Research papers

Təranə Mehman qızı Ġsmayılova
156 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
cəhətdən əsaslandırmaq və planetimizdə insan 
həyatı üçün əlverişli şəraiti qorumaq məqsədilə 
təbiətlə cəmiyyət arasında qarşılıqlı əlaqə pro-
seslərini öyrənməkdir. 
Coğrafiya elmləri sistemində dialektik 
əlaqədə olan inteqrasiya və diferensiallaşma 
prosesləri intensivləşir. Bu proseslərin təsiri 
altında vahid coğrafiyanın bütövlüyü artır və ey-
ni zamanda özəl təbii və sosial-coğrafi ərazilər 
dərinləşir. 
Beləliklə, bir sıra əlaqəli elmlərdə coğrafi-
ya ilə yaxınlaşma və inteqrasiya istiqamətində 
müəyyən meyl müşahidə edirik. Bu, aydın coğ-
rafi xarakter daşıyan bir sıra yeni sərhədyanı 
fənlərin formalaşmasında özünü göstərir. 
Coğrafiyada diferensiallaşma və inteqrasi-
ya prosesləri müəyyən nəzəri əsaslara əsaslana-
raq, konkret sosial sistemin xüsusi tələbatlarına 
əsaslanaraq dərk edilir, təhlil edilir, izah edilir, 
istiqamətləndirilir və proqnozlaşdırılır. 
Bütün elmlərdə onların diferensiallaşdırıl-
ması (bölmələrinin, daha dar sahələrin və alt böl-
mələrinin ayrılması, ayrı-ayrı doktrinalara, nəzə-
riyyələrə və s. qədər) və inteqrasiyasının (ayrı-
ayrı bölmələri, sahələri, alt bölmələri, doktrina və 
nəzəriyyələri birləşdirən) mürəkkəb və obyektiv 
prosesi mövcuddur. Elmin bir bütünə çevrilməsi, 
onların birliyinin formalaşması. Zahirən bir-biri-
ni inkar edən bu proseslərin hər ikisi ictimai 
praktikanın tələbləri ilə, istər isthesal, istərsə də 
qeyri-istehsal sferalarında ixtisaslaşma və təmər-
küzləşmə, tədqiqat metodlarının təkmilləşdiril-
məsi, elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. 
Alimlər elmin inkişafının daxili qanuna-
uyğunluqları arasında diferensiallaşma qanunu-
nu (elmlərin inkişafının hər bir yeni mərhələsi 
daha təkmil tədqiqat metodlarından asılıdır və 
fundamental elmlərin öz obyektlərinin diapazo-
nunu öyrənən bölmələrə “parçalanmasına” sə-
bəb olur) fərqləndirirlər. ) və inteqrasiya qanunu 
(hər bir yeni kəşf yeni biliklərlə müşayiət olunur 
və əlaqəli tədqiqatın geniş aspektini tələb edir. 
Elmin diferensiallaşması prosesi qaçıl-
mazdır və bütövlükdə mütərəqqi əhəmiyyət 
kəsb edir. Amma bunun başqa tərəfi də var - 
mərkəzdənqaçma meylləri təhlükəsi, təbiətə va-
hid baxışın itirilməsi və coğrafiyaya xas olan tə-
biət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi. Bütün elm-
lərə xas olan bu proses coğrafiyanı da əhatə et-
mişdir. Elmin diferensasiyası əsasən kortəbii şə-
kildə baş verir, onun “təzyiqləri” altında tələblə-
rin və təcrübənin nəticəsidir. 
Coğrafi inteqrasiya məsələsi XXIII Bey-
nəlxalq Coğrafiya Konqresində qaldırılmışdı. 
Sistemlərin və strukturların öyrənilməsi, model-
ləşdirmə və s. ilə bağlı yeni yanaşmalar coğrafi 
inteqrasiya üçün yeni imkanlar açır. Lakin bü-
tün şərtlər daxilində coğrafiya qarşılıqlı əlaqədə 
təbiəti, əhalini və iqtisadiyyatı əhatə etməlidir. 
Coğrafiyada diferensiasiya və inteqrasiya 
bəzən “analiz” və “coğrafi sintez” anlayışlarının 
bir növ analoqu kimi də nəzərdən keçirilir. İn-
teqrasiya mütləq coğrafi sintezin həyata keçiril-
məsini tələb edir. Amma eyni zamanda, diferen-
siasiyanın, coğrafiyanın müxtəlif sahələrinin ay-
rılmasının elmi yalnız təhlil yolu ilə apardığını 
və coğrafi sintezdən istifadəni istisna etdiyini 
düşünmək düzgün olmazdı. Coğrafi sintez həm 
coğrafiyanın ayrı-ayrı kifayət qədər böyük böl-
mələrində, həm də kiçik bölmələrin kənarların-
da təbiidir. 
Coğrafi fənlərin hər birinin məkan (ərazi) 
sistemi şəklində öz maddi tədqiqat obyekti var: 
relyef sistemi (geomorfologiya), su sistemləri 
(hidrologiya), həyat sistemləri (biocoğrafiya), 
yaşayış məntəqələri, şəhərlər, təsərrüfat obyekt-
ləri ( iqtisadi coğrafiya), təbii ərazi kompleksləri 
(fiziki coğrafiya) və s., coğrafiyaçılar uzun illər 
müxtəlif növ ərazi sistemlərini tədqiq edirlər. 
Bu ərazi sistemlərinin bütövlükdə nəzərə alın-
ması daxili inteqrasiya və ya coğrafi fənlərin hər 
birində müxtəlif obyektlərin öyrənilməsinə 
kompleks yanaşma tələb edir, çünki bu obyekt-
lər reallıqda bağlıdır. 
Mürəkkəb problemi həll etmək üçün iki və 
ya daha çox coğrafi fənlərin səylərinin birləşdiril-
diyi fənlərarası inteqrasiya getdikcə daha çox 
əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra hallarda onların tə-
masları üzərində gənc, mütərəqqi, praktiki əhə-
miyyətli və sürətlə inkişaf edən fənlər yaradılır. 
Fənlərarası inteqrasiya təbii olaraq coğrafiya el-
minin hüdudlarından kənara çıxır və nəticədə aq-
roiqlimologiya, bioiqlimologiya, biogeosenologi-
ya, etnocoğrafiya, tarixi landşaftşünaslıq və s. ki-
mi mütərəqqi fənlərin meydana çıxması ilə nəti-
cələnir. Coğrafiya elmlərinin fənlərarası inteqra-
siyası prosesləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Coğrafiya elminin diferensiallaşdırılması 
zəruridir – o, noosferdə, onun müxtəlif məkan 
sistemlərində qarşılıqlı təsirin “dərin” proseslə-

---