoxları- nın diqqətini özünə cəlb edəcəkdi. Bu səbəbdən dəniz səyyahı özünə lazım olmayan hissəni kəsib kənara qoyur və yaxud da həmin ərazilər dünya ictimaiyyətinə bəlli olduğundan o, həmin hissəni sadəcə olaraq İtaliyanın hansısa bir şəhərində gizlədir. Kolumb özündə olan hissə- dən səmərəli istifadə edəndən sonra Yeni Dünyadan özü ilə birlikdə İspaniyaya gətirir. Sonradan isə naməlum səbəblər- dən xəritə Piri Rəisin əlinə keçir. Mənə elə gəlir, Kolumb səyahətdən qayıdan kimi, xəritəni ən etibarlı bir qasidi ilə İtaliyaya, doğma şəhəri Genuyaya və yaxud Florensiyanın ictimai kitabxanasına göndərir. Xəritə isə öz ünvanına çatmır. İş ondadır ki, həmin dövrdə Piri Rəis Aralıq dənizinin böyük hissəsinə nəzarət etmiş və başçılıq etdiyi donanma ilə müntəzəm olaraq, İspaniyanın, Portuqaliyanın, Fransanın, Genuyanın, Venetsiyanın və Vatikanın gəmilərinə hücum edərək, orada
364 olan bütün əmlakı mənimsəmişdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi xəritə 1505-ci ildə Vatikanın iki qalerasında İtaliyaya göndərilərkən yolda türklərin əlinə keçir. Bir sözlə, xəritə isə öz ünvanına çatmır. Bu hepotezanın üstündə dayanaraq, mən bildirmək istəyirəm ki, yalnız bu halda Kolumbun birinci səyahət zamanı istifadə etdiyi xəritəni türk admiralı ələ keçirmişdi. Qəribə paradoks yaranır, İsgəndəriyyənin kitabxanası saxlanıldığı Musseyon və Serapis məbədləri yandırılandan sonra Qərbdə tanınmış alimlərin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalır. İş ondadır ki, nə qədər həmin kitabxana fəaliyyət göstərmişdisə, həmin dövrə qədər Qərb dünyasın- da xeyli ad-sanlı alimlər yetişmişdi. Bəlkə, orada bütün elmləri əhatə edən, əlavə mənbə materialları olub ki, alim- lər onlardan səmərəli istifadə etməyi imkan tapıblar. Yəni, Makedoniyalı İsgəndərin dövrünə qədər gəlib çıxmışdır. Belə bir hepotizaya inanmaq heç də çətin deyil. Coğrafiya elminin inkişaf etdirilməsində böyük səy göstərmiş Eratosfen, Yerin öyrənilməsinə dair, böyük əsər qoyub getmişdir. Unutmamalıyıq ki, alim Musseyonda baş kitabxanaçı olmuş və əbəs yerə onu baş elmin korifeyi adlandırmamış- dılar. Eratosfen həm riyaziyyatçı, filosof, ədəbiyyatşünas, astronom, coğrafiyaşünas, həm də epik poemaları yazan bir
365 alim idi. Maraqlısı odur ki, o, Yerin çevrə uzunluğunun ölçüsünü demək olar ki, 75 km. xətası ilə təyin etmişdi. 1
Piri Rəisin müəllifliyi kimi göstərilən xəritədən bəlli olur ki, bu və buna oxşar xəritələr, İsgəndərin dövründən hələ xeyli qabaq məlum imiş. Amma maraqlıdır görəsən həmin xəritələrdən, tarixi əhəmiyyət kəsb edən coğrafi kəşflərlə nəticələnən səyahətlərdə istifadə olunub, ya yox? Dünyada həyata keçirilən səyahətləri nəzərdən keçirən- də, Misir fironu II Nexonun, b.e. əvvəl 597-ci ildə Qırmızı dəniz ilə Afrikanın cənubuna göndərdiyi ekspedisiya diqqətimi cəlb etdi. Həmin dövrdə heç bir dənizçi uzaq səyahətə yola düşməyə cürət etmirdi. Qəribəsi də odur ki, yola salınan ekspedisiya ekvator xəttini keçib, səyahətin müəyyən bir hissəsini Cənub yarımkürəsində davam etdirməliydi. O vaxtki təsəvvürə görə isə ekvator xəttini kim keçsə cəhənnəm odu ilə üzləşəcək, ya da başıaşağı dərin bir dərəyə yuvarlanıb düşəcək. Həmin dövrün rəvayətinə görə heç kim həmin istiqamətdə üzməmiş, üzsə də heç vaxt həmin yerdən qayıtmamışdır. Lakin dənizçilər həmin ağır səyahətə yollanmağa öz razılıqlarını verir və qəribəsi odur ki, onlar üç il müddətinə Afrikanı dövrə vuraraq, Aralıq dənizi ilə geri qayıtmış və Nil çayı ilə
1 Н. А. Ионина, автор-составитель. Сто великих чудес света. Москва, «Вече», 2000. стр. 148
366 Misirə daxil olmuşdular. Mənə elə gəlir ki, onların əlində münasib xəritələr olduğundan ekspedisiya uğurla başa çatmışdır. Deməli, Piri Rəisdə olan xəritənin oxşar surəti, finikiyalılarda olmuş və onlar həmin materialın köməyi ilə hər hansı bir səyahətin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlirdilər. Unutmaq lazım deyil ki, finikiyalılar Atlantik okeanında yerləşən Madeyra, Azor və Kanar adalarına sərbəst şəkildə gedib-gələ bilirdilər. Ç. Hepqud müəyyən etmişdir ki, həmin xəritə bir neçə qədim konturların sayəsində dünya xəritəsi kimi tərtib olunmuşdur. Yəni, Yer kürəsinin mövcud olan qitələri ayrı- ayrı hissələrdə göstərilirdi, sonradan həmin hissələr cəmləşdirilərək, vahid şəkildə böyük bir perqament üzərində çəkilmişdir. Bu cür zərgər dəqiqliyi tələb olunan işin öhdəsindən yalnız Tusi kimi peşəkar alim gələ bilərdi. Qitələrin yerləşməsi, onların müəyyən hissələrdə düzgün göstərilməsi, koordinatların dəqiqliklə bölünməsi və kəsiş- məsi bəzi xətaları nəzərə almasaq, çox yüksək səviyydə işlənmişdir. Ona görə ki, bu işdə sferik triqonometriyadan lazımi bir vəsait kimi istifadə olunmuşdur. Sferik triqono- metriyanın əsl bilicisi isə məhz Marağa rəsədxanasının banisi idi.
367
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|