Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 144 -
Magistratura daha konkret bir sahə üzrə elmin 
əsaslarını  daha  dərindən  öyrətməklə  yanaşı,  həmin 
dar ixtisas sahəsi üzrə  ya elmi nəzəri tədqiqat apar-
maq,  ya  da  elmi  tətbiqi  biliklərə  yiyələnmək  üçün-
dür.  Hər  iki  halda  elmi  dünya  görüşünün  genişlən-
dirilməsi,  ümumelmi  tədqiqat  metodlarının  mənim-
sənilməsi  nəzərdə  tutulur.  Beləliklə  əsas  ali  təhsil 
pilləsində müəyyən sahə üzrə əməli biliklər və vər-
dişlər  sistemi  ilə  yanaşı    ümumi  elmi  biliklər  siste-
mi,  başqa  sözlə,  ixtisas  sahəsinin  elmi  əsasları  da 
mənimsədilir.  Lakin hələ elmi  yaradıcılıq vərdişləri 
aşılanmır  və  elmi  praktik  biliyin  əməli  fəaliyyətə 
tətbiqi sahəsində də ancaq məlum biliklər öyrədilir. 
Magistratura  pilləsində  isə  dar  ixtisas  sahəsinə  aid 
olan  spesifik,  diferensial  elmi  biliklər  öyrədilir  ki, 
bu  da  elmin  ön  cəbhəsinə  daha  yaxın  olmaqla  ya 
elmi  tətbiqi  yaradıcılıq  üçün,  ya  da  elmi-nəzəri  ax-
tarışlar üçün müəyyən baza yaradır.  
Fərdi  yanaşma  və  yaradıcılıq  tələb  edən  dife-
rensiallaşmış ixtisas sahələrindən fərqli olaraq daha 
geniş  fəaliyyət  sahəsində  çalışmaq  üçün  lazım  olan 
bilik  və  vərdişlərə  daha  çox  sayda  insan  yiyələnir. 
Başqa sözlə, müəyyən geniş sahə üzrə ən ümumi və 
zəruri biliklərin mənimsənilməsi sonralar ixtisaslaş-
mış mütəxəssis olmaq və  ya daha konkret bir prob-
lem  üzrə  ixtisaslaşaraq  elmi  tədqiqatlar  aparmaq 
üçün  ilkin  zəruri  şərtdir.  Magistratura  və  doktoran-
turaya daxil olmaq üçün əvvəlcə ali təhsil almaq tə-

---

Elm və təhsil 
 
 
- 145 -
ləbi də bununla əlaqədardır. Beləliklə elmi biliklərin 
əsaslarına yiyələnmək təkcə elm adamı olmaq üçün 
deyil,  bütün  fəaliyyət  sahələrində  çalışmaq  üçün, 
praktik işçi olmaq üçün də zəruridir.  
Elmi  biliklər,  elmin  əsasları  müasir  dövrdə 
bütün  fəaliyyət  sahələrinin  strukturuna  daxildirsə, 
bəs  onda  elm  digər  fəaliyyət  sahələrindən  nə  ilə 
fərqlənir?  Ümumiyyətlə  elm  əməli  fəaliyyət  sahə-
lərindən ayrımı mövcud olmalıdır ? 
Digər  tərəfdən,  bütün  ali  məktəblərdə  elmin 
əsasları  öyrədilirsə  və  gələcək  elm  adamları  da 
məhz  bu  təhsil  alanlar  sırasından  çıxmalıdırsa,  el-
min  ictimai  təşkilatlanma  forması  təhsil  sahəsindən 
kənardamı olmalıdır?  
Keçmişdə  elm  və  əməli  fəaliyyətlər  sahələri 
ayrı olduqlarına görə, əməli işlə məşğul olan adam-
lara  əməli  bilik  və  vərdişlər  kifayət  etdiyinə  görə 
alimlər ancaq fundamental sahələr və ya fənlər üzrə 
ixtisaslaşırdı. Yəni bilavasitə əməli fəaliyyətlə bağlı 
olmayan riyaziyyat, fizika, kimya və s. fənlər – elm 
sahələri  hesab  olunurdu.  Müəllimlik,  mühəndislik, 
həkimlik və s. isə əməli fəaliyyət sahələri və ya peşə 
hesab olunurdu. Sovet ali təhsil sistemi də əsasən bu 
prinsip üzərində qurulmuşdu.  «Universitetlər» adla-
nan  təhsil  müəssisələrində  hər  bir  fənn  bir  fakultə 
idi  və  birbaşa  deyilməsə  də  belə  nəzərdə  tutulurdu 
ki,  burada  elm  adamları  hazırlanır.  Hətta  həmin 

---