Режа: O’zbekiston zaminida adolatli jamiyat to’g’risidagi dastlabki qarashlar

O’tish davri tushunchasi, uning mohiyati, umumiy qonuniyatlari va turli shakllari. “O’tish davri” mustaqil mavzu sifatida ilmiy adabiyotlarda kam o’rganilgan bo’lib, uzoq kechishi yoki qisqaligi bilan xarakterlanadi. Turli mamlakatlarda turlicha kechadi. Buning sababi mazkur mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy holatlari bilan bog’liqligidir. O’tish davri barcha davlatlar taraqqiyoti uchun umumiy qonuniyatdir. CHunki davlatlar vujudga kelishi bilanoq yuksak taraqqiyot darajasiga birdan ko’tarila olmaydi, avval shakllanadi, ma’lum bosqichlarni bosib o’tadi. O’tish davri­bir ijtimoiy tuzumdan ikkinchi bir ijtimoiy tuzumga o’tish murakkab jarayon bo’lib, u ma’lum bir qonuniyatlar asosida yuz beradi. O’tish davriga munosabat masalasini germaniyalik olim Leonid Levitin shunday yozadi: “Odatda o’tish davri” islohining so’zlarini aynan tushunib, uni o’tmish va kelajak oralig’idagi bugun deb o’ylaydilar. “O’tish davrining paydo bo’lishida bunday qarashlarga ko’ra o’tmish­ sabab, kelajak esa maqsad tarzida voqea bo’ladi”. Demak, birinchidan, “o’tish davri” “oraliq” mahnosini anglatmaydi. Bu olimning yana bir fikricha, “Tabiiyki, o’tish davrlar turli xildagi tartibsiz jarayonlar, mavhumotli inkor sodir bo’lmoqda. Bu o’z navbatida ular hayotida ayrim holatlarda katta fojeali holatlarni keltirib chiqarishi mumkin”. Ikkinchidan, feodalizm munosabatlari sharoitida yashayotgan mamlakatlarga “chetdan” demokratik jarayonlarni “eksport” qilib bo’lmaydi. Uchinchidan, “o’tish davri” ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tuzum emas, balki mamlakatlarning ularga o’tish uchun zarur bo’ladigan zaminlarni shakllantirishga ketadigan oraliq bosqich hisoblanadi. To’rtinchidan, “o’tish davri” qancha turli xil bo’lmasin bari-bir barcha ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumlar uchun zarurdir.

Demokratik jamiyatga o’tish deganda mamlakatlarning turli tuzumlardan demokratik tamoyillar asosida rivojlanishi uchun vujudga keltiriladigan imkoniyatga ketadigan oraliq vaqt tushuniladi. “Oraliq” vaqtning boshlanishi poyoniga yetishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’tish davrida yangi davlatchilik paydo bo’lib, uning taraqqiyoti quldorlik, feodal, kapitalizm, sotsializm kabi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga o’tishi uchun ham zarur bo’ladi. O’tish davrining, ya’ni bir tuzumdan ikkinchi bir ijtimoiy tuzumga o’tishi qonuniyat bo’lishi bilan birga, u turlicha ko’rinishlarga ega ham bo’ladi. Umumiylik, o’ziga xoslik, oraliq holatlari bilan belgilanadi. Demak, o’tish davrida mamlakatni sunhiy ravishda jadallashtirmaslik kerak, kuch ishlatish, zo’ravonlik ketmaydi, siyosiy hokimiyatning to’la tahminlanganligi bilan emas, balki xalq farovonligi bilan belgilanadi. “O’tish davri”ning 3 ta asosiy «modeli» rivojlangan mamlakatlarda shakllangan: 1) Klassik o’tish davri (anhanaviy) yo’l. 2) Inqilobiy yo’l (revolyutsiya orqali). Bunga sobiq SSSRni misol keltirish mumkin. 3) Evolyutsion yoki bosqichma-bosqich yo’l hisoblanadi.
Demak, agar biz hozirgi mustaqil O’zbekistonimizga qiyos qiladigan bo’lsak, mamlakatimizda o’tish davrining murakkab kechayotganligining sabablarini, uning ma’lum bir qonuniyatlar asosida yuz berishi tabiiy holat deb bilamiz va biz ana shu uchinchi evolyutsion, ya’ni bosqichma-bosqichlik yo’lini tanladik.

1-slayd