Режа: O’zbekiston zaminida adolatli jamiyat to’g’risidagi dastlabki qarashlar

Ikkinchidan, demokratik jarayonlar davomida mavjud qadriyatlar tizimining o’zi ham rivojlanib va o’zgarib boradi. Uchinchidan, millat milliy qadriyatning xaqiqiy egasi. Demak, millat uning makon va zamondagi harakati ham, o’tmishdan kelajakka tomon yashashi ham, avloddan avlodga yetkazib beruvchisi ham, uning asosiy ob’ekti ham aynan shu millatdir. To’rtinchidan, milliy qadriyatlarning takomillashmaganligi millatning yo’q bo’lib ketishiga va oxir oqibatda egasiz bo’lib qolishining boshlanishidir. Sobiq sho’rolar davrida millatga bo’lgan hujum eng avvalo, uning qadriyatlariga bo’lgan hujumdan boshlanganligini tasodifiy hol emas edi. Buning bir qator misollarini ko’hna tarixdan ham, hozirgi davrdan ham ko’plab keltirish mumkin. Beshinchidan, milliy qadriyatlarning saqlanib qolishi, bu faqat ularning o’zini o’zi asrab qolishining asosiy masalasi deb qarash kerak emas. Balki har qanday millatning saqlanib qolishi uchun har bir millatning o’zi javobgar, mashul bo’lishi shart. Ana shu javobgarlik, mashullik darajasi milliy rivojlanish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu haqda qozog’istonlik professor, faylasuf F. Qodirjonov xalqaro konferentsiyalarning birida o’zi tan olib, shunday fikrni bildirdi: “Qozoq ziyolilarining o’z ona tillarini o’rganishlari, o’zlashtirishi va o’z tillarida ilmiy falsafiy, siyosiy kitoblarni yozishi o’ta mushkul bo’lib qolayotganligining sababi - ular milliy ruhining erkinligiga nisbatan uzoq yillar xukmron bo’lgan “qizil imperiyaning” mafkuraviy tazyiqining natijasidir. Bunday holatni Qirg’iziston va O’zbekiston ziyolilari o’rtasida ham kuzatish mumkin”.¹

Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik - O’zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning asosiy tamoyili. 1. Umuminsoniy qadriyatlar inson ma’naviy, ijtimoiy kamolotining qandaydir alohida, boshqalardan ajralgan tomoni emas. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlarning umumlashgin ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar butun insoniyatga xos qadriyatlar asosida tashkil topadi va rivojlanadi. Ular ayni vaqtda barcha milliy qadriyatlarning bir-biriga yaqinlashishi va rivojlanishiga ham xizmat qiladi.
Insonparvarlik g’oyalariga sadoqat, demokratiya, ijtimoiy adolat Hamma yerda barqaror bo’lishiga intilish, inson huquqlari poymol etilishiga yo’l qo’ymaslik, Hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo’lgan kurashlarini himoya qilish, kishilarni do’stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, Hamma yerda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat qilish, atrof-muhitni toza saqlash umuminsoniy qadriyatlarning xozirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan jihatlaridir.
Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo’lga kiritilgan fan, texnika, madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi jihatlar, demokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlashtirish borasidagi yutuqlardan ham iborat bo’lib, ulardan oqilona foydalanish respublikamizni jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga ham xizmat qiladi. Bu borada biror chekinishlarga, milliy mahdudlikka va kalondimog’likka yo’l qo’yish nihoyatda katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar mahalliy sharoit, imkoniyatlar, tarixiy anhanalar bilan bog’langandagina kerakli samara beradi.
2. Mintaqaviy qadriyatlar ham umuminsoniy qadriyatlar bilan chambarchas bog’langan. Qadriyatlarning bu turkumi bir-biriga yaqin bo’lgan sharoitlarda yashagan va mehnat qilgan, tarixi tutash bo’lgan mamlakatlar va xalqlar uchraydi. Bu qadriyatlar hozirgi kunda ham katta ahamiyat kasb etmoqda.
Markaziy Osiyo xalqlari ming yillar davomida bir-biri bilan yaqindan iqtisodiy va siyosiy aloqalar o’rnatganlar. Ularning turmush sharoitlari, tili, madaniyati, dini, urf-odatlari bir-biriga yaqin bo’lishi ko’plab umummintaqaviy qadriyatlar shakllanishiga olib kelgan. Bu qadriyatlar turli joylarda bir-biridan biroz farq qilsa-da, mohiyat jihatidan yaqindir.
Mehmondo’stlik, bolajonlik, yaqin qo’ni-qo’shnichilik, kattalarni hurmat, kichiklarni izzat qilish, qarindosh-urug’lar, do’stlar bilan yaqin aloqada bo’lish, sahiylik, halol bilan haromni farqlash O’rta Osiyo xalqlarining Hammasiga xos bo’lgan ma’naviy fazilatlardir. Garchand mehmondo’stlik bilan bog’liq udumlar mintaqamizning Hamma yerida keng tarqalgan yaxshi anhana bo’lsa ham, ular turli joylarda bir-biridan farq qiladi. Keksalarni, ota-onalarni hurmat qilish ham Markaziy Osiyo xalqlarining o’ziga xos yuksak ma’naviy boyligidir.
Keksalar ko’pni ko’rgan, aql va idrok bilan har ishda maslahat bera oladigan, yoshlarga katta tarbiyaviy tahsir ko’rsata oladigan kishilardir. Keksalarni hurmat qilish, ulardan saboq olish, hayot tajribasini o’rganish ma’naviy kamolot uchun yangi imkoniyatlar izlashga harakat qilishdir. Ota-onani hurmat qilish, ularning gapiga, pand-nasihatiga quloq solish ham katta ma’naviy qadriyatdir. Ota-ona hech vaqt o’zining farzandiga yomonlikni ravo ko’rmaydi. Ular hayotda ko’p og’irlik, yengilliklarni ko’rgani sababli, farzandlarining istiqbolini ham ulardan ko’ra ko’proq o’ylaydilar. Bahzan ota-onaning nasihatlari noqobil farzandlarga og’irroq tuyuladi. Bu - hayotni chuqur bilmaslik, hayotning turli jarayonlariga yengil-elpi qarashning oqibatidir. Farzandlar ota-onaning qadrini o’zlari ota-ona bo’lganidan keyingina fahmlab oladilar. Bu davr ichida ular ma’naviy kamolotning ko’p imkoniyatlarini qo’ldan boy berib qo’yadilar. SHuning uchun ulkan ma’naviy qadriyat bo’lmish ota-onani hurmat qilish odatini aslo unutmaslik kerak.
Ota-onaga bo’lgan hurmat dunyodagi barcha xalqlarda uchraydi. Lekin bizning mintaqamizda bu qadriyatni ehzozlash boshqa joylarga nisbatan ustunroq turadi. Hashar yo’li bilan uy-joy qurishda, uy-joylarni tahmirlashda bir-biriga yordam ko’rsatish, yetim-esirlarning, beva-bechoralarning peshonasini silash, mehr-muruvvatli bo’lish, ularni qarindosh-urug’lar o’z himoyasiga olib, xoru zor bo’lib qolishiga yo’l qo’ymasligi ham mintaqamiz xalqlarining barchasiga xos qadriyatdir.
O’zbekiston suveren demokratik davlat bo’lib, xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai hisoblanadi. Bu haqda Konstitutsiyaning 13-moddasida shunday deyilgan: «O’zbekiston Respublikasi demokratik umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, shahni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.
Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi»³⁴. Demak, demokratik davlatda xalq davlat hokimiyatining asosiy manbai bo’lib, umuminsoniy tamoyillarni amalga oshirish orqali inson va jamiyatning farovonligini, barcha xalqning turmush darajasini oshirib borishga erishadi.
Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan mintaqaviy qadriyatlardan yana bari – jamoatchilik fikridir. Jamoatchilik fikri odamlar o’rtasidagi bir-biriga yaqinlik, o’zaro hurmatning ifodasi bo’lib, keng foydalanish mumkin bo’lgan qadriyatdir.
Xulosa qilib aytganda qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan va rivojlangan, o’tmishda, hozirgi kunda va kelajakda ham ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy tahsir etadigan, kishilar ongiga singib, ijtimoiy ahamiyat kasb etgan moddiy, ma’naviy boyliklardir. SHu nuqtai nazardan, tarixiy tajriba, anhanalarning meros bo’lib o’tishi - bularning barchasi yangidan yangi avlodlarni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolishi lozim.
Demak, milliy qadriyatlar umuminsoniy demokratik tamoyillar bilan uyg’unlashtirilsa, shundagina jamiyat taraqqiyotining rivojlanishida uning o’rni alohida ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo sho’rolar davrida qadriyatlar bir tomonlama yoritilar, bu borada ko’p tadqiqotlar olib borilgan edi. Lekin milliy qadriyatlarning mavjudligi ehtibordan chetda qolar edi. Bunday “tadqiqot”lardan maqsad har bir millatning o’z muayyan tarixiy tajribasi asosida o’z qadriyatlari tizimi shakllanganiga qadar kishilarning ehtiborini tortmaslik, demokratiyaning umumjahon va umumbashariy tamoyillari esa sinfiy asosda talqin etilar edi. Tanlab olingan va umumjahon tamoyillar va qadriyatlar ichida eng nufuzli joyni “ulug’ millat”ning qadriyatlari egallab turardi.
«Bugungi kunda, - mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, - anhanaviy qadriyatlarimizni demokratik jamiyatning qadriyatlari bilan uyg’unlashtirish kelajakda yanada ravnaq topishimizning, jamiyatimiz jahon hamjamiyatiga qo’shilishining garovidir»³⁵. SHu nuqtai nazardan umumbashariy demokratik tamoyillarni qaror toptirish, ko’p bor ta’kidlanganidek, jamiyatimiz taraqqiyotidagi eng murakkab masalalardan biridir. Ayniqsa, bu uzoq vaqt totalitar tuzum asoratida yashagan sobiq ittifoq makonida, jumladan O’zbekistonda ham uning illatlaridan butkul qutula olmagan jamiyatda yanada murakkabroq kechadi. Ana shu murakkab jarayonni, ijtimoiy-siyosiy larzalarga olib kelmaslikning yo’llaridan biri, qonun ustuvorligi tamoyilidir